Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Tədəbbür və təfsir arasında fərq

Ayələri diqqətlə nəzərdən keçirərkən onun ənənəvi terminoloji mə­nasından əlavə, başqa izahları da ortaya çıxa bilər:

A. Quranda irəli sürülən tədəbbür məfhumu dərrakə, fəhm, elmi və ruhi səviyyəsindən asılı olmayaraq bütün insan təbəqələrinə şamil edilə bilir. Təfsir Quranın anlaşılmasında müctəhidlərin və alimlərin yarar­lan­­dıqları üsuldur. Onlar bununla tədəbbürün elmi izahını verməyə çalı­şırlar. Ancaq Quranın mətnində hər kəsdən tədəbbür – yəni düşünmək tələb olunur. Hətta müşriklər və münafiqlərə düşünmək üçün müraciət olunur.

Allah Muminin surəsi, 68-ci ayədə buyurur:

“Məgər (müşriklər) kəlam (Allah kəlamı - Quran) haqqında düşü­nüb daşınmırlarmı? Yaxud onlara ulu babalarına (keçmiş ümmətlərinə) gəl­məyən bir şey gəldi? (Onlar Quranın, Peyğəmbərin haqq olduğunu niyə anlamırlar? Məgər ulu babalarına İbrahim, İsmail, Musa kimi pey­ğəm­bərlər gəlmədimi? Yaxud onlara Tövrat, Sühüf kimi kitablar nazil ol­ma­dımı?)” (Muminun: 68).

Başqa bir ayədə deyilir:

“Onlar Quran barəsində düşünməzlərmi? Yoxsa ürəklərinə kilid vu­rulmuşdur? (Yoxsa ürəklərinin öz kilidləri vardır?)” (Muhəm­məd:24).

B. Tədəbbür halında ayələrin dərinlikləri və nəticələri, hadisələr və baş­qa məsələlər araşdırılır. Ancaq təfsirdə bunlar izlənilmir.

C. Tədəbbür halında şəxs ayələrin ona müraciət etdiyini duyur, özü­nün müxtəlif fikri və ruhi dərdlərinə çarə axtarır; ancaq təfsirçi ayələrin şərhi və təbliği ilə məşğuldur, adi insanlar kimi özünə çarə axtamır. Hər bir tədəbbürün təbliğat tərəfi də vardır, ancaq hər bir təfsir tədəbbür pro­sesinə qatılmır.

D. Tədəbbür bir psixoloji və fikri prosesdir, ayələri dinləməklə və on­ların üzərində praktiki düşüncəyə dalmaqla öz durumuna uyğun nə­ticə çıxarır, bunu əməli cəhətdən öz üzərində tətbiq edir, burada Qur­an ayələrinin qiraəti həmin proses – yəni tədəbbür üçün zəmin ha­zırlayır, düşüncəyə dalmaq isə onun əməli nəticəsi kimi çıxış edir. Bu prosesi be­lə göstərmək olar:

Qiraət fəhm (düşüncə) əməl

Ancaq təfsirdə belə xüsusiyyət yoxdur.

E. Tədəbbürdə hər kəs – mömin, kafir və müşrik də iştirak edir, hal­buki təfsir müsəlmana, özü də müctəhidə aid bir işdir.

Ə. Çox halda tədəbbür zamanı hədislərə müraciət etməyə lüzum qal­mır, istər mömin və istərsə də kafir ayələr üzərində düşünərək həqiqətə yetişmək istəyir. Ancaq təfsirdə hədislərə müraciət təbii haldır və bəzən bunlarsız düzgün məna çıxarmaq olmur (9.s.373).

Tədəbbür bir proses olaraq Quranın oxunuşundan başlayır, ayənin də­rin fəhmi ilə davam edir və əməl ilə bitir. İmam Sadiq (ə) təlavətlə bağlı Bəqərə surəsi, 121-ci ayənin təfsirində onun tədəbbür baxımından əhəmiyyətini açıqlayır. Ayədə deyilir:

الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاَوَتِهِ أُوْلَـئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمن يَكْفُرْ بِهِ فَأُوْلَـئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ

“Verdiyimiz kitabı layiqincə (təhrif etmədən) oxuyanlar həmin ki­taba iman gətirənlərdir, onu inkar edənlər (dəyişdirənlər) isə (dünyada və axirətdə) özlərinə zərər yetirənlərdir” (Bəqərə: 121).

Onun fikrini izah edən Reyşəhri yazır: “Haqq olaraq oxumaq” məhz Quran ayələri üzərində düşünmək – tədəbbür mənasına işarə edir və bu proses belədir: ayələrin mənasını anlamaq, hökmlərə əməl etmək, ilahi və’dəyə ümid, əzabdan çəkinmək, hadisələrdən ibrət almaq və ha­ramdan çəkinmək. Burada məqsəd Quranın həqiqi oxunması və ayələr üzərində tədəbbür prosesidir: bu proses qiraətdən başlayır, düşüncə və fəhmlə davam edir və əməl ilə bitir (10.c.8.s.84).

Sonda Qurani-Kərimin tədəbbürə dəvət etdiyi aşağıdakı mühüm mə­qamları ümumiləşdirək:

1.Bədən və can barədə düşünmək: Mu’minun: 12-14;

2.İnsan vücudunun mərhələləri barədə düşünmək: Həcc:5; İnsan:28.

3.Həyatın sonu barədə düşünmək. Zumər:30.

4.Son hədəf barədə düşünmək. Bəqərə:156.

5.Dünya, afaq və ənfəs aləmi barədə düşünmək. Yunus:6.

6.Keçmiş xalqların taleyi barədə düşünmək. Yusif:109.

Tədəbbürün Quran qiraəti ilə əlaqəsi.

Bir neçə Quran ayəsində (Nisa: 82, Sad: 29, Məhəmməd:23 və s.) məhz Quran üzərində tədəbbürdən – düşüncəyə dalmaqdan söz açılır. Bütün bu tip ayələrin təhlili göstərir ki, tədəbbür canlı bir prosesdir, ancaq kitabda belə bir hərarət və hərəkət yoxdur. Ruhun, nurun bəlağət və bəyanın vəsfi bütövlükdə oxunan Qurana aiddir. Quranın qiraəti qu­laq və qəlblə əlaqədardır və sadəcə kağız üzərində yazıdan ibarət kita­bın belə bir təsiri yoxdur. Quran üzərində tədəbbür gerçəkləşdikdə onun qiraətinin bərəkət və təsirinə şamil edilir. Aşağıdakı ayə bu məsələni təs­diq edir:

“Quran oxunan zaman onu dinləyin və susun ki, (onun sayəsində) sizə rəhm olunsun!” (Əraf: 204).

Quran oxunub dinlənilərkən “tədəbbür” gerçəkləşir, yəni onun təsiri ilə insan rəhm olunur. Biz bilməli və inanmalıyıq ki, bu hökmdə olan hər bir dəyişiklik və həmin prinsipin azacıq pozulması ümumi nəticəyə xələl gətirər. Quran və başqa səmavi kitablar arasındakı bu fərqə diqqət yetirmək lazımdır. Quran “qiraət” kökündəndir, müqəddəs bibliya isə yu­nan və latınca məktub kökündəndir. İncil (Yevangeliya) isə xoş xə­bər və müjdə mənası bildirir. Tövrat Musaya nazil olan ilahi ənənə və qa­nun, Avesta isə bilik kitabı və tanımaq mənası bildirir.

Dinləməyin tədəbbürdə təyinedici rolu.

Quranın lüğəvi mənasında olan “oxumaq” məfhumu onun dinlənil­məsi və düşünülməsi ilə bağlıdır. Quranın oxunulması mühüm olduğu kimi, onun dinlənilməsi də mühümdür. Metodoloji baxımdan Quranın qəlbə nüfuzunun onun üzərində düşünmək üçün böyük əhəmiyyəti var­dır. Quranın qiraəti həmin məqsədlə qulağa yetişməlidir. Allahın ayə­ləri üzərində düşünmək baxımından qəlblərə vurulan qıfılların açılması nə qədər önəmlidirsə, ayələrin dinlənilməsi üçün qulaqlarda olan qıfıl­la­rın silinməsi də o qədər əhəmiyyətlidir.

İbn Abbasın rəvayətində dinləmək, dinlənilmək və onun qəlblə bir­başa əlaqəsi tamamilə açıq şəkildə verilir. O, sürətlə Quran oxuyan şəxsə belə tövsiyə verir: “Öz qiraətini öz qulağına çatdırmayan şəxs əs­lində qiraət etməmiş olur” (11.c.1.s.339).