AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi z. M. BÜnyadov adına ŞƏRQŞÜnasliq institutu

1
  
Xanək Eşqi yazır: "...Zaqafqaziyanın Rusiyaya bir-
ləşdirilməsinin ciddi tərəfdarları olan erməni ruha-
niləri, mülkədarları, kapitalistləri Rusiyanın diqqətini 
öz tərəflərinə  çəkmək üçün müxtəlif vasitələr fikir-
ləşirdilər”. 
XIX  əsrin ikinci yarısında Yosef Amin, Movses 
Banqramyan,  Şahembryan və digər  şəxslər erməniləri 
Rusiyaya yaxınlaşdırmaq üçün ciddi səy göstərirdilər. 
Miladi tarixi ilə 1896-cı ildə, Rusiya ilə Osmanlı 
arasında müharibə getdiyi bir vaxtda fəal ermənilərdən 
ibarət "Xarici İşlər üzrə  Təhqiqat Cəmiyyəti" adlı  cə-
miyyət təşkil olundu. Həmin cəmiyyətin keçirdiyi 
                                                 
1
 Səid Nəfisi. Tarix-e ectemai-ye siyasi-ye İran. II cild, səh.135 

 
 
83
iclaslarda ermənilərin Rusiyanın himayəsinə 
keçməsinin zəruriliyi vurğulanırdı.  
1885-ci ildən başlayaraq başda mitropolit Yosef 
Arqunti olmaqla, Eçmiədzinin yuxarı dairələri, söz və 
iş adamları, həmçinin böyük mülkədarlar yuxarıda 
qeyd edilən proqramın icrası istiqamətində Rusiyada  
ciddi fəaliyyət göstərirdilər.  Hələ 1782-ci ilin dekab-
rında erməni ruhaniləri, böyük mülkədarlar və  həm-
çinin tanınmış şəxslər rus imperatriçası II Yekaterinaya 
göndərdikləri məktublarda xahiş edirdilər ki, erməni 
millətini özlərinin sədaqətli dostlarından hesab etsin və 
onları öz himayəsinə qəbul eləsin.
1
 
Ruslar XIX əsrin  əvvəllərində  və  İranla müharibə 
başlanan vaxt erməni Nersis İskova çar Rusiyasının 
sərhədləri çərçivəsində erməni muxtar vilayətini yarat-
mağı söz vermişdilər. Bu vəd təkcə  İran-rus mühari-
bəsində erməni silahlı qüvvələrini ruslara xidmət işinə 
səfərbər etmədi, həm də bir çox ölkələrdə, o cümlədən 
Hindistanda ticarətlə  məşğul olan erməni varlılarının 
maliyyəsinin  “səfərbərliyə alınması” ilə nəticələndi.  
...1804-cü ildə Zaqafqaziyada şah ordusu rus 
qoşunları ilə ilk dəfə üz-üzə dayanarkən Qarabağ 
erməniləri onlarla birləşərək Qarabağı və Şuşanı rusla-
ra təslim etdilər. Ancaq bu zaman müsəlmanlar İrəvan-
da və Bakıda ruslara ciddi müqavimət göstərir, hətta 
rus ordusunun komandanı Sisyanov Bakı qalasının 
ətəyində öldürülmüşdü.  İkinci  İran-Rusiya  müharibə-
sində, daha dəqiq desək, 1826-cı ildə də erməni silahlı 
qüvvələri ruslara əsaslı  şəkildə kömək etməyə 
başladılar.  Qarabağlı general Mədətyanın və katolikos 
İskov Nersisin komandanlığı altında ruslar Abbas 
                                                 
1
 Bax:  Xanək Eşqi. Siyasət-e nezami-ye Rusiye dər  İran (1790-
1810-cu illər), səh.23 

 
 
84
Mirzəni məğlub edib, İrəvanı, Naxçıvanı  və Zaqaf-
qaziyanın digər şəhərlərini işğal etməyə nail oldular.
1
 
Bu xəyanətlərə baxmayaraq, İrəvan şəhərinin kəfən 
geyinmiş müsəlman alimlərinin və adi insanlarının 
müqaviməti nəticəsində  ruslar dəfələrlə  məğlubiyyətə 
uğradılar. Məhəmməd Həsən xan bir məktubunda 
İrəvanın üləma və  ağsaqqalarını bu cür təsvir edir: 
"...Sizə  məlum olduğu kimi, rus kafirləri Gəncə 
şəhərinin  əhalisinə qalib gəlmiş, onları  qətlə yetirmiş, 
əsir almış və həmin şəhərdə möhkəmlənmişlər. Rusların 
qoşun hissələri Car və Tələyə gecə hücum edib, həmin 
yerlərə ciddi ziyan  vurmuşlar. Onlar orada ordu 
saxlamış  və  sərkərdə  Şahbazur  İrəvan  şəhərinə qarşı 
döyüşə getmişdir. Aləmin və xalqın pənahı, düşmənləri 
məğlub edən... Fətəli şah... onları cəzalandırmağa gəldi. 
O, düşmənləri tələyə salıb, mühasirəyə alaraq ildırım 
kimi çaxan qılınclarla ehtiraslı kafirləri yuxudan 
oyatdı... Eşitmişəm ki, çeçen, kabardin və hüri xalqı 
məğlub olmuş əsgərlərə yardım aparan kafirlərin yolunu 
Mazdokda kəsmişlər. Onlarla üzbəüz döyüşə girmiş və 
heç kim tərəfindən göstəriş almadan Allahın fərmanı və 
peyğəmbərin buyruğu ilə islamın və müsəlman 
dövlətinin qeyrətini çəkmişlər (Xudavəndi-təala onların  
üzlərini ağ etsin və onlardan razı olsun!).  İndi onların 
qarşılarında Dərbənd yolundan başqa bir yol yoxdur. 
Onları xüsusi diqqətlə izləyin,  əgər gəlsələr yollarına 
sədd çəkin. Necə olursa-olsun, onların Dərbənddən  
keçmələrinə yol verməyin. Elə ki, Dərbənd istiqamətdən 
yolu bağladınız, bizdən yardım üçün əsgər istəyin və 
xudavəndi-təalanın köməyi ilə göndərəcəyik. Biz 
Dağıstan  əmirlərinə  də  məktub yazmışıq, onlarla da 
                                                 
1
 Bax: Mənije Turabzadə və başqaları. Mahiyyət-e təhəvvolat dər 
Asiya-ye mərkəzi və Qəfqaz, səh.60-61 

 
 
85
məşvərət keçirə bilərsiniz. Bu xeyirli əmrlə razılaşsanız, 
Allah-təala da sizdən razı qalacaq. Bu, sizə, başqa 
əmirlərə, bütün qeyrətli və islam təəssübü çəkən 
müsəlmanlara vacibdir. Müsəlmana kafirlərlə dostluq 
etmək və onlardan ənam almaq caiz deyil. Onların 
müsəlmanlara yaxşılığı müsəlmanlar üzərində  qələbə 
çalmaq üçündür. Qələbə qazanan kimi dostluqlarına 
əncam çəkmək və islamı  məhv etmək, nadanlığı  və 
azğınlığı yaymaq istəyəcəklər. Bu fani dünyadan bir şey 
əldə etmək olmaz, çünki dünya gedəri, axirət  əbədidir. 
Müsəlman mütləq Allahın və onun rəsulunun xoşuna 
gələn işlər görməlidir. Müsəlman Allahın  əmrinə, 
peyğəmbərin buyruğuna  əməl etmək üçün cihad 
etməlidir. Sizin üləmalarınız da sizə bunu demişlər".
1
 
Hüseyn xan Sərdar öz ixtiyarında olan kiçik qüvvə 
ilə  qələbəyə imkan yarandığını hiss etdi. İrəvan 
şəhərinin üləmalarını  və ruhanilərini dəvət edərək on-
lardan  şəhərin müsəlman  əhalisini cihada, döyüşçü-
lərin və müdafiəçilərin sıralarına qoşulmağa vadar 
etməyi xahiş etdi. İrəvan komandanının xahişi ilə ülə-
malar və ruhanilər şəhərin müsəlman əhalisini düşmən 
əleyhinə qaldırmaq, döyüşə  təşviq etmək və  kəfən 
geyinib ələ silah götürmək üçün hərəkətə gəlib, xalqın 
arasına girdilər. Onlar şəhərin küçə  və xiyabanlarını 
dolaşır, camaatı  məscidə toplayaraq gurultulu xütbə-
lərlə onları  cihada səsləyirdilər. 
İrəvan üləmalarının dəvəti nəticəsində qeyrətli 
müsəlmanların  əksəriyyəti  ələ silah götürüb, Hüseyn 
xan Sərdarın rəhbərliyi  altında  İrəvanın müdafiəsinə 
qalxırlar. O da döyüşçüləri qarşıdakı istehkamlara 
doğru apardı. Rusların hücumu güclü top atəşləri ilə 
                                                 
1
 Əsnadi əz rəvabet-e İran ba mənateğ-e Qəfqaz, səh.189 

 
 
86
müşayiət olunurdu. Qarşı  tərəf də bir neçə  ədəd topla 
düşmənə cavab verirdi. Gərgin döyüş gedirdi. Bu qanlı 
davada rusların həmlələrinin qarşısı xüsusi əzm və 
şücaətlə döyüşən insanların igidlik və mərdliyi hesabı-
na alındı. Müsəlmanlar tərəfindən belə bir mətanət 
gözləməyən düşmən qüvvələrinin komandanı qorxuya 
düşüb geri çəkilməyə  məcbur oldu və Hüseyn xan 
Sərdarın fərmanı ilə çevik süvarilər onları təqib etməyə 
başladılar. Fərarilərin böyük bir hissəsi geri çəkilərkən 
məhv edildi. Bu qanlı döyüş meydanında 40 nəfərdən 
artıq müsəlman döyüşçüsü  şəhid oldu, düşmən 
qüvvələrindən isə 400 nəfər məhv edildi.
1
 
Ruslarla üz-üzə dayanan İrəvan müsəlmanları Os-
manlılarla  əməkdaşlıq etməyə başlasalar da, bu əmək-
daşlıq uzun müddət davam etmir.  Xanək Eşqi yazır: 
"İrəvan sərdarı Hüseynqulu xan özü şəxsən çox istəyirdi 
ki,  Ərzurumun qoşun başçısı  Əmin paşa ilə görüşsün. 
Uzun müzakirələrdən sonra iki sərkərdənin Arpaçayın 
sağ sahilindəki Magizborda qalasında görüşməsi qərara 
alındı. 1811-ci ilin 30 avqustunda Ərzurumun qoşun 
başçısı ilə  İrəvan sərdarı adı  çəkilən yerdə görüşdülər. 
Onları müşayiət edən pəhləvanlar qədim  şərq adətinə 
uyğun olaraq rəngarəng paltar geyinib, nizamla bir-
birlərinin ardınca gedirdilər. Onların ayaqlarının səsi və 
onları müşayiət edən musiqinin ahəngi Arpaçay 
boyunca  əks-səda verirdi. 150 nəfərlik hərbi süvarinin 
silahı, geyindikləri paltarlar və bəzəkli atlar  bu görüşü 
xüsusi təmtəraqlı edirdi. Bu zaman at üstündə olan 
kürdlərdən biri çaparaq qoşun böyüyünün yanına gəlib, 
əlindəki tapança ilə sərdara tərəf atəş açdı və güllə onun 
başına dəydi.  Əmin paşa atdan yerə  yıxıldı. Oradakı 
                                                 
1
 Bax: Nasir Nəcmi.  İran dər miyan-e tufan ya şərh-e zendegi, 
səh.157 

 
 
87
adamlar onu götürüb dərhal Qarsa, sərkərdənin öz qoşu-
nunun qərargahına apardılar. Əmin paşa çox keçmədən 
ağır yaradan canını tapşırdı. Onun cansız cəsədini 
Ərzuruma apardılar. Bu hadisədən sonra İrəvan sərdarı 
Hüseynqulu xan da öz adamları ilə  İrəvana qayıtdı. 
Magizborda məhəlləsinin nüfuzlu adamlarından olan 
Qarabəy tərəfindən bu işə  təhrik edilmiş qatil kürd 
çoxdan  Əmin paşanı aradan götürmək üçün münasib 
fürsət gəzirmiş... Əmin paşanın qətli təkcə Qacarların və 
Osmanlıların Rusiya əleyhinə birgə mübarizə aparma-
sına mane olmadı, həm də iki dövlət arasında münasi-
bətlərin gərginləşməsinə səbəb oldu".
1
 
İrəvan camaatının bütün bu rəşadət və  vətənpər-
vərliyinə baxmayaraq, bır sıra səbəblərə görə İran-Ru-
siya müharibələri İran ordusunun məğlubiyyəti ilə başa 
çatdı. Nəticədə  İran üçün biabırçı Türkmənçay mü-
qaviləsi bağlandı və 17 vilayət rusların əlinə keçdi. La-
kin  İrəvan müsəlmanlarının cəsarətli, qeyrətli hücum-
ları, Hüseyn xanın və onun qardaşı Həsən xan Sarı As-
lanın göstərdiyi  şücaətlər bu müharibənin  şanlı  səhi-
fələrindən sayılır. İrəvan rusların əlinə keçəndən sonra, 
demək olar ki, şəhər başdan-başa xarabalığa çevrildi, 
küçə  və meydanlar əsgər meyidləri ilə doldu. Pas-
keviçin şəhər məscidlərindən birinin kilsəyə çevrilməsi 
barədə verdiyi fərman bu işğalın  ən təhqiramiz 
faktlarından biri idi. Abbasabad, Sərdarabad,  İrəvan 
qalalarının işğalı üç ay çəkdi və bu üç qaladakı yüz 
ədəd top, azuqə, xeyli döyuş sursatı və çoxlu qənimət 
rusların əlinə keçdi. 
 
                                                 
1
 Xanək Eşqi. Siyasət-e nezami-ye Rusiye dər İran (1790-1810-cu 
illər), səh.150 

 
 
88
   
 
 
1828 - Rusiya ilə İran arasında ikinci müharibənin  
(1826-1828) yekunlarına əsasən, Türkmənçay  
sülh müqaviləsi bağlanıb 
 
İrəvan şəhərinin işğalı Paskeviç üçün parlaq qələbə 
idi. Müharibəni başa çatdırmaq üçün daha onun 
qarşısında ciddi bir maneə qalmamışdı. Buna görə çar 
sarayı ona ən yüksək hərbi imtiyazı verdi və o, bu 
dövrün  ən məşhur sərkərdəsinə çevrildi. Üstəlik, çar 
Rusiyasının hərbi ənənəsinə görə, sərkərdə işğal etdiyi 
şəhərin adını daşımalı idi. Həmin  ənənəyə uyğun ola-
raq Paskeviç də İrəvanski, yəni İrəvani titulunu aldı.
1
 
Rus çarı Hüseyn xan və qardaşı  Həsən xan Sarı 
Aslana qarşı öz qəzəb və hiddətini, hətta Türkmənçay 
müqaviləsinin mətnində belə  əks etdirib. Həmin müqa-
vilənin XII maddəsində deyilir: "Müqavilə bağlamış 
tərəflər öz təəbələrinin xeyrinə olaraq  Arazın bu tayında 
daşınmaz  əmlakları olan şəxslərə  həmin  əmlakı satmaq 
və ya əvəz etmək üçün üç il müddətində möhlət veril-
məsinə razılıq verir və bunu bir şərt kimi qəbul edirlər.  
Bununla bərabər, bütün Rusiyanın əlahəzrət impe-
ratoru onu da bildirir ki, İrəvanın sabiq sərdarı Hüseyn 
                                                 
1
 Səid Nəfisi. Tarix-e ectemai-ye siyasi-ye İran.  II cild, səh.141 

 
 
89
xan, qardaşı  Həsən xan və Naxçıvanın sabiq hakimi 
Kərim xan bu müqavilədən sonra tutduqları vəzifədən 
uzaqlaşdırılır".
1
 
İran-rus müharibəsi başa çatanda 88 yaşı olan Hü-
seyn xan Sərdar iki il sonra, hicri-qəməri tarixi ilə 
1245-ci ildə  vəfat etdi. Onun hakimliyi dövründə  İrə-
vanda və onun ətrafında xeyli abadlıq işləri görülmüş-
dü. O dövrün şairləri onun öz xalqının mənafeyi üçün 
gördüyü  işləri, o cümlədən Araz çayından İrəvan şəhə-
rinə və əkin yerlərinə arx çəkməsini, qalalar, əzəmətli 
imarətlər tikməsini vəsf edən çoxlu şeirlər yazmışlar. 
Məsələn, Mirzə  Həsən Təbəsi bu tarixi faktları ehtiva 
edən məsnəvisində onun ucaltdığı binanı  tərənnüm 
etməyə çalışmışdır: 
Cəmşidə bənzəyən o xaqanın dövründə 
(Allah ondan razı olsun!)    
Ucaldılan bu bina  
Bizim sərdarımızdan yadigar qalacaq. 
Hüseyn xan Sərdar tərəfindən inşa edilmiş  İrə-
vandakı Sərdarabad binasının tarixi barədə Təbəsi belə 
deyir: 
Özü asiman məqamında olan Sərdar 
Hər mərtəbəni ölçüb-biçib tikdi. 
Onun zəhməti ilə Sərdarabad yarandı. 
Elə ki, tikildi, oxumağa başladı 
Mənim ağıllı ağsaqqalım dedi ki, dünyada  
Sərdar təzə bir qalanın binasını qoydu 
Fətəli  şah dövründə yaşamış  İrəvan  şairlərindən 
birinin Hüseyn xan Sərdar tərəfindən tikilmiş  İrəvan 
məscidinin və mədrəsəsinin tarixi barədəki  qəsidəsinin 
də bir neçə beytini də xatırlamaq yerinə düşər: 
                                                 
1
 Yenə orada, II cild, səh.183 

 
 
90
Cəmşid cəlallı xaqanın hakimiyyəti dövründə  
Mülk alan və mülk bağışlayan hökmdar  
Gördüyü hər bir işlə tarixə bir naxış vurdu. 
O xeyirxahlıqlardan biri də məscidin tikilməsi oldu. 
 
İrəvan Türkmənçay müqaviləsindən sonra 
 
Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra Qacarlar 
dövlətinin təsir dairəsində qalmış  İrəvan hicri-qəməri 
tarixi ilə 1243-cü ildə (miladi tarixi ilə 1828-ci ildə) 
göstərilən ciddi müqavimətə baxmayaraq, Azərbayca-
nın Quzeyi Türkmənçay müqaviləsinə  əsasən Rusiya 
imperiyasının müstəmləkəsinə çevrildi və həmin tarix-
dən başlayaraq, bu müsəlman sakinli diyarın erməni-
ləşdirilməsinə başlanıldı. Ruslar İrəvan  əhalisinin tər-
kibinin  ermənilərin xeyrinə  dəyişdirilməsi məqsədilə 
bütün işləri gördülər. Ermənilər çar hökumətinin kö-
məyi ilə Rusiyanın iqtisadi, mədəni, siyasi və hərbi sa-
hələrinə nüfuz etdilər. 
Miladi tarixi ilə 1985-ci ildə Ermənistan Respub-
likasında nəşr edilmiş "Ermənistan tarixi" adlı kitabda 
1828-ci ildəki İrəvan şəhərinin əhalisinin tərkibi aşağı-
dakı kimi verilmişdir: “Azərbaycanlılar 1805 ailə, yəni 
7331 nəfər; ermənilər isə 567 ailə, yəni 2369 nəfər”.
1
 
Yazılı  mənbələr miladi tarixi ilə 1827-ci ildə  İrə-
vanda 2400 ailənin, cəmi 12 min nəfər insanın yaşadı-
ğını göstərdiyi halda, bildirməliyik ki, Rusiya tərəfin-
dən işğaldan sonra onların bir hissəsi  İrana və Türki-
yəyə köçmək məcburiyyətində qaldılar. Mühacirətə 
gedənlərin evləri və  əmlakları  həmin ölkələrdən 
gələnlər tərəfindən zəbt olundu. Nəticədə  İrəvandakı 
                                                 
1
 "Sirdaş" qəzeti. Bakı çapı, 1992, noyabr, səh.4 

 
 
91
azərbaycanlıların sayı 1807 ailə,  7331 nəfər azaldığı 
halda, ermənilərin sayı 567 ailə, 2379 nəfər artdı. 
Bütün bunlara baxmayaraq, hələ də dörd xan ailəsi, 41 
bəy və sultan müqabilində, cəmi 8 erməni məliki və 
ağası orada yaşayırdı. 50 ruhani müqabilində isə, 19 
nəfər keşiş var idi.
1
 
Türkmənçay müqaviləsindən sonra, yəni 1829-cu 
ildə ruslar İvan  Şopenin başçılığı ilə sonuncu işğal 
olunmuş yerlərin, yəni  İrəvan və Naxçıvan xanlıq-
larının iqtisadi, coğrafi vəziyyəti, sosial təbəqələri və 
əhalinin tərkibi barədə  məlumat  əldə etmək üçün bir 
heyət təşkil etdilər. Hesabatın hazırlanması üçün 4 il 
vaxt lazım gəldi. Rusca "Kameralnoe opisanie" 
adlanan bu sənəd işğal ərəfəsində  və ruslar tərəfindən 
işğaldan sonra iki xanlıqdakı  vəziyyəti  əks etdirən  ən 
dəqiq mənbələrdən biridir. Həmin sənədə görə, 1826-cı 
ildə bu iki xanlıqda 143 min insan yaşamış  və  həmin 
əhalinin 117.849 nəfəri müsəlman, 15.151 nəfəri isə 
erməni olmuşdur. Yəni müsəlmanlar cəmiyyətin 80 
faizindən çoxunu təşkil etdiyi halda, ermənilər 20 
faizdən də az idi. Müsəlman  əhalinin isə  əksəriyyəti 
azərbaycanlılar idilər. Yerdə qalan müsəlmanlar Qacar 
dövlətinin məmurları (kargüzar və qoşun üzvləri), 
onların ailələri və kürd əyalətindən gələnlər idi.  
Adı  çəkilən sənəddə göstərildiyi kimi, 1828-ci il 
müqaviləsinin ardınca 20 mindən artıq azərbaycanhli 
türk-müsəlman (Qacar dövlətinin məmurları da daxil 
olmaqla) bu iki xanlığı  tərk etmək zorunda qaldı  və 
İrana köçdülər. Nəticədə 1828-ci ildə müsəlman əhali-
nin sayı 93 min nəfər azaldı. Dörd il sonra, yəni 1832-
ci ildə müsəlmanların sayı yenə də azaldı. Adı çəkilən 
                                                 
1
 Bax: Ə.Ələkbərli. Qədim türk-oğuz yurdu Ermənistan, səh.186 

 
 
92
sənəddə göstərildiyi kimi, mühacirət nəticəsində mü-
səlman əhalinin sayı 82373 nəfər azaldı. Lakin həmin 4 
il müddətində, yəni 1828-ci ildən 1832-ci ilə  qədərki 
dövrdə ermənilərin sayı 82377 nəfər artdı. Daha doğ-
rusu, erməni  əhalinin sayı 25151 nəfərdən 82377 nə-
fərə qalxdı. Yəni 4 il müddətində erməni  əhalisinin 
sayı 3 dəfə artdı. Bu xərçəngvari yayılmanın səbəbi 
nədir?
1
 
Bu xərçəngvari yayılmanın səbəbi ermənilərin 
İrandan, Osmanlıdan və digər yerlərdən bu bölgəyə 
köçmələri olmuşdur. Müxtəlif tarixi mənbələrdə  dəfə-
lərlə toxunulan bu məsələ "Ermənistan tarixi" kitabın-
da da öz əksini tapıb. Osmanlı torpağından bu ölkəyə 
mühacirətin  əsas səbəblərindən biri barədə danışmaq 
yerinə düşər. Pasdar Maciyan yazır: "1829-cu ildəki 
rus-Osmanlı müharibələrində ruslar tərəfindən işğal 
olunmuş  ərazilərin erməni sakinlərinin bir hissəsi (ən 
başlıcası, Ərzurum, Alaşgerd (Eleşkirt), Bayəzid, Qars 
və Van) Osmanlını  tərk edib, rusların ardınca getdi. 
Beləliklə, yüz min nəfərə qədər erməni müharibə nəti-
cəsində Ermənistana [İrəvana] gəldi və Axalkalakidə 
(40 min nəfər),  Şirakda (12 min nəfər),  İrəvan və 
Sevanda [Göyçə gölü] (25 min nəfər) məskunlaşdılar. 
Bu mühacirətlər Rusiyanın hakim dairələrinin səyi 
nəticəsində baş tuturdu. Ruslar erməni məsələsinin 
idarə olunmasını erməni polkovniki Lazarevə tapşır-
mışdılar. Mühacirlərə torpaq, kənd təsərrüfatı ilə məş-
ğul olanlara lazımi vəsait verirdilər və onlar beş il 
müddətində vergilərdən azad edilmişdilər".
2
 
                                                 
1
 Bax: Fərhad Pərdedar. Siyasət-e toseetələban-e Rusiye-ye tezari. 
“Varlıq” jurnalı, 74, səh.84 
2
 
Pasdar Maciyan.Tarix-e Ermənestan. Tərcümə edən: 
Məhəmməd Qazi, səh.367 

 
 
93
Arazın o tayındakı vilayətlərin Rusiya imperiyasına 
ilhaq edilməsinin ilk illərində xanlıqlar ləğv olundu. 
Xanların əksəriyyəti yenidən öz hakimiyyətlərini bərpa 
etmək ümidi ilə  İrana qaçdılar. Çar hökuməti bu 
situasiyadan istifadə edərək onların torpaqlarını,  əm-
laklarını  müsadirə etdi. Çarizm xanlıq quruluşunu si-
lah gücünə  hərbi-inzibati idarəçiliklə  əvəz etdi. Xan-
lıqlar əyalət və dairələrə çevrildi. Dairələrin çoxu "mü-
səlmanların  əyalət rəisi" adlandırdığı  hərbi  şəxsə tabe 
idi və onun rezidensiyası Şuşada yerləşirdi. Digər əya-
lətlər də Dərbənd əyalətinin hərbi idarə rəisinə tabe idi. 
Bu yerlərdə çarizm qanunlarının həyata keçirilməsi 
ordu komandirlərinə tapşırıldığından, həmin idarəçilik 
sistemi "komendantlıq" adlanırdı.  Əyalət keçmişdəki 
kimi məntəqələrə bölünürdü və bu məntəqələri naiblər 
(bu vəzifələrə  əsasən bəylər seçilirdi)  idarə edirdi. 
Şəkidə və Qarabağda əyalət məhkəmələri yaradılmışdı. 
Onların da sədri komandantlar olurdu. 
Qafqazın Rusiya əsarətinə düşdüyü ilk günlərdə çar 
hökumətinin gözü bu ölkənin təbii sərvətlərinə dikil-
mişdi və həmin sərvətlərdən öz  məqsədləri üçün istifa-
də etmək istəyirdi. Ancaq mübaşir idarəçilik metodu 
çarizmin ümidlərini doğrultmadı. Mübaşirlər daha çox 
öz şəxsi mənafelərini güdürdülər. Buna görə də 1830-
cu illərin axırlarında yeni hərbi idarəçilik sistemi 
layihəsi təsdiqləndi. Çar məmurları elə düşünürdülər 
ki, mübaşir idarə üsulunun ləğvi o vaxta qədər bir neçə 
dəfə qiyama qalxmış narazı xalqı sakitləşdirəcək. 
Bu islahatda məqsəd Qafqazda çarizmin mövqeyini 
möhkəmləndirmək idi. 1840-cı ildə çar hökuməti 
Qafqazla bağlı bir sıra qanunlar verdi. Həmin 
qanunlara əsasən, mübaşir idarəçilik üsulu ləğv edildi. 
Qafqaz iki məntəqəyə - Gürcüstan və mərkəzi Şamaxı 

 
 
94
şəhəri olmaqla Xəzərsahili əyalətlərə bölünürdü. Sabiq 
məmurlar yerlərini rus məmurlarına verdilər.
1
 
Türkmənçay müqaviləsindən 10 il sonra çar 
Qafqaz vilayətini yoxlamaq üçün İrəvana gəldi.  Əli 
Əkbər Bina yazır: "Hicri-qəməri tarixi ilə 1253-cü ildə 
Məhəmməd  şahın başı Xorasanda Herat döyüşlərinə 
qarışmışdı. Bu vaxt şaha xəbər çatdı ki, I Nikolay 
Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri  əsasında Rusi-
yanın müstəmləkəsinə çevrilmiş  Cənubi Qafqaz 
şəhərlərini görmək üçün ora gəlir. 
Həmin vaxt Tehranda idarəçilik məsələlərini Mə-
həmməd şah tərəfindən dövlətin səlahiyyətli şəxsi təyin 
edilmiş (mötəmeddövlə) Fərhad Mirzə həyata keçirirdi. 
Şah Məşhəddən mötəmeddövlənin (yəni Fərhad Mir-
zənin) yanına bir nəfər göndərərək ona belə bir tapşırıq 
verdi: “Təbriz əmiri-nizamı Məhəmməd xan Zəngənəyə 
töhfələr və  hədiyyələr göndərib, ona tapşır ki, vəliəhd 
Nəsrəddin Mirzənin başçılığı ilə bir heyət düzəldib 
imperatoru qarşılamaq üçün İrəvana yola düşsün və 
orada mənim adımdan imperatoru salamlasın”.  
Bu zaman vəliəhd Nəsrəddinin 8 yaşı vardı.  
Təbriz  əmir-nizamı töhfə  və  hədiyyələri aldıqdan 
sonra Məhəmməd  şahın göstərişinə uyğun olaraq, 
1253-cü ilin rəcəb ayında vəliəhdlə birgə İrəvana gəlib 
çıxdı. Bu səfərdə  əmiri-nizam Məhəmməd xanın yol 
yoldaşları aşağıdakı şəxslər olmuşdur: Nizam-ül-üləma 
Hacı Molla Məhəmməd, Məhd  Əliyanın qardaşı 
Etizadüddövlə Dullu, Məhəmməd  şahın məktubunu, 
töhfə və hədiyyələri aparan Məhəmməd Tahir Qəzvini, 
Mirzə Məhəmməd Tağı Fərahani (sonralar baş əmir və 
                                                 
1
 Bax: “Tarix-e Azərbaycan”. Tərcümə edən: İ.A.Əfşar, səh.177 

 
 
95
baş nazir oldu), həkimbaşı Mirzə  Məhəmməd və 
tərcüməçilik edən Mirzə Əli Əkbər Təbrizi.