AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi z. M. BÜnyadov adına ŞƏRQŞÜnasliq institutu

1
 
Müştərək məzhəbin, adət-ənənənin, dini etiqadın 
mühüm amil sayıldığı bu dövrdə ermənilərlə ruslar ara-
sında əlaqələrin sıxlaşması cənub istiqamətində sərhəd-
lərini genişləndirmək arzusunda olan çar Rusiyasının 
isti sulara çatmaq ehtirasını daha da artırır və bu 
                                                 
1
 Mənije Turabzadə  və başqaları. Mahiyyət-e təhəvvolat dər  
Asiya-ye Mərkəzi və Qəfqaz, səh. 69 

 
 
125
məqsədi həyata keçirməsinə  əlverişli  şərait yaradırdı. 
Bu məqsəd həmin dövrdə erməniləri Rusiyanın təbii 
müttəfiqinə çevirə bildi. Digər tərəfdən, bu əlverişli 
siyasi şərait onları ifrat millətçiliyə və bəzən bundan da 
artığına sövq edirdi... 
Bununla yanaşı, Rusiyanın nisbətən yeniləşməsi də 
Zaqafqaziyanın rusların hakimiyyəti altında bu bölgə-
sində yaşayan və getdikcə millətçiliyə daha çox meyl 
edən ermənilərin mənafeyinə uyğun idi. Dövlət və 
ordu işlərinə  qəbulda onlara daha çox üstünlük verilir 
və rus cəmiyyətinə inteqrasiya olunmalarına  şərait 
yaradılırdı. Bölgənin iqtisadi inkişafı ilə  əlaqədar 
ermənilər ticarətdə, sənayedə, xüsusilə, Bakı neftinin 
ixracı sahəsində yaxşı mövqe tuta bildilər. 
Şəhər mədəniyyəti, peşə növlərinin artması, Qərblə 
əlaqələrin inkişafı güclü ictimai təbəqələşməyə  səbəb 
oldu və  cəmiyyət iki yerə parçalandı. Bu zaman 
Daşnak partiyasının ifrat millətçilik fəaliyyəti bu 
təfriqəni daha da gücləndirdi.
1
 
Daşnak partiyasının ifrat millətçiliyi onları Rusiya 
hökuməti ilə də üz-üzə qoydu. Aliyə Orfeinin fikrincə, 
XIX  əsrin son illərində  və XX əsrin  əvvəllərində 
inqilabçı ermənilərlə çar hökuməti arasında baş verən 
siyasi çarpışmalar ermənilərin millətçilik düşüncə-
lərinin güclənməsindən yaranmışdı.
2
 
1905-ci il erməni-müsəlman davasını çar Rusiyası 
özü törətsə  də, ancaq daşnakların çılğınlığı  və onların 
“Böyük Ermənistan” yaratmağa tələsməsi sonrakı qanlı 
                                                 
1
 Bax:  Aliyə Orfei. 
"
Motaleat-e Asiya-ye Mərkəzi və  Qəfqaz
"
 
jurnalı, 1371-ci il, payız, səh. 153 
2
 Bax: yenə orada, səh. 153 

 
 
126
və faciəli çarpışmaların meydana gəlməsində ümdə rol 
oynadı.     
Məmməd Səid Ordubadi "Qanlı  sənələr" adlı kita-
bında həmin qırğınların başlaması barədə yazır: "Ermə-
nilər hər fikirdən, hər sözdən müsəlmanlar  əleyhinə 
qiyam fikrinə düşərək müxtəlif hiylələrə  əl atırdılar. 
Onlar hər yerdə müsəlmanları sıxışdırır, acı sözlərlə on-
ları  təhqir edir, əlaqələrini kəsir, lazımsız mübahisələr 
başlayırdılar. Müsəlmanlar da bu işin sonunu böyük bir 
uzaqgörənliklə duyaraq, özlərini müdafiə etmək üçün 
hazır olmağa çalışırdılar. Yerli hökumət xırda cinayət-
ləri nəzarət altında saxlasa da, böyük hadisələrin qarşı-
sını almaq fikrində deyildi. Bu hadisələr onu göstərirdi 
ki, hər iki millət bir-birindən təcrid edilərək qarşıdurma-
lara sövq edilir. Bu zaman ermənilər müsəlmanlar əley-
hinə daha çox məhdudiyyətlər yaratmağa başlamışdılar. 
Doğrudur, bəzi ermənilər iğtişaş yaratmaqdan boyun 
qaçırsalar da, nüfuzlu və imkanlı  şəxslər davanın tez 
başlamasını istəyirdilər. Araqarışdıranlar partiya komi-
tələrindən olduqlarından onların sözləri təsirsiz 
ötüşmürdü və nəticə onların istədikləri kimi oldu.  
Fevralın 2-də müsəlmanlar arasında xüsusi nüfuza 
malik olan  Ağarza adlı şəxs Quba meydanında erməni 
komitəsinin tapşırığı ilə qətlə yetirildi. Bu faciəvi hadi-
səni müsəlmanlar öz milli heysiyyatlarının təhqir 
olunması kimi qəbul etdilər. Bundan sonra onların his-
slərini cilovlamaq mümkün olardımı? Bu hadisə mü-
səlmanları  nəhayətsiz dərəcədə  həyacanlandırdığı hal-
da, onlara yuxarıdan intiqam almamaq barədə göstəriş 
gəldi. Lakin bir azərbaycanlı  məhbusun istintaq araş-
dırması üçün aparılarkən yolda erməni  əsgəri tərəfin-
dən günahsız yerə güllələnməsi müsəlmanları daha çox 
qəzəbləndirdi. 

 
 
127
Həmin gün fevralın altısı idi. Hadisələrin gedişi bi-
zi qan dəryasına doğru aparırdı. Həmin gün ermənilər 
həqiqətən qırğın törətmək istəyirdilər, azərbaycanlılar 
isə heyrət və təəccüb içində donub qalmışdılar. Əvvəl-
lər bir-biri ilə mehriban olan qonşular indi əlaqələrini 
kəsmiş, bir-birlərini qətlə yetirməyə hazır idilər. Nəha-
yət, xeyli öncə  hər iki millətin vücudunda yerləşdiril-
miş bomba partladı  və bütün Qafqaz həmin partlayış-
dan od tutdu. Görək, bu partlayıcı maddə  həqiqətən 
bomba idimi? Bəli, bu bomba ayın altısında partlamaq-
la Bakının faciəsinə çevrildi və onun atəşi buradan 
başlayaraq bütün Qafqazı bürüdü...". 
Polis qüvvələri qarşıdurmalara müdaxilə etmirdilər. 
Bu qeyri-sabitlik İrəvana, Naxçıvana,  Şuşaya doğru 
uzanmaqda idi. Nəhayət, Gəncə  və Tiflisə  də sirayət 
etdi. Bu qarşıdurmalarda 128 erməni, 158 azərbaycanlı 
kəndi qarət və talanlara məruz qaldı. Qətlə yetirilən 
azərbaycanlıların sayı ermənilərinkindən çox idi. Bakı-
da, Naxçıvanda azərbaycanlılar qalib gəlmişdilər, 
İrəvanda, Üçkilsədə isə ermənilər qələbə qazandılar. 
Rusların bitərəfliliyi bir o qədər də uzun çəkmədi. 
Vorontsov Daşkov vali vəzifəsinə gələn kimi azərilərin 
əleyhinə hücum fərmanı verildi və erməni-müsəlman 
davasının birinci mərhələsi bir-iki ildən sonra başa 
çatdı.
1
 
Arazın o biri sahilindəki əksər şəhərlərdə çoxsaylı 
insan itkilərinə səbəb olmuş erməni-müsəlman davala-
rında  İrəvan  şəhəri də qana bələndi. Görkəmli yazıçı 
Məmməd Səid Ordubadi "Qanlı  sənələr" kitabında 
həmin faciələri belə təsvir edir: "1905-ci ildə gözlənil-
mədən Bakıda baş verən qırğınlar birdən-birə sakitləş-
                                                 
1
 Bax: Mənije Turabzadə və başqaları. Mahiyyət-e təhəvvolat dər  
Asiya-ye Mərkəzi və Qəfqaz , səh. 70 

 
 
128
mədi. May ayının  əvvəllərində bu hadisələr Naxçıvan 
və İrəvan şəhərlərinə sirayət etdi. Bu dövrdə Naxçıvan-
da müsəlmanlar say baxımından ermənilərdən çox 
idilər.  Əvvəldən dava arzulayan ermənilər Naxçıvan 
qarşıdurmalarında ağır məğlubiyyətə düçar oldular. 
Onların bu uğursuzluğu  İrəvan ermənilərinin bərk 
qəzəblənməsinə səbəb oldu.  
Onlar bu hadisədən sonra azərbaycanlılar əleyhinə 
daha çox ləyaqətsiz hərəkətlər etməyə başladılar: qon-
şuluq  əlaqələrini kəsir, müsəlmanlara nifrət və  qəzəb-
lərini açıq-aydın büruzə verirdilər. Hadisələrin gedişi 
tezliklə  İrəvanda da iğtişaşların baş verəcəyini güman 
etməyə şərait yaradırdı. Ayrı-ayrı yerlərdən gələn qor-
xunc xəbərlər  şəhər sakinlərini məyus edir, tacirlərin 
əlini işdən soyudur, ticarəti böhrana sürükləyirdi. 
Müsəlmanlar qayğı və narahatçılıq içində idi.  Xüsusilə 
də, düşmənin güclü olması, azərbaycanlıların isə dava-
ya hazır olmaması ziyalı  və gözüaçıq azərbaycanlıları 
həyəcanlandırırdı.  Məzlumlar pəjmürdə  və iztirablı 
görünürdülər. Hamının üzündə əzab və iztirab var idi. 
Bir sözlə, müsəlmanlar özlərini son dərəcə itirmişdilər. 
Ermənilər Naxçıvandakı  məğlubiyyətin intiqamını 
almaq üçün tələsirdilər. Onlar qisas hissi ilə yanıb-
qovrulur, müsəlmanlara zərbə vurmaq, onları pərişan et-
mək üçün hər cür hiyləyə əl atırdılar. Buna görə  Nax-
çıvana gedən yolları  nəzarətə götürmüş,  şəhərə gedib-
gələnləri pusur, müxtəlif vasitələrlə onlara mane olmağa 
çalışırdılar. Özləri isə gizlincə Naxçıvan ermənilərinə 
silah-sursat yardımı edirdilər.  İrəvan müsəlmanları isə 
bu mürəkkəb və ziddiyyətli dövrdə  nəinki qırğına 
hazırlaşmır, üstəlik qonşuluq haqqı kimi xam xəyallara 
qapılmışdılar.  Şəhərin sakinlərindən hər biri yalnız 
özünü müdafiə etmək haqqında düşünür, vəziyyətdən 

 
 
129
çıxmaq üçün davadankənar yollar gəzirdi. Nəhayət, 
Naxçıvan odunu söndürmək üçün general Əlixanov-
Avarski Tiflisdən Naxçıvana ezam oldu. Digər tərəfdən 
də, Voronsov Daşkovun göstərişi ilə  şeyxülislam 
Uluxanlı İrəvan qazisi ilə birgə Naxçıvana yola düşdü. 
İrəvan erməniləri barışıq xəbərini eşidən kimi öz 
“ziyalı”larını Naxçıvana göndərib oradakı erməni ca-
maatının vəziyyətindən xəbər tutmağa tələsdi. Onlar 
buradakı  məğlubiyyəti pərdələmək, ermənilərin ba-
carıqsızlıqlarını gizləmək üçün müsəlmanlar haqqında 
ləyaqətsiz şayiələr yaymağa başladılar. Buna baxmaya-
raq,  İrəvan və onun ətraflarında yaşayan müsəlmanlar 
Naxçıvanda ermənilərin məğlub olmasına sevinir, bu 
qələbəni öz qələbələri hesab edərək, qürurla gəzib-
dolanırdılar. Onlar bu zaman ermənilərin bütün qüvvə-
lərini səfərbərliyə alıb, azərbaycanlıları soyqırıma mə-
ruz qoymaq üçün yeni planlar hazırlamaqda olduqla-
rını başa düşmürdülər. Nəhayət, mayın 23-də baş verən 
hadisə ermənilərə bu planı gerçəkləşdirməyə  şərait 
yaratdı. 
1905-ci il mayın 23-də "Qarsaçay" erməni çay bağ-
çasına gedən üç nəfər müsəlman sərxoş  vəziyyətdə 
polis idarəsinin qarşısına gəlir. Onlar burada məsuliy-
yətsiz hərəkətlər etməyə başlayırlar. Ermənilər fürsət-
dən istifadə edib, onları möhkəmcə döyür. Sonda 
həmin üç nəfər xəncərini çıxarıb, özlərini müdafiə edə-
edə  və  qışqıra-qışqıra bazar meydanına tərəf qaçırlar. 
İçkili müsəlmanların səsi hər tərəfə yayılır. 
Bu qışqırıqları  eşidən erməni və müsəlmanlar üz-
üzə  gəlir və onların arasında  şiddətli dava başlayır. 
Ermənilərin hiylə  və  fırıldağından xəbərsiz olan bəzi 
müsəlmanlar humanistlik nümayiş etdirir, öz dükanla-
rını buraxıb, onların yiyəsiz qalmış mağazalarına 

 
 
130
güdükçü olurlar. Bəziləri isə erməniləri qorumaq üçün 
onları öz dükanlarında gizlədirlər. Lakin ermənilərin 
hiddət və  qəzəbini görən bəzi müsəlmanlar, nəhayət 
vəziyyəti başa düşüb müqavimət göstərməyə başla-
yırlar. Bir-birinin ardınca cinayətlər baş verir. Əgər 
həmin gün müsəlmanlar “hümanizm bəlasından” xilas 
olub, ermənilərlə  həqiqi döyüşə girsəydilər, bu təca-
vüzkarların aqibətinin  necə olacağını indi də təsəvvür 
etmək mümkün deyil. Fəqət müsəlmanların  erməni-
lərin məkrli niyyətindən xəbərləri yox idi. Onlar za-
man-zaman  qoruyub saxladıqları qonşuluq haqqını 
qabardaraq əhalini birtəhər sakitləşdirdilər. Gecə sakit 
və aram keçdi. 
24 may 1905-ci il səhər saat 9-a yaxın ermənilər öz 
mağazalarını açmaq üçün bazara gedən müsəlmanlara 
atəş açdılar. Lakin müsəlmanlardan xəsarət alan 
olmadı,  bir neçə erməni isə yaralandı. Elə bu zaman 
gəlib çıxan  əsgərlər bir neçə  dəfə havaya atəş açaraq, 
erməniləri sakitləşdirdilər. Bir neçə  dəqiqədən sonra 
şəhərdə gediş-gəliş tamamilə  kəsildi və  hər kəs öz 
yerində donub qaldı. İrəvanı dəhşətli bir sükut bürüdü.  
Lakin saat iki radələrində ermənilər yenidən 
müsəlmanları şiddətli gülləbarana tutdular. Erməni mə-
həllələrindən açılan atəşlər ara vermədən davam edirdi. 
Onlar binaların, hasarların üstündən, pəncərələrdən 
müsəlmanları  hədəfə götürürdülər. Asimandan güllə 
dolu kimi yağırdı. Müsəlmanlar isə bu atəşlərə cavab 
vermir, öz təmkinlərini qoruyub saxlamağa çalışırdılar. 
Əslində bu, təmkin də deyildi, sadəcə olaraq  hazırlıq-
sız və müharibə görməyən, ermənilərin məkrli planın-
dan xəbərsiz olan müsəlmanlar özlərini itirmişdilər. 
Belə bir vaxtda İrəvan  şəhərində  cəmi iyirmi tüfəng, 
təxminən bir qədər də fişəng var idi. Tüfənglərin 

 
 
131
əksəriyyəti köhnə  və paslanmış ov tüfəngləri idi. 
Tarixçilərdən biri haqlı olaraq, həmin silahları Nuhdan 
qalmış əşya adlandırmışdı. 
 Belə bir şəraitdə hökumət də ermənilərin silahla-
masının qarşısını almır, iğtişaşlara qarşı heç bir tədbir  
görmürdü. Buna görə  də ermənilər istədiklərini edir,  
atəş açır, müsəlman məhəllələrinə hücum edirdilər. Bir 
sözlə, müharibə mələyi şəhərin başı üstündə idi. Günün 
ikinci yarısında atəş yenidən  şiddətləndi. Qadınların, 
azyaşlı  uşaqların fəryadı  şəhəri başına götürdü. Ora-
bura vurnuxan müsəlman kişiləri nə edəcəklərini 
bilmir, qadınların, qocaların, uşaqların nalələri onları 
əsəbləşdirirdi.  Əslində, hamı - qadın, uşaq, qoca, 
cavan,  əyan, xan, rəiyyət öz canının hayındaydı. Belə 
bir vəziyyətdə millət, xalq, mədəniyyət, var-dövlət 
hamının yadından çıxmışdı. Müsəlmanların ermənilərə 
cavab vermək imkanı yox idi.   Erməni məhəlləsində 
yaşayan müsəlmanların imdad səsi hər an asimana 
yüksəlirdi. Lakin onlara imdad edə, fəlakətdən qurtara 
biləsi qüvvə yox idi. Xülasə, güllələrin ildırım 
çaxmasına bənzəyən işığı, bombaların qaldırdığı toz-
duman  şəhəri cəhənnəmə döndərdi. Nəhayət, müsəl-
manların fəryadına dözməyən bir zabit əsgərləri ilə 
birgə hadisələrə müdaxilə etdi. O, erməni məhəllələrin-
də yaşayan və güllələrə tuş  gəlmiş qadınları, uşaqları 
oradan çıxarıb, müsəlman məhəllələrinə  gətirməyə 
başladı. Bu döyüşdə erməni məhəlləsində yaşayan 11 
nəfər qətlə yetirildi: Onların dördü qadın, ikisi uşaq və 
beşi kişi idi. Öz evlərinin içində  cəhənnəm  əzabı 
yaşamış və yuxarıda qeyd etdiyimiz zabitin köməyi ilə 
xilas olmuş müsəlmanların göz yaşları yağış kimi axır, 
hıçqırıqdan bir kəlmə söz belə deyə bilmirdilər. Bu 
vəziyyəti görən müsəlmanların qeyrət və qürur hissi 

 
 
132
oyanmağa başladı. Onlar artıq bu şəkildə    yaşamağın 
mənasız olduğunu düşünməyə, çarə axtarmaq barədə 
fikirləşməyə başlamışdılar. Necə deyərlər, müvəqqəti 
də olsa milli şüurları oyanmışdı.  
İrəvan müsəlmanları özlərində güc taparaq bir yerə 
toplaşdılar.  Şəhərdə könüllülər dəstəsi yarandı.  İs-
lamiyyət adı ilə bir yerə  yığışan müxtəlif millətlərin 
nümayəndələri silaha sarıldılar. Onlar gecə ikən ermə-
nilərə qarşı yürüşə  çıxmaq qərarına gəldilər. Ancaq 
müsəlman  ağsaqqalları bu məsələdən xəbər tutan kimi 
onları nəsihət və məsləhət yolu ilə hücumdan çəkindir-
məyə çalışdılar. Bu zaman hələ də erməni məhəlləsin-
də 30-40 müsəlman ailəsi qalmışdı. Döyüşlərin beşinci 
günü onlar hökumətin və məmurların mühafizəsi altın-
da  şəhərin müsəlman hissəsinə köçürüldülər. Ancaq 
yenə də tərəflər arabir bir-birlərinə atəş açırdılar. 
Bəzi yerlərdə ermənilər səngərlərdə gizlənib mü-
səlmanları güdür,  müsəlmanlar da erməniləri izləyərək 
hədəfə alırdılar. Səngər döyüşlərində ermənilər daha 
öndə idilər. Çünki onların  əksəriyyəti hərbi xidmət 
keçmiş, silahla düzgün rəftar etməyi öyrənmişdilər. 
Daşnak döyüşçüləri  ən müasir silahlara malik idilər. 
Müsəlman könüllülərinin bəzilərinin, ümumiyyətlə, si-
lahı yox idi. Silahların isə  əksəriyyəti işləmirdi... An-
caq onların arasında  ətraf kəndlərdən gəlmiş bir neçə 
mahir atıcı da var idi. Bu döyüşlərdə ermənilər daha 
çox itki verdi. Onlar  mumdan düzəldilmiş oyuncaq 
kimi bir zərbə ilə yerə sərilirdilər. Döyüşün gedişində 
məlum oldu ki, ermənilər qorxaq və  cəsarətsizdirlər. 
Belə ki, onların  əksəriyyəti Bakıdakı, Naxçıvandakı 
hadisələr zamanı canlarını götürüb İrəvana gəlmiş  və 
döyüşlərə  təsadüfən düşmüşdülər. Ruhən sındırılmış 

 
 
133
bu insanlar  qorxa-qorxa döyüşə girir və məhv olurdu-
lar.   
Ermənilərin itkilərinin çox olmasının başqa bir 
səbəbi isə onların sərxoşluq etmələri ilə bağlı idi. Belə 
ki, erməni əsgərlərinə əvvəlcədən istənilən qədər  araq, 
çaxır və s. alkoqollu içkilər verilmişdi. Hər öldürülən 
müsəlmana görə erməni əsgəri alkoqollu içki ilə "mü-
kafatlandırılırdı". Buna görə də onlar hərdənbir bayıra 
çıxaraq havaya bir atəş açır və yalandan "bir müsəlman 
vurdum" deyib, içki tələb edirdilər. Beləliklə, onların 
bütün güllələri havayı gedir, məzhəkə  qəhrəmanına 
çevrilirdilər.  Bu gün də ermənilərin  İrəvan 
davasındakı “qəhrəmanlığı”  xalq lətifəsi kimi səslənir.  
Xülasə, səngər davaları başa çatdı. Naxçıvanda 
sülh və barışıq  elan olunması  xəbəri  İrəvan erməni-
lərinə  və müsəlmanlara çatdı. Hökumət də yuxudan 
oyandı, tərəflərin yorulduğunu və onların ovqatını gö-
rüb,  İrəvan  şeyxülislamına və yepiskopa teleqraf 
göndərərək hər ikisini eyni vaxtda şəhərə  dəvət etdi. 
May ayının 31-də onlar şəhərə gəldilər.  
1905-ci il 31 may tarixində çap olunan bir qəzetdə 
deyilir: "May ayının 31-də erməni və müsəlmanların 
ali qonaqlarından ibarət barışıq heyətinin gəlişi 
münasibətilə şəhər bəzədildi. Yüksək rütbəli şəxslər və 
yerli böyüklər tərəfindən qarşılanan qonaqlar Abbas-
qulu ağa İrəvanskinin evinə yollandılar. Bu məhəllədə 
müsəlmanlar az idi, onların  əksəriyyəti  şəhərin digər 
hissələrinə köçmüşdü. Bazarın böyük hissəsi erməni 
məhəlləsində yerləşdiyindən, burada alış-veriş dayan-
mış və müsəlmanlar  bir nəfər kimi həmin bazardan üz 
döndərmişdilər. 
1905-ci ilin iyun ayının əvvəllində şeyxülislam və 
yepiskop bulvara çıxaraq camaatın qarşısında moizə 

 
 
134
oxuyub nəsihət verməyə başladı. Yalnız bundan sonra, 
daha doğrusu, müvəqqəti sülh bağlanandan sonra əhali 
bazara çıxıb alış-veriş etməyə başladı. Bağda qalan bir 
neçə bağban da şəhərə qayıtdı.  
Amma bu barışıq uzun çəkmədi. Bir neçə gündən 
sonra yenidən bazar və dükanlar bağlandı, gediş-gəliş 
kəsildi. Sanki bütün şəhər donmuşdu. Hamı qorxu və 
həyəcan içində idi. Müsəlmanların məhəlləsində ermə-
nilərin bir neçə anbarı çapılmış, erməni məhəlləsində 
isə müsəlmanların evləri yağmalanmışdı. Üstəlik, er-
məni komitəsi tərəfindən azərbaycanlıların yaşadıqları 
kəndlərə hücum etmək əmri verilmişdi. 
Son xəbərlər - İrəvan  ətrafında iğtişaş yaratmaq 
üçün ermənilər Baş  Qərargah yaratdı.  İğtişaş planı 
hazırlandı. Bölük komandirləri təyin olundu və hansı 
dəstənin hansı  məntəqəyə hücum edəcəyi müəy-
yənləşdi.  İrəvan müsəlmanları yenə qorxu və vahimə 
içindəydi. Qırğının baş verəcəyi anı gözləyirdilər. 
Arabir şəhərin ayrı-ayrı nöqtələrindən güllə səsi eşidi-
lirdi  (İrəvandan gələn xəbərlərdən və  İrəvan  əyan-
larının hərbi bilgilərindən məlum olur ki, ermənilər 
müsəlmanları aldadıblar. Onlar müsəlmanların başını 
qatıb, nəzərdə tutulmuş hücuma keçmək üçün müxtəlif 
nöqtələrdən tüfənglərlə atəş açıblar ki, müsəlmanlar 
çaşbaş düşsünlər. Bu, müharibələrdə sınaqdan keçmiş 
üsuldur;  əgər komandir düşmənin bir cinahından 
hücuma keçmək istəyirsə, düşmənin digər cinahından 
seyrək atəşlərə başlayır ki, onu başqa tədbirlərə  əl 
atmaqdan çəkindirsin).  
Buna görə  də müsəlmanlar həmin atəşlərə fikir 
vermədən öz işləri ilə  məşğul idilər. Digər tərəfdən, 
müsəlmanlar bir-biri ilə dil tapa bilmir və onların 
arasında ciddi ixtilaflar hökm sürürdü. Bu zaman 

 
 
135
İrəvan əyan-əşrəfi də xalqı  firqələrə parçalayır, hər kəs 
özü başçı olmaq istəyirdi. Onların arasında gedən 
şiddətli mübarizə hadisələri proqnozlaşdırmaq imkanı 
vermir, camaatı  işindən-gücündən ayırırdı. Buna görə 
də  şeyxülislam xanlara və  əyanlara xitabla oxuduğu 
moizəsini lənətlə tamamlamalı olmuşdu: "Cəmaat, biz 
bu  şəhərə  gəldik ki, bir-birinə kin bəsləyən iki milləti 
barışdıraq, lakin əyanlar rəhbərlik və firqəbazlıq 
xatirinə münaqişənin qarşısını almağa imkan vermirlər. 
Lənət olsun İrəvan  əyanlarına! Lənət!"  (Tarixi məlu-
matlardan aydın olur ki, öz ata-babalarından təkəbbür 
xəstəliyini miras almış  İrəvan  əyanları indi də o 
cürdürlər. Ermənilər onları aradan götürmək fikrində 
idilər, onlar isə bəylik, xanlıq iddiası ilə baş qatırdılar. 
Ar olsun, o şəxslərə ki, atalarının səhvlərini  təkrar-
layır və  qurumuş ağacları  göyərtmək istəyirlər). 
Həmin günlərdə milli məsələləri həll etmək 
məqsədi ilə  fərmandarın yanına getmək üçün rəhbər 
seçilirdi... Məclisdə  iştirak edənlərin hər biri öz 
namizədliyini irəli sürür və xalqın rəhbəri olmağa 
çalışırdı.  Layiqli bir iş görməyənlər dəridən-qabıqdan 
çıxır, ağzı köpüklənə-köpüklənə millətdən, xalqdan 
danışırdı. Xalqa ağalıq etmək kimi xam xəyala düşən 
bu insanlar əməl paltarı geyinmək istəyirdilər. Onların 
hər biri özünü tayfasının böyüyü kimi tanıdaraq, layiq 
olmadığı surətdə, xalqın da böyüyü olmaq fikrindəydi 
(Əziz müxbirim! İrəvanda hər kəsin özünü rəhbər 
gördüyü üçün xalqa rəhbər olmaq  fikrinə düşməsindən 
darılma. Çünki islam dünyasının harasına baxsan, bu 
cür insanları görəcəksən. Bu da bəzi müsəlmanlarda 
hümmət, insanpərvərlik olmamasından irəli gəlir. 
Bizim bu xüsusiyyətlərimiz XI əsrdə baş verən 

 
 
136
pisliklərin oxşarıdır. Bunlardan darılma. Bizim kiçik 
şəhərimiz Ordubad da bu dərdə mübtəladır). 
Bir tərəfdən, vətən və millətin mühafizəsi fikri, di-
gər tərəfdən xalqın  əyanların  ətəyindən yapışması  və 
onların oyunbazlığı, mənasız işlərə görə ədavət toxumu 
səpmələri ziyalıları çox ciddi şəkildə narahat edirdi. 
Həmin günlərdə  İrəvana xəbər çatdı ki, ermənilər mü-
səlmanları mühasirəyə alıb və onları  qırırlar. Müsəl-
manlar bu xəbəri eşidən kimi bərk həyəcana düşüb, mə-
yusluq və ümidsizliyə qapıldılar. Onlar özlərini  düşmən 
mühasirəsində hiss edirdilər.  Ətraf erməni kəndləri ilə 
əhatə olunduğundan  təklənmək  qorxusu var idi.  
Bu zaman İrəvana təkcə cənub yolu ilə gediş-gəliş 
davam edirdi. Ancaq qırğın başlayan kimi o da kəsildi. 
Müsəlman kəndlilərinin vəziyyəti son dərəcə ağırlaşdı. 
Kəndlər təkcə İrəvandan deyil, həm də bir-birlərindən 
təcrid olundular. Müharibə görmüş  və savadlı on 
minlərlə erməninin müqabilində, müharibə görməmiş 
və savadsız müsəlman kəndlisinin bircə yumruğu var 
idi (Ermənilər  şəhərdə  hər gün kiçik çaplı tüfənglərlə 
müsəlmanların evlərini dağıdırdılar. Silahsız-sursatsız 
müsəlmanlar isə öz ölüm saatlarını gözləyirdilər. Buna 
görə  də hamının sifətində  əcəl kölgəsi vardı. Onlar 
bunu Allahdan gəlmiş  bəla hesab edir və  əksər halda 
nəzir-niyaz verməklə canlarını xilas edəcəklərinə ümid 
edirdilər (Doğrudur, nəzir-niyaz bəlanı dəf edir, ancaq 
bu məsələdə onun bir faydası ola bilməzdi. Fikrimcə, 
yersiz təvəkkül və vaxtsız ümid axmaqlıqdır).  İmkanı 
olan  şəxslər istəyirdilər ki, bacardıqca tez başqa bir 
yerə köçsünlər. Onlar canlarını  və mallarını 
vətənlərindən çox istəyirdilər. Bu şəxslər təkcə öz 
arvad, uşaqlarını  təhlükədən xilas etmək barədə 
düşünürdülər. İmkanı olmayanların düşmən əlində əsir 

 
 
137
qalıb-qalmaması onları maraqlandırmırdı. Üstəlik, bu 
biqeyrətlər özlərinə insan və müsəlman deməkdən 
çəkinmirdilər. Bəli!  İrəvanda rəhbərlər arasında bu 
intriqalar gedəndə bölgədə qan su yerinə axır, günahsız 
başlar kəsilir, müsəlmanlar qan gölündə üzürdülər. 
İrəvanda müqəddəs kitablar yandırılanda özünü 
Quran  əhli kimi təqdim edənlər təfriqəçiliklə  məşğul 
idilər.  İslam arxivlərinə od vurulanda onlar rəhbərlik 
davası döyürdülər. Köməksiz, kimsəsiz insanların 
fəryadı  şəhəri bürüyəndə  İrəvanın  əyan-əşrəfi iclas 
keçirib, tayfabazlıq edirdilər.  Xülasə, İrəvan şəhəri bir 
atəş ocağına çevrilmiş, nəcib müsəlman milləti od və 
tüstü içində yanıb külə dönürdü. İrəvanın  şərq 
tərəfindəki Qırxbulaq adlanan yerdə yaşayan  əhalinin 
dörddə üçünü ermənilər, dörddə birini isə yazıq və 
məzlum müsəlmanlar təşkil edirdilər.  
İyun ayının ilk günündə 20 evdən ibatət olan 
Kuzəcik kəndində baş verən faciə ilə yeni fırtına və 
qırğınlar başladı. Tirjabat adlı qonşu erməni kəndində 
hazırlanan və  həyata keçirilən həmin hücumu ardıcıl-
lıqla sizə təqdim edirik:   
Məşum Güzəcik faciəsi - 1905-ci il iyunun 1-də 
günortadan sonra ermənilər Güzəcik kəndini mühasirə-
yə alaraq onu  şiddətli atəşə tutdular. Kənd əhli silahsız 
olduğundan, hər kəs öz əhli-əyalını götürüb yarım 
verstlikdə yerləşən Mənkus müsəlman kəndinə doğru 
qaçmağa başladı.  Onları təqib edən ermənilərin Mən-
kus kəndinə də hücum etmək planı  var idi. Kəndin ağ-
saqqalı Hümmət bəy Hüseynzadə şəhərə köçdüyündən, 
əlli yaşlı bir kişi ağsaqqallıq vəzifəsini öz üzərinə 
götürdü. Onun adı Novruz idi. Mənbələr onu Novruz 
Kazım oğlu kimi təqdim edir. Novruz KİŞİ azərbay-
canlıların ermənilərin qabağında qaçdığını görüb, hün-

 
 
138
dür bir yerə çıxaraq qışqıra-qışqıra onlara müraciə edir: 
"Ey oğullar, hara qaçırsınız? Siz öz fərariliyinizlə biz 
Qafqaz müsəlmanlarını başqa millətlərin yanında başı-
aşağı eləmək istəyirsiniz? Məgər qaçmaqla ermənilərin 
əlindən qurtara biləcəksiniz? Onlar sizdən əl çəkəcək? 
Yox! Yox! Əgər ermənilərin qabağından qaçsanız, on-
lar daha da cəsarətlənəcək, bizi və ailəmizi  görün-
məmiş təhqirlərə məruz qoyacaqlar. 
Məgər onlar həmin ermənilər deyillərmi ki, bir il 
əvvəl mən bir barmağımı  tərpədən kimi az qalırdılar 
Qırxbulağ mahalından baş götürüb qaçsınlar. Bəs indi 
sizə nə olub? Niyə qadınlara qoşulub onların qarşısın-
dan qoyun sürüsü kimi qaçırsınız? Qaçırsınızsa, qaçın, 
amma mən tək-tənha qalsam da, onların qarşısında təs-
lim olmayacağam, ölənəcən öz kəndimi, elimi, evimi 
qoruyacağam.  
Ey müsəlmanlar! Hər bir millət gərək öz şəxsiyyəti-
nə  və heysiyyətinə hörmət etsin. İslam  şəriətinə, 
peyğəmbəri əkrəm həzrəti Məhəmmədin (s) buyruğuna 
və Allah təalanın hökmünə görə, düşmən qarşısında 
fərarilik edərək ölmək pis əməl və günah işdir. Bilirsi-
nizmi, bu qəbiristanda yatan əcdadlarımızın sümükləri 
qəbirlərdən çıxarılandan və qonşu kəndə od vurulandan 
sonra bu məzarların yerində Ermənistan yaradılacaq. 
Mən axirət məsuliyyətini gözümün önünə alaraq son 
nəfəsədək cihad edəcəyəm. Sizi də cihada çağırıram". 
O, nitqini  başa çatdırır, əhali bu qeyrətli və vətən-
pərvər insanın – Novruz Kişinin dediklərinə əhəmiyyət 
vermədən qaçmağına davam edir (Müəllifin qeydi:  
Bağışla məni, ey ustad! Sənin sözlərinin qarşısında 
özümü saxlaya bilmirəm.  Əgər o günlərdə  ağalarımız 
ağa, bəylərimiz bəy olsaydılar, özlərini satmasaydılar, 
xalqı başçısız qoymasaydılar, bir çox məsələlər elə o 

 
 
139
zaman həll olunar və bu günə qalmazdı. Xalq yaxşı 
deyib:  "Mərd, namuslu ağanın həyətinə daş atmazlar, 
bağ-bostanına inək və qoyun buraxmazlar". Buna görə 
mən bilə-bilə Kazımı Novruz ağa  əvəzinə Novruz kişi 
yazıram. Həm də "KİŞİ" kəlməsini böyük hərflərlə 
yazıram. 
 Ey xalqımızın comərd oğlu, sən torpağının və vətə-
ninin yolunda şəhidlik camını başına çəkdin. Allah 
sənə  qəni-qəni rəhmət etsin! Qoy sənin itkin düşən 
məzarın nurla dolsun! Amin!).  
Novruz Kişi sonadək kəndi tərk etmir və sonra er-
mənilərin mühasirəsinə düşür. Qohumları onu azad et-
mək üçün səy göstərsələr də, düşmən sayca qat-qat  
çox olduğundan, bu, mümkün olmur. Novruz Kişi öz 
qoşalülə tüfəngi ilə evinə yaxınlaşan ermənilərdən biri-
ni vurur, digərləri qorxub geri çəkilirlər...  
Bütün bu rəvayətləri bir erməni danışıb. Bir az ke-
çəndən sonra ermənilər yenidən evin üzərinə hücuma 
keçiblər. Novruz Kişi yenə də onlardan birini öldürüb, 
digərləri qaçmağa məcbur olub. Həyəcanlı Novruz Ki-
şinin gülləsi qurtarandan sonra o, tüfəngini seçmə ilə 
dolduraraq düşmən tərəfə yüyürüb. Düşmənlər çətin-
liklə  də olsa onu əsir götürə biliblər. Onlar kəndin 
bütün evlərinə, o cümlədən məscidə, minbərə, müqəd-
dəs kitablara od vuraraq, Novruz Kişini qolubağlı 
Tirjabat kəndinə  gətiriblər. Burada  ona uzun müddət 
işgəncələr verdikdən sonra başını  kəsiblər. Həmin er-
məninin dediyinə görə, Novruz Kişinin başını Ayrapet 
adlı  kənd keşişi kəsib. Çünki Kuzəcikdə Novruz 
Kişinin evinə hücum edənlərdən biri həmin keşişin 
oğlu olub. Novruz Kişi bir güllə ilə onu qanına qəltan 
eləmişdi. Beləliklə, Novruz Kişinin başı "1500 müsəl-

 
 
140
manın sərkədəsi" adı ilə əvvəlcə Aleksandropola, sonra 
isə Bakıya göndərilib. 
İyunun 2-nə aid məlumatlar - İyunun ikisində 
ermənilər həmin günə qədər müsəlmanların pənahgahı 
olan Məkus kəndinə hücum edirlər. Bu dəfə erməni 
dəstələrindəki silahlıların sayı 10 min nəfərə  qədər 
olub. Hər dəfə  də  kəndin üzərinə beş min tüfəngdən 
atəş açılırdı. Kəndin müsəlmanlarının çoxunun silahı 
olmadığından, onlar fürsət tapan kimi arvad-uşağını 
götürüb aradan çıxırdılar. Bütün kənd boşalandan 
sonra hərəkət etməyə taqəti olmayan səksən yaşlı 
şikəst bir qoca ermənilərin əlinə keçir. Deyilənə görə, 
ermənilər onun gözlərinə, qarnına təndir şişi soxmaqla 
qətlə yetiriblər.  
Kuzəcik qırğını zamanı müsəlmanlar  ətrafdan kö-
mək diləyəndə, həmin kəndin 15 fərsəngində yerləşən 
Qaladibi kəndinin ağsaqqalı Cahanbaxş bəy iki atlı ilə 
birgə Xunqus kəndində idi. Onlar bu fəryadı  eşidən 
kimi, tüfənglərini götürüb, kəndin  şimali-şərqində 
yerləşən dağın zirvəsinə qalxaraq qadınları təqib edən 
erməniləri atəşə tutublar. Nəticədə iki ermənini məhv 
ediblər. Beləliklə  də qadınlar və  uşaqlar qaçaraq 15 
fərsəngdə yerləşən Təzəkənd kəndinə  gəlib çıxa 
biliblər. Həmin vaxt yaxınlıqdakı 12 kəndin didərgin 
düşmüş müsəlman əhalisi bu kəndə yığışmışdı. 
1905-ci ilin 3 iyunu - İyunun üçündə ermənilər 
mərkəzdə yerləşən və 150 evi olan Güllücə  kəndinə 
hücuma başlayırlar... 
Qırğının başlanması - İyunun 3-də sübh vaxtı 
Güllücə  kəndinin  şimalında yerləşən və  hər birində 
dörd yüz ailə olan 12 kəndə 10 min erməni könüllüsü 
toplaşır. Onlar cənub tərəfdə – dağın arxasında yerlə-
şən və beş yüz ailəsi olan Başkən erməni kəndindən 

 
 
141
Güllücəni atəşə tuturlar. Ermənilərin məqsədi müsəl-
manları ya öz hakimiyyətləri altına almaq, ya da onları 
məhv etmək idi. İstəyirdilər ki, bu yolla uzun müd-
dətdən bəri beyinlərində dolaşdırdıqları ideyanı ger-
çəkləşdirsinlər. Buna görə  də  bütün ermənilər silah-
lanıb, müsəlmanlar əleyhinə müharibəyə başlamışdılar.   
Beləliklə, camaat qaçandan sonra 15 nəfər nüfuzlu 
şəxs, o cümlədən Məşədi Qəmbər, Mahmud, Hacı Hü-
seyn və başqaları öz var-dövlətlərini  qorumaq üçün 
kənddə qaldılar. Onlar silaha sarılaraq ermənilərə 
müqavimət göstərməyə başladılar.  İlk qarşılaşmadaca 
8 ermənini məhv etdilər. Ancaq ardı-arası kəsilməyən 
erməni hücumları  nəticəsində Mahmud öldürüldü.  
Onun kənddə sahibsiz qalmış arvadını bir erməni 
əsgəri 8 güllə ilə qətlə yetirdi. Qalan müsəlman silah-
lıları birtəhər aradan çıxıb, 1,5 fərsəngdə yerləşən 
Tutiya, Damagirməz və Kamal kəndlərinə  sığındılar.  
Bu qırğında hamıdan sonra kəndi tərk edən Seyid 
Mustafanın oğlu Mirsüleymanın atını ermənilər güllə 
ilə vurub öldürdülər. Ancaq o, bir ermənini öldürərək 
canını qurtara bildi. 
1905-ci il 4 iyun - Düz ortada yerləşən 150 evlik 
Kamal kəndinin sakinləri yaşadıqları yerin təhlükəli 
olduğunu görüb, arvad-uşaqlarını götürərək, hücumdan 
qabaq cənub səmtdə yerləşən Damagirməz kəndinə 
qaçdılar. Sonra bu kəndin də adamları onlara qoşulub, 
yuxarıda adı  çəkilən iyirmi verstlikdə yerləşən 
Təzəkənd kəndinə üz tutdular.  
Bu hadisələrdən 18 gün sonra İrəvanda sülh 
bağlandı. Hökumət  ətraf kəndlərə qoşun göndərdi. Bir 
qrup  əsgər də Güllücədə yerləşdirildi. Bundan sonra 
müsəlmanlar öz yerlərinə qayıtdılar. 
 

 
 
142