AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi z. M. BÜnyadov adına ŞƏRQŞÜnasliq institutu

 
 
İrəvan qalası 
 
İrəvan qalası memarlıq baxımından da Şərqin 
türk  məntəqələrinin mühüm mədəniyyət abidələrindən 
hesab olunur. Qalanın 50-60 bürcü olmuşdur. XVIII 
əsrin nadir və qiymətli incilərindən olan Xan sarayı və 
Göy məscid kimi bu qala da səyyahları həmişə heyrətə 
salmışdır. Qaladan əlavə, burada 7 məscid, 2-3 mərtə-
bəli evlər, kişi və qadın hamamları, xeyli sayda kar-
vansaralar və digər abidələr olub. İrəvanın Gürcü, 
Culfa, Sərdar, Tağlı, Sulu, Susuz, Hacəli karvansara-
larının hər birində onlarla dükan fəaliyyət göstərirmiş.
1
 
 
Bostan meyvələri ilə dolu  
Bazarı, yeməkxanası, ticarət sıraları var idi. 
Hamı gözüaçıq və xoşagələn təb əhli idi, 
Hamı xaliqin lövhəsindəki yazıya bənzəyirdi 
                                                 
1
 Bax: Ə.Ələkbərli.
 
Qədim türk-oğuz yurdu Ermənistan. “Sabah”, 
Bakı, 1994, səh.186 

 
 
16
Hamı tədbirli idi.  
Qüdrətli yaradanın baş nüsxəsinə bənzəyirdi.  
Hamı Evkilidin çəkdiyi rəsm kimi xoşa gəlirdi. 
Hamı ürəkaçan savad sahibi idi. 
Dükan və qapalı bazarda xətir-hörmət 
tuturdular. 
Evlərdə əziz qonaq kimi “xoş gəldin” deyir və xoş 
üz göstərirdilər. 
Çaharbazar sanki Səfahan (klassik musiqinin 
melodiyası) səsidi. 
 
Hər tərəf hind və Turan, 
Nəfis Rum və İran malları ilə dolu idi. 
Ürəklə və canla satılan malları alırdılar, 
Çünki yaxşı mallar ucuz satılırdı. 
(Qüdsi) 
 
İrəvan qalası haqqında söhbət açan bir çox səyyahlar 
və tədqiqatçılar buranın yer adlarını da qeyd etmişlər: 
Məhəllələr: Şiləçi, Sabunçu, Boyaqçı, Toxmaq, Da-
nabaşı, Dəmirbulaq, Bağçalar, Yoncalıq, Burəkçi və s. 
Karvansaralar:  Gərni, Culfa, Sərdar, Tağlı, 
Sulu, Susuz, Hac Əli və s. 
Bulaqlar:  Dəmirbulaq, Qırxbulaq, Dolmabulaq, 
Sərdar bulağı və s. 
Çaylar: Gedər çay, Qırxbulaq, Zəngiçay və s. 
Bağlar: Dərə bağı, Dəmirbulaq, Dərəkənd, Şəhər, 
Abbas bağı və s. 
Meydanlar:  Məscid meydanı, Zalxan meydanı, 
Fəhlə meydanı, Böyük meydan, Şəhər meydanı və s. 

 
 
17
Məscidlər: Göy məscid, Qala məscidi, Hacıbə-
yim məscidi, Zalxan məscidi, Günlüklü məscid, 
Günbəzli məscid, Şəhər məscidi, Noruzəli məscidi.
1
  
 
Məhəllələri cananla vüsal küçəsi tək  
Pərişan könülləri şad eyləyir. 
Hər küçənin xoşüzlülüyü 
Onu ürəkaçan xiyabana çevirir. 
Şəhərin hər qədim küçəsi  
Nəim bağının təmizliyindən nişan verir. 
Camalı ilə qəlb ovsunlayan bu şəhər 
Bir baxışla candan yüz qəmi çıxarır. 
O zaman ki, gül öz hüsnünü göstərir 
Onun üzü xəzanın bəd yelini gömür. 
                                                   (Qüdsi) 
 
   
 
Azərbaycan türklərinə məxsus           İrəvanda Xan məscidi  
            Göy məscid                                                  
     
 
               
 
İrəvan Sərdar xan sarayı                   Zəngi çayı sahilində 
                                                                                 Xan bağı 
                                                 
1
 Bax:  Ə.Ələkbərli. Qədim türk-oğuz yurdu Ermənistan. Bakı, 
“Sabah”, 1994, səh.186 

 
 
18
Ad 
 
İrəvan - Rəvan - Erivan adlanan bu şəhər Ermənis-
tan sovetləşdikdən sonra “Yerevan” adlandırılmışdır.
1
  
 Əziz  Ələkbərli isə yazır ki, hal-hazırda Ermə-
nistanın paytaxtı olan şəhər 1930-cu ilə  qədər  İrəvan, 
Erivan, bəzi mənbələrdə isə Erəvan adlandırılmışdır.
2
  
 
Tarixi keçmiş 
 
Bartoldun yazdığına görə, "İrəvanın  əsası hicri 
tarixinin başlanğıcında qoyulsa da, həmin təqvim üzrə 
IX  əsrə  qədər o, kiçik bir kənd olub. Qeyd edilən 
tarixdən sonrakı əsrdə İrəvan şəhərə çevrilmişdir".
3
  
"Miladi tarixi ilə 661-ci ildə  İrəvanın  əsası 
qoyulmuşdur".
4
  
Ə.Ələkbərli yazır: "İrəvan şəhəri müxtəlif dövrlər-
də Sasani sülaləsinin,  Ərəb xilafətinin, Qaraqoyunlu-
ların, Ağqoyunluların və Səfəvilərin ərazisinə daxil idi. 
Xüsusilə  də  Səfəvilər dövründə  İrəvan  Şah  İsmayıl 
Xətainin diqqət mərkəzində olmuşdur. O öz sərdarla-
rından birini - Rəvanqulu xanı  həmin məntəqənin 
hakimi təyin etmiş  və ona şəhərin abadlaşdırılmasına 
diqqət yetirməyi tapşırmışdı.
5
   İrəvan adlandırılan bu 
yer o zamana qədər də mədəniyyət mərkəzi olmuşdur.  
                                                 
1
 “Həmşəhri” qəzeti, sayı 107, 20.3.1374 
2
 Ə.Ələkbərli. Qədim türk-oğuz yurdu Ermənistan. Bakı, “Sabah”, 
1994, səh.186 
3
 Əli Pursəfər. Hokumətha-ye məhəlli-ye Qəfqaz dər əsr-e Qacar, 
səh.89 
4
 Etimadüs-səltənə. Sədr  ət-təvarix. Məhəmməd Müşirinin 
tərtibatında, səh.153 
5
 Ə.Ələkbərli. Qədim türk-oğuz yurdu Ermənistan. Bakı, “Sabah”, 
1994 

 
 
19
  
 
 
 
İrəvan yaxınlığında Azərbaycan  
Qaraqoyunlu əmirlərinə məxsus  
Cəfərabad türbəsi. 
 
 
 
 
 
Jan Yunir yazır: "...Hündür təpələr  İrəvanın qərb 
hissəsinin yaxınlığında idi. Həmin təpələrdə miladdan 
əvvəl 3-cü minillikdə metaləritmə ocaqları olmuşdu. 
Orada dəmir  əridir, polad əldə edirdilər. Həmin təpə-
lərdə aparılan tədqiqatlar nəticəsində bir çox arxeoloq-
lar burada qədimdə dulusçuluğun dəmir  əritmədən və 
dəmirçilikdən əvvəl olması barədə fikir irəli sürürlər"
1
. 
 
Hər addım torpağını qazanda 
Kifayət qədər Allah neməti tapılır. 
Hər kəs bu torpaqda ocaq qalasa, 
Həmin torpaqda qızıl və gümüş əridər. 
                                                 (Qüdsi) 
 
Övliya Çələbinin dediyinə görə, bu şəhər XV əsrin 
əvvəllərində Teymurun tacirlərindən olan Xacəxan 
Lahicani adlı birisi tərəfindən bir yaşayış yeri kimi 
abad edilmişdi.  İlk dəfə  Səfəvi hökmdarı  Şah  İsmayıl 
Xətainin göstərişi və onun vəziri Rəvanqulu xanın 
başçılığı ilə XVI əsrin  əvvəllərində  şəhərə çevrilərək 
                                                 
1
 
Jan Yunir. Delavəran-e qomnam-e İran dər cəngha-ye İran və 
Rusiye. Tərcümə edən: Zəbihulla Mənsuri, səh.588
 

 
 
20
hasara alınmışdı. Nadir şahın qətlindən sonra İrəvanda 
iğtişaşlar və qarışıqlıq baş verdi. Osmanlı dövləti  İra-
nın daxili işlərinə müdaxilə etmədi. Öz müstəqilliyini 
elan etmiş  İrəvan digər Azərbaycan xanlıqları kimi 
müstəqil türk əmirliyi oldu".
1
   
İrəvan uzun əsrlər boyu yerli türkdilli tayfaların, o 
cümlədən Qacar qəbiləsinin bir qolunun məskəni olub. 
Etimadüs-səltənənin yazdığına görə, "bu tayfalardan 
biri "yuxarıbaş", digəri isə "aşağıbaş" tayfası kimi 
tanınırdılar. Bu iki adla çağırılan eyni tayfa haqqında 
fransız və İran tədqiqatçıları bildirirlər ki, çayın yuxarı 
hissəsində yaşayanlar "yuxarıbaş", aşağı hissəsində 
yaşayanlar "aşağıbaş" adlandırılmışdır.          
Mənbələrin verdiyi məlumata görə, Tiflis-İrəvan 
arasında dəmir yolu 1902-ci ildə, Culfa-İrəvan dəmir 
yolu isə 1908-ci ildə  çəkilmişdi.  İrəvan  şəhərinin adı 
sovetlər  dövründə  “Yerevan” olmuşdur.  
Bunu da qeyd edirlər ki, qədimdən Astarabadda 
yaşayan Qacar tayfası buraya  gəlməzdən qabaq 
"Qovanlı" kimi tanınırdı.  
 “Dəvəllu adlanan tayfa da İrəvan  ətrafında eyni 
adlı kənddə yaşadığına görə Dəvəllu adlanmışlar".
2
  
Abbasqulu ağa Bakıxanov yazır: "Əmir Teymur 
Rum,  Şamdakı  tayfalardan (Gəncə  ətrafındakı Ayrım 
tayfası da həmin qəbildəndir) əlli min türk ailəsini Gəncə, 
Qarabağ  və  İrəvan  ərazilərində yerləşdirmişdi. Həmin 
yerlərin  əksər  əyalətlərinin  əhalisi onların nəslindəndir". 
O, başqa bir yerdə qeyd edir: "İrəvan, Gəncə, Qarabağ 
əhalisinin və əmirlərinin çoxu Qacar nəslindən idi".
3
   
                                                 
1
 “Həmşəhri” qəzeti, sayı 107, 20.3.1374 
2
 Etimadüs-səltənə. Mirat-ül Bildan. Doktor Hüseyn Nəvainin 
redaktəsi  ilə, I cild, səh.69-72 
3
 Abbasqulu ağa Bakıxanov. Gülüstani-İrəm, səh.70 və 173 

 
 
21
 
Dvin, yoxsa Dəbil 
 
İrəvan bir şəhər kimi formalaşmazdan öncə bu 
ərazi Dvin adlandırılıb. O, müsəlman hökmdarlarının 
mühüm mərkəzlərindən və Azərbaycanın şəhərlərindən 
biri sayılırdı. Bəzi ərəb mənbələrində "əhalisinin tərki-
bi müsəlman və qismən xristianlardan ibarət olan"
1
  bu 
şəhər “Dəbil” adlandırılırdı. Le Strenc yazır: "Ermənis-
tan iki hissədən ibarət olub: daxili Ermənistan, xarici 
Ermənistan.  Əhalisinin bir qismi xristian olsa da, bu 
əyalət qədim dövrdən müsəlman hakimiyyəti altında 
idi... Müsəlman  əyalətin paytaxtı  qədim zamandan  
"Dvin", bəzən də "Tvin", bəzi mənbələrdə isə    Dəbil 
adlandırılıb. IV əsrdə  Dəbil  Ərdəbildən böyük idi və 
bu bölgənin  ən mühüm şəhəri sayılırdı. Üç qalası var 
idi. Şəhərin Came məscidi də, onun yanında idi...".
2
  
Professor V.F.Minorski yazır: "Dvin ərəb istilala-
rının ilk günlərindən islam hökumətinin mühüm mər-
kəzi sayılırdı... Digər şəhərlərindən fərqli olaraq Dvin 
ölkənin qurtaracağında, 72-ci meridian və 39-cu para-
leldə yerləşirdi. Əyyubi sultanlarının əsli oradandır".
3
         
"Şərəfxan Bitlisi (Bidlisi) bir neçə  dəfə bu 
məsələyə toxunub ("Şərəfnamə", V.Velyaminov-Zer-
nov, Peterburq, 1760, II cild, səh.213-239). O, 
Səlahəddin  Əyyubinin  əcdadından bəhs edərkən onu 
Dvin əhli  adlandırıb. O qeyd edir ki, sonralar bu şəhər 
                                                 
1
 V.F.Minorski.  Pejuheşha-ye dər tarix-e Qəfqaz. Tərcümə edən: 
Möhsün Xadim, səh.11 
2
 Le Strenc. Coğrafiya-ye sərzəminha-ye xilafət-e şərqi. Tərcümə 
edən: Mahmud İrfan, səh.196 
3
 V.F.Minorski.  Pejuheşha-ye dər tarix-e Qəfqaz. Tərcümə edən: 
Möhsün Xadim, səh.11 

 
 
22
dağılmağa başlamış  və Çuxursədin Gərni kəndi kimi 
tanınmışdı. "...Misir məliklərinin  əcdadı  Şadi ibn 
Mərvanın da əsli Azərbaycan Dvininin Rəvəndə 
(Rəvadiyyə oxunmalıdır) kürdlərindən idi. İndi Gərni 
kəndi Çuxursədin bir kəndi kimi tanınır” (Misir çapı, 
1930, I cild, səh.83). “Şərəfxanın adını  çəkdiyi Gərni 
kəndi bu gün də mövcuddur".
1
   
Professor Minorskinin "Şirvan və  Dərbənd tarixi" 
və "Qafqaz tarixinə dair tədqiqatlar"  əsərində bu 
şəhərin hakimləri və o zamankı tarixdə baş verən 
hadisələr  şərh olunmuşdur. Kembric Universitetinin 
nəşr etdiyi çoxcildli "İran tarixi" kitabında bu şəhər və 
onun müsəlman hakimlərindən bəhs olunur.
2
  
Bu dövr tarixçilərinin tədqiqatlarına görə, Dvin 
sikkə çap eləyən birinci müsəlman  şəhərləri sırasında 
olmuşdu... "İranda qızıl sikkə çapı  hicri təqvimi ilə 3-
cü yüzilliyin, miladi təqvimi ilə IX əsrin birinci 
rübünün sonunda başlamışdı... Ümumiyyətlə isə  İran 
sikkəxanalarında dinar zərb edilməsi tarixi III əsrin 
(hicri təqvimi) sonuna qədərki dövrə aid edilir".  
Bu əsərdə Dəbil şəhərində sikkə zərb edilməsi tari-
xi hicri 241-ci il göstərilir və əlavə edilir ki, bu ölkənin 
qərbindəki kiçik əyalətlərdə sikkə zərb edilməsinin bir 
nümunəsi türk Yusif ibn Divdad Sacinin 303-cü ildə 
Dəbildə  zərb etdirdiyi dinardır... Bu sikkənin həmin 
dövrdəki Abbasi dinarlarından heç bir fərqi yoxdur. 
Təkcə sikkənin arxasında xəlifənin adından əlavə, əmir 
Sacinin də adı yazılmışdır.  
                                                 
1
 Faruq Sumer. Qaraqoyunluha. Doktor Vahabvəlinin tərcüməsi, 
səh.39 
2
 V.F.Minorski.  Pejuheşha-ye dər tarix-e Qəfqaz. Tərcümə: 
Möhsün Xadim, səh.186 

 
 
23
Kəsrəvi "Adları itmiş hökmdarlar" (farsca) adlı 
kitabının bir çox səhifələrində bu şəhərdən və onun 
hakimlərindən söz açmışdır. O yazır: "Ermənilərin bir 
çoxu iddia edir ki, burada hakimlik müsəlmanların əli-
nə ərəb istilasından sonra keçmişdi. Hökmdarlar bura-
ya ya Bağdaddan, ya da Azərbaycandan göndərilirdi. 
Halbuki Dvin və onun ətrafı qədimdən İran əsilzadələ-
rinin  (azərbaycanlı  əsilzadə başa düşülməlidir)  əlində 
olmuş və bu bölgədəki əhalinin əksəriyyəti iranlılardan 
(türklərdən - elmi redaktor) ibarət olmuşdu”. 
1
  
 
Çuxursəd 
 
Bu gün Ermənistan Respublikası adlanan torpaq 
əsrlər boyu Çuxursəd adını daşımış yurdun bir 
hissəsidir. 
Professor Minorski Mirzə  Səmianın "Təzkirat-ül 
Moluk" kitabı üzərində apardığı araşdırmalarla bağlı 
yazdığı şərhdə Çuxursəd vilayəti haqqında yazır: "Çu-
xursəd sonradan geniş yayılmış coğrafi bir termindir. 
O, ilk dəfə Səfəvilər dövründə daha çox İrəvan əyaləti 
haqqında işlənib. "Aləmara"nın 168-ci səhifəsində 
qeyd olunur ki, Qars Çuxursədlə  Ərzurum arasında 
yerləşir. Həmin kitabın 558-ci səhifəsində yazılıb ki, 
Çuxursəd Axısxada qurtarır və onunla həmsərhəddir. 
“Çuxursəd” türk dilində "çökək yer" kimi şərh olunur. 
Göründüyü kimi, burada Arazın iki tərəfindəki 
çökəklik nəzərdə tutulur".
2
   
Əllamə Mirzə  Məhəmməd xan Qəzvini yazır: 
"Aləmaraye-Abbasi"də və qaim-məqamın ədəbi yazıla-
                                                 
1
 Ə.Kəsrəvi. Şəhriyarane qomnan, səh.238 və 107 
2
 
Sazman-e edari-ye hokumət-e Səfəvi. Tərcümə: Məsud 
Rəcəbniya, səh.191 

 
 
24
rının bir-iki yerində adı  çəkilən və müsyö Minorskinin 
qeydində tez-tez bəhs olunan Çuxursəd İrəvanın yaxınlı-
ğında yerləşir”. Bu cümlə "Aləmara"da yüz dəfələrlə 
təkrar olunur. Deyilənə görə, o yer Naxçıvan və Qaraba-
ğın sərhəddində bir vilayət olub. Əllamə Qəzvini "Səəd" 
adının izahından xəbərsiz olduğunu bildirsə  də, Faruq 
Sumer onu "Səədlu" tayfası ilə  əlaqələndirir və yazır: 
"Səədlu tayfası Qaraqoyunlu qəbiləsinin ətrafında cəm-
ləşmiş və bu ad (Qaraqoyunlu) altında bir konfederasiya 
yaratmış digər tayfaların başında dayanmışdılar. Bu 
tayfa öz adını miladi təqvimi ilə XIV əsrdə (ehtimal ki, 
qeyd olunan əsrin ikinci yarısının ortalarında və yaxud 
əvvəllərində - müəllif) tayfanın idarə edilməsində məsu-
liyyət daşıyan tayfa başçısı  və  əmiri "Səəd"in adından 
götürmüşdü. Belə görünür ki, bu əmirlə Qaraqoyunlu 
qəbiləsi arasında qohumluq əlaqəsi olmuşdu. Çünki 
iranlı müəlliflər Səədin övladlarını Qaraqoyunluların 
əmizadələri kimi təqdim etmişlər. Hafiz Əbrunun yaz-
dığına görə, Naxçıvanın və Sürməlinin ətrafı qədimdən 
bu tayfanın məskəni olmuşdu. Miladi təqvimi ilə XV 
əsrdən sonra müxtəlif tarixi kitablarda haqqında 
danışılan bu tayfanın adı Səfəvilər dövründə İrəvana və 
üç əyaləti əhatə edən məntəqələrə verilməklə Çuxursəd 
yaranıb. Həmin adın bu tayfanın yaşadığı  ərazi ilə 
əlaqəsi qətidir". Qüdsi bu vilayətin adı barədə yazır: 
 
Səadət onu aram etdiyindən, 
Ona əvvəldən Çuxursəd adı verdilər. 
Əlbəttə, ad fələkdən nazil olur, 
Bu torpağa verilən ad səbəbsiz olmaz. 
Səadət ona görə bura nəsib olub ki, 
O, bu vilayətin adına vurulub. 
 

 
 
25
Professor Faruq Sumer Çuxursəd vilayəti ilə 
bağlı qiymətli tədqiqat aparmışdır. O, bu haqda yazır: 
"...Çox uzun araşdırmalardan sonra gəldiyim nəticəyə 
görə, iranlı müəlliflərin Çuxursəd adlandırdığı məntəqə 
Ərivanın qərb və  cənub-qərb hissəsində bir bölgə ol-
muşdur. Osmanlı  mənbələrində "Səəd çuxuru" kimi 
verilmişdir. Bu nahiyə  qərbdə Araz və Arpaçayın qo-
vuşağına, cənubda isə Araza qədər uzanırdı. Bildiyim 
qədər, bu kəlmə ilk dəfə "Kitabi-Diyarbəkriyyə" 
kitabında işlənib. Çələbinin gündəliyində
1
 Yavuz 
Sultan Səlimin Səfəvilərlə müharibədən qayıdarkən 
düşərgə saldığı yerlər arasında bu bölgənin də adı 
çəkilmişdir  (məsələn, “Çuxursədin ətraflarından sayı-
lan Hacılaləli yaxınlığında Kiçik Vadi kəndi və Böyük 
Vadi kəndindən aşağı” cümləsində Çuxursədin adı 
çəkilir - müəllif ). Orada daha sonra yazılır ki, üçüncü 
gün saat 5-də Çuxursəd  ətrafındakı  Zəngi çaydan ke-
çib, Dəvəli Ömər kəndini və Keçi Vəli yurdunu arxada 
qoyaraq  İrəvan  şəhərinin yaxınlığına endilər. 
Dördüncü  gün saat 6-da Çuxursəd ətrafındakı təpədən 
keçib "səkkiz mənzillikdə" düşərgə qurdular. Həm sol, 
həm də arxa tərəf dağ idi. Burada adı çəkilən Çuxursəd 
və onun ətrafındakı yerlər böyük miqyaslı coğrafi 
xəritələrdə də qeyd olunur”. 
"Cahanara"da da Qaffari ona işarə edir. Həsən 
bəy Rumlu yazır ki, İskəndər Mirzə Qaraqoyunlu 
Qaqızman yoluyla Çuxursəd və Sürməliyə gəldi və qışı 
orada keçirdi. O, Səfəvilər bölməsində (səh.59) deyir 
ki,  Şah  İsmayılın  Əlvənd Mirzə  ağa Qaraqoyunlu ilə 
müharibəsi hicri  907-ci ildə  (miladi 1501-ci il) 
Çuxursəddə  və  Şərur  ətrafında baş verdi. Həmin 
                                                 
1
 
Firudin bəy. "Monşəat-üs Səlatin" ("Sultanların salnaməsi"). 
İstanbul, 1274, 1-ci cild,
 səh.405 

 
 
26
müəllif  əsərinin başqa bir yerində  Ərzurum valisi İs-
kəndər paşanın Çuxursədə hücumunu şərh edərək ya-
zır: "...Sultan Süleymandan qabaq Rumun padşahı  və 
Ərzurumun hakimi olan İskəndər paşa Hacı  bəy 
Dünbülini qətlə yetirmiş  və Çuxursədə  gələrək oranın 
bazarını yandırmışdı..." (səh.356). Müəllifin burada 
Çuxursəd bazarı adlandırdığı bazar yalnız  İrəvan 
bazarı ola bilər.  
İbrahim Pəçəvi  Əfəndi  şahzadə  Bəyazidin İrana 
qaçmasından söhbət açarkən bu yerin adını "Saat 
Çuxuru" və "Səəd Çuxuru" kimi qeyd edir
1
. P.Əfəndi 
yazır ki, Tuyğun paşa, qardaşı Malatya əmiri Mustafa 
paşa, Eyntəb (Antep) əmiri Xosrov paşa öz əsgərləri ilə 
birgə onu təqib etməyə başladılar. Bir neçə  dəfə 
maneələrlə qarşılaşsalar da, bir müddətdən sonra "Saat 
Çuxuru" adlanan yerdə şahzadəyə çatdılar .
2
 
Səfəvilər miladi təqvimi ilə XVII əsrdə Çuxursə-
di Türkiyə ilə sərhəddə özlərinin 8 bölgədən ibarət ən 
böyük bəylərbəyliyinə çevirdilər. Çələbi öz kitabında
3
 
deyir: "87-ci paralel və 39-cu meridianda bir bölgə 
mərkəzi vardır ki, onu Çuxursəd adlandırırlar...  Arpa-
çay Çuxursəddə Araza birləşir".  
Əldə olan bu şərhlər  əsasında "Çuqursəd"in, 
"Çuxursəd"in, "Saat Çuxuru"nun harada olmasını 
bilmək olar. Bu məlumatlara və yuxarıda deyilənlərə 
istinad etməklə, Çuxursədin dəniz səviyyəsindən aşağı 
olmasını  və XIV əsrin ikinci yarısında “Səəd” adlı 
türkmən  əmirinin  (Qara Məhəmmədin müasiri - 
müəllif)  qışlaq yeri olduğunu söyləmək mümkündür. 
Adı bu yurda verilmiş türkmən əmiri sonralar qəbiləsi 
                                                 
1
 Tarix, I cild, səh.396 
2
 Yenə orada, səh.349 
3
 Cahannüma, səh.391 

 
 
27
ilə  qış  fəslini həmişə burada keçirmişdir. Səfəvilər 
dövründə  də  mərkəzi  İrəvan olan bu bölgə böyük 
idarəçilik məntəqəsinə çevrildi. “Əsl "Səəd çuxuru” 
məntəqəsində Sürməli adlı digər bir yer də vardır ki, 
həmin yer Erivanın qərbindədir. Üçkilsə (Eçmiədzin) 
də Səəd çuxurunun ən mühüm yaşayış yerlərindən biri-
dir. O, Iğdırın  şimali-qərbində, Qaqızmanın  şərqində, 
Arazın kənarında yerləşir. Hicri-qəməri tarixi ilə 788-
ci ildə (miladi tarixi ilə 1380-cı ildə) baş vermiş Tey-
mur dövrünün Birinci Şərq müharibəsində (3 illik 
yürüş) Sürməli qalası da işğal olunmuş və qalanın Tu-
man (Tümən) adlı türkmən hakimi də əsir düşmüşdü”.
1
  
Hafiz Əbru "Zübdətüt-təvarix" əsərində Şahruxun 
ordusunun hərəkət istiqamətindən danışarkən deyir: 
"Tərəkəmələrin yaşadığı yerin və türkmən ordusunun 
əsasını  təşkil edən Səd oğullarının qədim yurdu 
Naxçıvana və Sürməliyə doğru hərəkət etdilər... ". 
Deməli, o yer Səd oğullarının qədim yurdu olmuşdur.  
Mirzə  Səmia "Təzkirətül-müluk"  əsərinin sərhəd 
əmirlərinin və xidmətdə olan şəxslərin tiyul və məva-
cibinə dair fəslində  Səfəvilər dövründə Azərbaycan 
əyalətinin dörd bəylərbəyliyinə bölündüyünü aşağıdakı 
kimi şərh etmişdir: a) Təbriz, b) Çuxursəd, c) Qarabağ, 
d) Şirvan.  
Beləliklə, mərkəzi  İrəvan olan Çuxursəd vilayəti 
Azərbaycanın dörd əyalətindən biri olmuş  və  aşağıda 
qeyd olunan 8 inzibati əraziyə bölünmüşdür: 
1. Naxçıvan - Arazın sol sahilində. 
                                                 
1
 Çuxursəddə  sədlulardan  əlavə, digər türkdilli qəbilələr – usta-
clıların və  əspirluların da yaşadığı qeyd olunur. Bax: Şərəfəddin 
Əli Yəzdi. Zəfərnamə. Kəlküttə, 1887, I cild. səh.399 
 

 
 
28
2. Maku - Arazın sağ sahilində (Çaldıran çölü də 
bura daxildir) 
3. Zarzəbil - Göyçə gölünün cənub-şərqi 
hissəsində Zarzəbil adlı kənd. 
4. Sədərək - İrəvandan Naxçıvana gedən yolun 
yarısındakı (Şərur nahiyəsində) yerləşir. 
5. Bayəzid - Ağrı dağının cənubunda yerləşir. 
6. Şadilu -  Ağrı dağının yaxınlığında yerləşir. 
7. Dünbüli kürdləri - Türkdilli olmayan bir elin 
bir hissəsi olmasını ehtimal etmək olar.   
8. Məğazberd - Arpaçayın qərb tərəfində,  İranın 
şimal-qərbində son nöqtə hesab olunan "Əfi" xarabalı-
ğının yaxınlığındadır. Səfəvi-Osmanlı müqaviləsində 
(hicri-qəməri 1049, miladi 1639-cu il) onun adı 
çəkilmişdir. 
Çuxursəd adı  çəkilən vilayətin adı olmaqla bəra-
bər, bu vilayətdəki kəndləri və  məntəqələri də  əhatə 
edirdi. Etimadüs-səltənə yazır: "Çuxursəd kəndləri 
İrəvan və  Şərur yerləridir. Türkmən  Əlvənd paşa ilə 
Şah İsmayıl bu yerdə döyüşmüşdür".