AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi z. M. BÜnyadov adına ŞƏRQŞÜnasliq institutu

İrəvan Şah İsmayıldan Şah Abbasa qədər 
 
Şah  İsmayıl Xətai qiyamının başlanğıcında 
Ərdəbilin coğrafi mövqeyini iqamətgah üçün münasib 
bilmədiyindən, Çuxursəd vilayətinə getdi. Hicri-
qəməri tarixi ilə 905-ci ildə (miladi təqvimi ilə 1500-ci 
ilin baharında)  Ərdəbili ziyarət etdikdən sonra Göyçə 
gölü tərəfə yola düşdü. Zahirən bu səfərin məqsədi 
sultan Hüseynlə ittifaq bağlamaq kimi görünsə  də, 
əslində o, Anadoluya getmək istəyirdi. O, qışlaqda 
çadır qurduğu vaxt bir neçə qasidini müridləri hazır-
lamaq üçün Anadoluya göndərdi. Qasidlərdən biri - 

 
 
29
Həmzə  bəy Qoçoğlu öz qəbiləsinə  tərəf yola düşdü. 
Burada özünü Cahanşah Qaraqoyunlu nəslindən hesab 
edən Hüseyn Baraninin iddiası barədəki fikirləri bir 
kənara qoysaq, o zaman İsmayılın  ətrafında xeyli in-
sanın toplaşması barədə deyilənləri qəbul etməliyik. 
Şeyx Səfəvi Hüseyn bəyin  əli ilə tutulmasından 
qorxduğu üçün gecə vaxtı öz müridləri ilə birgə həmin 
yerdən qaçdı  və  İrəvanın cənubundakı Çuxursədə 
gəldi. Burada ona doqquz dəstə (doqquz övlam) 
birləşdi. Səfəvilərdən olan Qaraca İlyas da tabeliyin-
dəki  şəxslərlə öz şeyxinin hüzuruna gəldi.  İsmayıl 
yoluna davam edərək Qaqızman,  Ərzurum və 
Tərcandan keçib Sarıqaya adlanan yerin cənubunda 
qışı keçirdi (hicri-qəməri tarixi ilə 905-ci il / miladi 
tarixi ilə 1500-ci il). İsmayıl burada ustaclı qəbiləsinin 
çavuşlu tirəsindən ata babası Süleyman olan oğulları 
qəbul etdi. İsmayıl 2 aydan artıq Sarıqayanı özünə 
məskən seçdi. Bu müddətdə o, mağarada yaşayan və 
yerli  əhalinin rahatlığını pozan böyük ayını oxla 
ayağından vuraraq müridlərini heyrətləndirdi və sonra 
Ərzincana getdi". 
Şah  İsmayılın Ağqoyunlu  Əlvənd Mirzə ilə 
döyüşü də hicri-qəməri tarixi 907-ci ildə (miladi 1501-
ci ildə) Çuxursədin Şərur tərəfində baş verdi. 
Əlvənd Mirzənin 30 minlik, İsmayılın isə 7 
minlik qoşunu (Hüseyn bəy Rumlunun yazdığına görə, 
əksəriyyəti cələfsiz idilər)  Şərur yaxınlığında üz-üzə 
gəldilər. Dərhal aydın oldu ki, Ağqoyunlu qoşunu dö-
yüşə yaxşı hazırlaşmayıb, çünki əsgərlərin fərariliyinin 
qarşısını almaq üçün "göstəriş verildi ki, bütün dəvələri 
toplayıb zəncirlə bir-birinə bağlasınlar və qoşunun 
arxasında saxlasınlar. Beləliklə, hər kim  vahiməyə 
düşüb vadiyə tərəf qaçsa, yolu bağlanacaqdı".     

 
 
30
Əlvənd Mirzənin  ən cəsur  əsgərlərindən bir 
neçəsi - Lətif bəy, Seyid Qazi bəy (Seyid Qazi), Musa 
bəy, Məhəmməd bəy Qıçığai qətlə yetirildilər. Tezliklə 
Ağqoyunlu qoşunu darmadağın edildi və dəvələrin səfi 
onların qaçmasına mane oldu. Əlvənd isə çox çətinlik-
lə də olsa,  döyüş meydanından qaça bildi. Səfəvilər bu 
döyüşdə böyük qənimət  əldə etdilər. "Aləmara"da ya-
zılanlara görə, həmin döyüşdə 18 min adam həlak 
olub. 
Şərur döyüşündəki qələbə Azərbaycanı  İsmayılın 
ixtiyarına verdi. O, bu qələbədən sonra Təbrizə doğru 
hərəkət etdi və burada xüsusi ehtiramla  qarşılandı. 
İsmayılın Təbrizə  gəlişi Azərbaycan tarixində 
böyük bir hadisəyə çevrildi. Həmin vaxtdan Səfəvi 
sülaləsinin şahlığının əsası qoyuldu. 
Mirzə Müslim Qüdsi Şəruru vəsf edən bir 
şeirində yazır:  
 
Əgər göz cahan üçün bir nur çeşməsidirsə, 
Cahanın gözü  Şərurdur. 
O, elə bir mülkdür ki, dünya  xaqanları  
Daim ona sahib olmağa cəhd edib.    
Onun bol nemətinə görə  
Hücumlara məruz qalıb.  
Bütün il boyu burada bahardır, 
Onun baharı xəzandan uzaqdır. 
Orada axan çayların kənarında  geniş otlaqlar var, 
Heyvan sürülərinin sayı-hesabı yoxdur.  
Buraya hörümçək boyda bir heyvan gəlsə, 
Bir neçə günə erkək dəvəyə çevrilər. 
 
Yuxarıda deyildiyi kimi, İrəvan  Şah  İsmayıl 
Səfəvi dövründə əsas  şəhərlərdən biri kimi formalaşdı. 

 
 
31
O, daim Şah  İsmayılın xüsusi diqqətində olmuş  və 
sərkərdə  Rəvanqulu xanı bu bölgəyə  hakim təyin 
edərkən  şəhərin abadlaşdırılmasına diqqət yetirməyi 
ona tapşırmışdı. 
İrəvan Dövlət Universitetinin professoru, doktor 
Georgi Nalbandyanın yazdığına görə, Şah İsmayıl Çu-
xursəd vilayətinin tiyuldarlıq haqqını  yığmağı böyük 
rumlu nəslinə  tapşırmışdı. Bu nəslin hakimlərindən 
biri Divsultan Rumlu idi. Əldə  olan  tarixi  məxəzlərə 
görə, Divsultan Rumlu İrəvanda diqqətçəkən tikinti iş-
ləri aparmışdı. Onlardan biri də böyük  məscid 
olmuşdu.  
Məşhur fransız səyyahı J.Şardən öz “Səfərna-
mə”sində keçdiyi  gözəgəlimli və diqqətəlayiq yerləri 
sadalayıb təsvir edərkən erməni xəlifəliyinin  ətrafın-
dakı viran olmuş bir məscidin də  təsvirini verir. O, 
qeyd edir ki, həmin məscid onun bünövrəsini qoyan 
şəxsin adı ilə "Divsultan məscidi" adlanır.    
Divsultan Rumlu Şah  İsmayıl zamanında onun 
oğlu Təhmasib Mirzənin tərbiyəçisi və lələsi olmuşdu. 
Məlum olduğu kimi, Təhmasib 10 yaşında atasının 
vəliəhdi və canişini təyin olunmuşdu.  
Şah  İsmayıl hərbi-strateji baxımdan önəmli olan 
İrəvan qalasının təmiri və möhkəmləndirilməsi barədə 
əmr verdi, şəhər və qala sonralar dəfələrlə osmanlıların 
hücumuna məruz qaldı." Bu, osmanlılara müqavimət 
göstərmək və  əməliyyat aparmaq üçün İrəvan vilayə-
tində  şahın  əmri ilə iki silahqayırma müəssisəsinin 
tikilməsinə  səbəb oldu... İrəvan bəylərbəyliyi sikkə 
buraxmaq hüququna da malik idi. 
 

 
 
32
       
 
 
 
 
 
 
 
 
Səfəvi və Osmanlı dövlətləri arasında daimi ixtilaf-
ların bir səbəbi də   İrəvan vilayətinin yerləşdiyi ərazi 
ilə bağlı olmuşdur. Vilayətə sahib olmaq üstündə tərəf-
lər bir neçə dəfə üz-üzə gəlmişlər.  
Şah İsmayılın hakimiyyəti dövründə ən ağır döyüş-
lər Çuxursəd vilayətində  və Çaldıran çölündə getmiş-
dir. Çaldıran döyüşündəki məğlubiyyət  Şah  İsmayılı 
sındırmışdır. "Bu qələbədən sonra Sultan Səlim öz 
adəti üzrə qonşu ölkələrə məktublar göndərdi, özü isə 
Təbrizə yollandı  və bir neçə gün orada qaldı. Bir az 
sonra Naxçıvana və  İrəvana səfərə  çıxdı.  İrəvan və 
Bayburd qalalarının fəthindən sonra Ərzurum yolu ilə 
Amasiyaya gəldi. 
 
İrəvan bölgəsində və 
İrəvan xanlığında 
dövriyyədə olan 
Azərbaycan (Səfəvi) 
pulları 
İrəvan şəhərində zərb 
olunmuş  Azərbaycan 
(Səfəvi) pulu 

 
 
33
Çaldıran məğlubiyyəti o 
vaxta qədər ardıcıl qələ-
bələr qazanan Şah  İsma-
yılın  əhval-ruhiyyəsinə 
ağır təsir göstərdi və bəzi 
tarixçilərin yazdığına gö-
rə, onda içki düşkünlüyü 
yarandı. Şah İsmayıl Sul-
tan Səlimin ölümündən 
sonra cəmi 4 il yaşadı. O, 
daim Çaldıran məğlubiy-
yətinin qisasını almaq 
barədə düşünürdü, lakin 
tale bu arzusunu gerçək-
ləşdirmək üçün ona fürsət vermədi. Şah İsmayıl Səfəvi 
hicri-qəməri tarixi ilə 930-cu ildə Şəki ətrafına ova ge-
dərkən xəstələndi və həmin ilin rəcəb ayında 38 yaşın-
da ikən Sərabda vəfat etdi və  Ərdəbildə torpağa 
tapşırıldı.
 
Şah İsmayılın vəfatından sonra onun 10 yaşlı oğ-
lu Təhmasib taxta çıxdı və o, 54 il padşahlıq etdi. Şah 
Təhmasibin hakimiyyəti dövründə  də  Səfəvi və Os-
manlı dövlətləri arasında çoxsaylı müharibələr baş ver-
di. Çuxursəd vilayəti və İrəvan şəhəri bu müharibələrə 
səhnə oldu. 
Faruq Sumer yazır: "Süleyman Qanuni Təhmasibin 
işğalçılıq niyyəti barədə  məlumat aldıqdan sonra  
üçüncü dəfə Şərqə doğru hərbi yürüşə hazırlaşdı (hicri-
qəməri tarixi ilə 961-ci ildə, miladi tarixi ilə 1554-cü 
ildə). Təhmasib isə Osmanlı qoşunlarının keçəcəyi 
bütün körpüləri yandırdı, yolları dağıdıb-xaraba qoydu, 
yol  ətrafındakı  əhalinin köçürülməsi barədə  fərman 
verib, özü geri çəkildi. Süleyman Qanuni isə  şah 

 
 
34
Təhmasib tərəfindən müqavimət görmədiyindən, Çu-
xursəd bölgəsini (İrəvanın yuxarı hissəsini), Qarabağı, 
Naxçıvanı qarət eləsə  də,  dağıdılmış  və yandırılmış 
yollarla irəliləyə bilməyib, təzədən  Ərzuruma qayıtdı. 
Süleymanın payızda Təbriz və Ərdəbilə hücum edərək 
Səfəvi şeyxlərinin və atası Şah İsmayılın məqbərələrini 
məhv etmək niyyətini başa düşən Təhmasib Süleyman-
la sülh müqaviləsi bağlamaq qərarına gəldi və elçisini 
onun sarayına göndərdi. Danışıqlar prosesində ciddi bi 
maneə ortaya çıxmadı. Beləliklə,  tərəflər arasında 
hicri-qəməri tarixi ilə  962-ci ilin rəcəb ayında  (miladi 
1555-ci ilin may ayında) Amasiyada sülh  müqaviləsi 
imzalandı.  
Bu müqaviləyə görə, Şəhrzur əyaləti və Van gölü-
nün ətrafı Osmanlı dövlətinin ixtiyarına keçir, Arpaça-
yın  şimalı iki dövlət arasında sərhəd olurdu. Əslində, 
“Amasiya sülhü” Təhmasib üçün böyük uğur idi. O, bu 
müqavilə ilə Səfəvi şiə dövlətini qoruyub saxlaya bildi 
və Osmanlı imperiyası  tərəfindən bu dövlətin məhv 
edilməsi təhlükəsini birdəfəlik aradan qaldırdı.  Səfəvi 
dövləti üçün ağır bir zamanda bu müqavilənin imzalan-
ması Təhmasibin uzaqgörən bir dövlət başçısı olmasın-
dan xəbər verirdi. Doğrudur, saray əyanlarından bəzi-
ləri buna görə onu günahlandırmış,  bacarıq və qabiliy-
yətinə  şübhə kölgəsi salmaq istəmişlər...".  
Şah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə rumlu 
tayfasının böyük əmirlərindən olan Hüseyn xan Sultan 
(hicri-qəməri tarixilə  954-cü ildə/miladi tarixi ilə 
1549-cu ildə) Çuxursəd bəylərbəyliyinin  əmiri olmuş-
dur. Şah Təhmasibin etimad bəslədiyi əmirlərdən olan 
Şahqulu Sultan da Kirman, Astrabad, Məşhəd şəhərlə-
rində  və Çuxursəddə  əmirlik vəzifəsini yerinə yetir-
mişdi. O, hicri-qəməri tarixilə 957-ci ildə  (miladi 

 
 
35
1573-cü ildə)  Təbrizdə  şahın darğası  təyin olundu. 
Onun ölümündən sonra isə  oğlu Məhəmməd Çuxur-
sədə vali təyin olundu. 
Qeyd edək ki, Şahqulu Sultan Təbrizdə darğa 
olarkən əhaliyə zülm etdiyindən, hicri-qəməri tarixi ilə 
971-ci ildə (981-ci ilədək) Pəhləvan Yarinin rəhbərliyi 
ilə  Təbriz camaatı ona qarşı qiyama qalxmışdır. Təh-
masib öləndə  Şahqulu Sultanın oğlu, Çuxursəd valisi, 
"Toxmaq" ləqəbli Məhəmməd  xan həm də İstanbulda 
elçi idi. 
Sədlular tayfası  Şah Təhmasibin hakimiyyəti döv-
ründə də Çuxursəddə yaşamış və tayfaya hicri-qəməri 
tarixi ilə 954-cü ildə  Əlvənd xan, 959-cu ildə isə 
(miladi tarixi ilə 1552-ci ildə) Uluğbəy başçılıq 
etmişdi. 
Alpautlar da Qaraqoyunlu qəbilələrindən idilər və 
onların arasından böyük əmirlər çıxmışdı. Bu qəbilə də 
Səfəvilər dövründə Çuxursəd ətrafında yaşamışdı.  
Şah Təhmasibin ölümündən sonra (hicri-qəməri 
tarixi ilə 974-cü ildə) onun Qaradağ ətrafındakı Qəhqə-
hə qalasında zindana salınmış  oğlu  İsmayıl həbsdən 
azad olundu. O, hicri-qəməri tarixi ilə 974-cü ilin 
rəbiüləvvəl ayında Qəzvinə  gəlib, oranı paytaxt elan 
etdi. II İsmayıl  hakimiyyətini möhkəmləndirdikdən 
sonra Şah Təhmasibin zamanından İstanbulda elçi olan 
Toxmaq xanın qardaşları Sarı Laçını və Allahqulu bəyi 
əmisi oğlu Əbu Turab Mirzənin (Uyqut Mirzə) vasitəsi 
ilə  qətlə  yetirdi.  Bu  qətllər ustaclı  əmirlərinin aradan 
götürülməsi ilə davam etdirildi. Bu zaman İstanbuldan 
geri qayıdan Toxmaq xan Çuxursəddəki  əmlakının 
Əbu Turab Mirzə  (əmisi oğlunun və qardaşlarının 
qatili) tərəfindən müsadirə olunduğunu  gördü... 

 
 
36
II  İsmayıl Mustafa Sultanın qətlindən sonra 
ustaclıları  əfv etdi və  hətta özü Pir Məhəmməd xanın 
qızı ilə evləndi. Toxmaq xan da öz əvvəlki vəzifəsinə 
qaytarıldı. O, Çuxursəd bölgəsinin valiliyinə qayıdan-
dan sonra mərkəzin buradakı etibarlı adamına çevrildi 
və yenidən bütün məsələlərə nəzarət etməyə başladı.   
II İsmayıl hicri-qəməri tarixi ilə 985-ci ilin Rama-
zan ayının 13-də    qəflətən vəfat etdi. Paytaxt əmirləri 
canişin məsələsinin müzakirəsinə başladılar. Onlar 
Təhmasibin böyük oğlu Məhəmməd Xudabəndənin 
üzərində dayandılar. Fiziki cəhətdən çox zəif olan 
Sultan Məhəmməd xəstəlik nəticəsində görmə qabiliy-
yətini də itirmişdi. O, hakimiyyətə  gələndən sonra da 
Toxmaq xan Çuxursədin başçısı olaraq qaldı. Bu 
dövrdə  İrəvanın abadlaşdırılması sahəsində ciddi işlər 
görülmüş, gözəl Xan sarayı, Xan bağı salınmışdı. Hə-
min illərdə  əkin sahələrinin suvarılması üçün yeni su 
kanalları çəkilmiş, böyük dəryaçalar yaradılmışdı. So-
vet hakimiyyəti qurulduqdan sonra bu dəryaçaya 
Şaumyanın adı verilsə  də, azərbaycanlılar onu vaxtilə 
İrəvanda hakimlik etmiş Mahmud xanın ləqəbinə 
uyğun olaraq “Toxmaq dəryaçası” adlandırmışlar.  
Türk sultanı III Murad mövcud sülh müqaviləsinə 
(“Amasiya müqaviləsi” nəzərdə tutulur- tərcüməçi) 
baxmayaraq, bir sıra bəhanələrlə hicri-qəməri tarixi ilə 
985-ci ilin şəvval ayında (miladi tarixi ilə 1575-ci ildə) 
Xoy, Səlmas, Urmiya şəhərlərinə və onların ətraflarına 
hücuma keçdi. Azərbaycanlı  sərkərdələrdən Hüseyn 
Sultan Xubuşlu, Mahmud Sultan Rumlu bu döyüşdə 
həlak oldular və Təhmasibə məxsus olan ərəb atlarının 
(bədəvi atlar) əksəriyyəti (10 minə yaxın at) Osmanlı 
bəylərinin əlinə keçdi. Təbrizin yeni hakimi Əmir Xan 

 
 
37
Türkmən öz qoşunu ilə  işğal edilmiş torpaqları azad 
etmək istədisə də, buna  nail ola bilmədi.  
Şirvanşahlar xanədanının nümayəndəsi Əbu Bəkir 
Mirzə qarabörk tayfasından və  Şirvandakı döyüşçü 
ləzgilərdən bir ordu toplayaraq hərəkətə keçdi. 
Osmanlı ordusu sərdar Mustafa Paşanın komandanlığı 
ilə 1578-ci ilin avqustun əvvəllərində  Ərdəhanın 
ətrafına qədər gəlib çıxdı  və  sonra Gürcüstanı  fəth 
etdi. Belə bir şəraitdə  mərkəzi  İrəvan olan Çuxursəd 
bölgəsinin bəylərbəyi Məhəmməd xan Toxmaq Ustaclı 
Qəzvinə məlumat verdi ki, Gürcüstanla bərabər İrəvanı 
da tutmaq istəyən  Osmanlı qoşunlarının həmləsi qarşı-
sında seyrçi qalmayacaq. Qarabağın bəylərbəyi İmam-
qulu xan Qacar Təbriz  bəylərbəyi Əmir xan Türkmən-
lə ittifaq bağlayaraq münasib şərait yaranan kimi 
hücuma keçməyi planlaşdırdılar. Vəliəhd Həmzə Mir-
zə İraqi-əcəm, Fars, Kirman qoşunlarından ibarət  ala-
yın köməyə gələcəyi barədə də məlumat aldı. Qarabağ 
bəylərbəyi  İmamqulu xanın və  Məhəmməd xanın qo-
şunları birləşdiyi halda, türkmənlərlə ustaclılar arasın-
da köhnədən qalma düşmənçiliyə görə ustaclılar Təb-
rizdə dayandı. İskəndər bəy Türkmənin rəvayətinə gö-
rə, 1578-ci ilin avqustunda Məhəmməd xan Toxmağın 
və İmamqulu xan Qacarın rəhbərlik etdikləri 15 minlik 
qoşun Çildər  ətrafında Bərtərullah paşanın qüvvələri 
ilə üz-üzə  gəlir.  Əvvəlki döyüşlərdə olduğu kimi, bu 
qarşılaşmada da qızılbaş  əsgərləri  şücaətlə meydana 
girib, var qüvvələri ilə çarpışırlar. Buna baxmayaraq, 
Tiflis və bütövlükdə Gürcüstanın bir hissəsi Osmanlı 
hökumətinin tabeçiliyinə keçir. 
Hicri-qəməri tarixi ilə 989-cu idə (miladi tarixi ilə 
1581-ci ildə) Şamlu xanlarxanı sərdar Mustafa Paşa və 
digər  əmirlər öz aralarında ittifaq bağlayıb, Abbas 

 
 
38
Mirzənin hakimiyyətini elan etdilər. Bu xəbəri eşidən 
Şah Məhəmməd Xudabəndə  vəziri Mirzə Sultanla 
birlikdə türkmən və təkəli bəylərini hərəkətə gətirmək 
üçün Xorasana yola düşdü. Onun Xorasana yürüşü 
vaxtı Osmanlı  sərkərdəsi Fərhad paşa Çuxursədi işğal 
etdi. Vilayətin mərkəzi olan İrəvanda Məhəmməd xan 
saray məhəlləsinin  ətrafına möhkəm bir hasar çəkdi. 
Ancaq sonda Məhəmməd xan Toxmaq Təbriz bəylər-
bəyi Əmir xan Türkmən və Qarabağ bəylərbəyi İmam-
qulu xan Qacar tərəfindən kömək gəlmədiyini görüb, 
ailəsini götürərək Naxçıvana yollandı. O, ailəsini  Əl-
nəcəğ (Əlincə) qalasında yerləşdirməyə məcbur oldu.  
Beləliklə, işğal olunmuş  ərazilər, o cümlədən Çu-
xursəd torpaqları osmanlıların ixtiyarına keçdi. Os-
manlı qüvvələri asta-asta və addım-addım irəliləyir, 
fəth etdikləri ərazilərdə möhkəmlənmək üçün istehkam 
qalaları ucaldırdılar.   
 
 
İrəvan I Şah Abbas dövründə 
 
I  Şah Abbas belə bir mürəkkəb  şəraitdə  (hicri-
qəməri tarixi ilə 996-cı ilin zilqədə ayında)  Qəzvində 
tacqoyma mərasimi keçirdi. Bu zaman onun 18 yaşı 
vardı. Ölkə ziddiyyətlər içində idi. Bir tərəfdən, xarici 
təzyiqlər, digər tərəfdən daxildəki qarşıdurmalar 
Səfəvilər dövlətinin mövcudluğunu təhlükə altına al-
mışdı. Ölkənin  şimal-qərb hissəsi, o cümlədən  İrəvan 
bölgəsi hələ atasının hakimiyyəti zamanında osman-
lılar tərəfindən işğal edilmişdi.  

 
 
39
O, hicri-qəməri tarixi 
ilə 1006-cı ildə  sərhəddəki 
toqquşmaları  nəzərə alaraq 
paytaxtı  Qəzvindən  İsfaha-
na köçürməli oldu. Bundan 
sonra  Şah Abbas dövlətin 
dayaqlarını möhkəmləndir-
məyə başladı. O, Gilan, 
Mazəndaran, Sistan, Lar və 
Luristan  əmirlərinin özba-
şınalığına son qoyaraq, on-
ları  mərkəzi hakimiyyətə 
tabe etdi. Həmin bölgələr-
də  türk tayfalarını  məs-
kunlaşdırmağa başladı.  
Gənc hökmdar qısa müddətdə mərkəzi hakimiyyəti 
möhkəmləndirdikdən və daxili asayişi bərpa etdikdən 
sonra işğal olunmuş torpaqların azad edilməsi uğrunda 
mübarizəyə  qərar verdi. O, Xorasanı özbəklərin iş-
ğalından azad etməklə (hicri-qəməri tarixi ilə 1007-ci, 
miladi tarixi ilə 1598-ci il) Səfəvilərin nüfuz dairəsini 
Ceyhuna qədər genişləndirdi. Növbə osmanılılar tər-
əfindən işğal olunmuş torpaqlara çatdı. Məlum olduğu 
kimi, Tiflis, Çuxursəd, Qarabağ, Şirvan, Təbriz, Nəha-
vənd hicri-qəməri tarixi ilə 998-ci ildə (miladi tarixi ilə 
1590-cı il) bağlanmış müqavilə  əsasında osmanlıların 
əlinə keçmişdi. Osmanlı dövləti digər  əyalətlərdə ol-
duğu kimi, bu yerlərdə  də  hərbi-inzibati strukturlar 
yaratmışdı.  
Bu dövrdə Osmanlıların Avstriyaya hərbi yürüşü  
gözlənildiyinin əksinə olaraq, illərlə uzanmış və uğur-
suzluqla nəticələnmişdi. Digər tərəfdən, Osmanlı döv-
lətini əsgərlə təmin edən əsas mərkəzlərdə, o cümlədən 

 
 
40
Anadoluda iğtişaşlar baş vermişdi. Sərhəd bölgələrində 
yerləşən bəylərbəyliklər də bu zaman xeyli zəifləmiş 
və qızılbaşların hücumlarının qarşısını almaq gücündə 
deyildilər. Şah Abbas hicri-qəməri tarixi ilə 1012 ci il-
də (miladi tarixi ilə 1603-cü ildə) Qazi adlı qüdrətli 
hakimlərdən birinin dəstəyi ilə Osmanlı ordusu ilə 
müharibəyə başladı və onu uğurla başa çatdırdı. O, bü-
tün itirilmiş əyalətləri geri aldıqdan sonra Bağdadı fəth 
etdi".
1
  
Şah Abbas Təbrizi osmanlılılardan azad etdikdən 
sonra Naxçıvan uğrunda mübarizəyə başladı. O, eyni 
vaxtda diqqətini  İrəvana yönəltdi. Ordu şəhərin bir 
fərsəngliyində dayanmışdı. Nəsrullah Fəlsəfi yazır: 
"Bu zaman İrəvanda üç qala var idi: biri, hicri-qəməri 
tarixi ilə 991-ci ildə türk sərdarı Fərhad paşa tərəfindən 
tikilmişdi. O,  Şah Abbasın atası Sultan Məhəmməd 
Xudabəndə ilə müharibə apardığı zaman qalanın inşa 
edilməsi barədə  fərman vermişdi. Ona “Köhnə qala” 
deyirdilər. Həmin qalanın cənub-qərbində böyük bir 
təpənin üstündə ucaldılmış kiçik qalaya isə “Kuzəçi 
qalası” adı verilmişdi. Üçüncü qala isə  Şərif paşanın 
fərmanı ilə ucaldılmış “Yeni qala” idi. Bu üç qalada və 
onların  ətrafında 12 min türk əsgəri cəmlənmişdi. 
Onlar müdafiə  və müharibəyə hazır vəziyyətdə idilər. 
Şah Abbas öz qoşunlarını bir neçə  dəstəyə böldü: O, 
Azərbaycan ordusunun rəhbəri Zülfüqar xana “Kuzəçi 
qalası”nı ələ keçirməyi tapşırdı, digər məşhur sərkərdə 
Qırçığai bəyi isə öz xüsusi mühafizəçiləri ilə birgə 
“Köhnə qala”nın qarşısında qoydu. Bu zaman Osmanlı 
topçuları qala divarlarının üstündən  Şah Abbasın 
əsgərlərini mərmi yağışına tutdular. Bir neçə  sərkərdə 
                                                 
1
 Faruq Sumer. Qaraqoyunluha, s.185 

 
 
41
və xeyli sayda qızılbaş  əsgəri həlak oldu. Vəziyyətin 
gərginləşdiyini görən  Şah Abbas topçubaşı  Bərxurdar 
bəy Ənisə əmr etdi ki, İrəvan şəhərində top töksün və  
osmanlılardan alınmış bir neçə topu  təcili olaraq 
Təbrizdən İrəvana gətirsinlər. 
Bərxurdar bəy  əvvəldən düzəldilmiş topları  işə 
salmaqla bərabər, qısa zamanda “Fəth topu" adlanan 
yeni bir top da tökdü. Bir aydan sonra isə (həmin ilin 
şəvval ayının 22-də) "Nüsrət" adlı başqa bir topu 
orduya təhvil verdi. Şah Abbasın  əmri ilə birinci top  
“Kuzəçi qalası”nı nişan almaq üçün Zülfüqar xana 
verildi. Həmin vaxta qədər nə  səngər qazmaq, nə  də 
“Köhnə qala”ya yaxınlaşmaq mümkün olmuşdu. 
Zülfüqar xan top əldə etdikdən sonra qısa müddət 
ərzində “Kuzəçi qalası”nı  ələ keçirə bildi. Bundan 
sonra qoşun səngər düzəldib, digər iki qalaya doğru 
hərəkətə keçdi. 
...“Kuzəçi qalası” ələ keçiriləndən sonra Şah Abbas 
Qırçığai bəyə “Yeni qala”nı tutmağı əmr etdi. O, Xora-
san tüfəngçilərinin bir dəstəsini və öz xüsusi müha-
fizəçilərini də onun komandanlığına verdi. Zülfüqar 
xan Fərmanlını isə “Köhnə qala”nı mühasirəyə almağa 
göndərdi və yeni düzəldilmiş toplardan birini onun 
ixtiyarına verdi. Şah, eyni zamanda, “Köhnə qala”nın 
qarşısında hündür bir təpə qurulması haqqında da fər-
man verdi.  Məqsəd həm ordunu düşmən gülləsindən 
qorumaq, həm də  təpənin üstündən qala müdafiəçi-
lərini nişan almaq idi. Həmin dövrdə  Səfəvilər dövlə-
tində olmuş    xarici  səfirlərdən biri bu barədə yazır: 
"İrəvan qalasının mühasirəsi zamanı Şah Abbas sərkər-
də  və  əsgərlərinə göstəriş verdi ki, qala ilə ordu ara-
sında hündür təpədən istifadə etsinlər. Məqsəd  şahın 
ordusuna  tuşlanmış düşmən toplarının atəşlərinin 

 
 
42
qarşısını almaq idi. Bu işi görmək üçün həmin vilayət-
dən 13-14 min adam toplandı. Onları  sərkərdə  və 
əsgərlər arasında böldülər. Adamlar sürətlə və intizam-
lı  şəkildə  işləyir, heç kim başqasına mane olmurdu. 
Şahın əmrinə görə kimsə dəstədən qabağa keçə bilməz-
di. Çünki qaladan atılan top və tüfənglərin səsindən 
heç kəs heç kəsin səsini eşitmirdi. Həlak olanları yerin-
dəcə torpağa tapşırırdılar. Təpənin qurulması gecə-
gündüz davam etdi... Osmanlı  əsgərləri bir neçə  dəfə 
qaladan çıxıb, torpaq daşıyanların üzərinə hücuma 
keçdilər. Xeyli insan həlak oldu. Lakin işçilər çox ol-
duğundan və şahın fərmanı ilə yaxın qəsəbələrdən hər 
gün yeni insanlar gətirildiyindən onların sayı 
azalmırdı" .
1
 
Nəhayət, hicri-qəməri tarixi ilə 1012-ci ilin zilhəc-
cə ayının 28-də (cümə günü) “Yeni qala” Qorçığay 
bəyin tüfəngçilərinin əlinə keçdi. Bundan sonra “Köh-
nə qala” da qızılbaş  əsgərləri tərəfindən mühasirəyə 
alındı. Türk sərkərdəsi  Şərif paşa məğlub olduqlarını 
görüb sülh müqaviləsi bağlamağı təklif etdi. O, təslim 
olmazdan öncə  şahdan qala sakinlərinə  və  əsgərlərə 
aman verilməsini istədi.  Şah təkliflə razılaşaraq 
amannaməni (Əfv fərmanı) imzalayıb qalaya göndərdi. 
Lakin elə həmin vaxt qala müdafiəçilərinə xəbər gəldi 
ki, Osmanlı sultanı onlara kömək məqsədilə qoşun 
göndərib. Ağ bayraq qaldırılandan bir neçə gün sonra 
qalanın müdafiəçiləri fikirlərini dəyişdiklərini bəyan 
etdilər. Belə olan təqdirdə, Şah Abbas  yenidən qalaya 
hücum etmək əmri verdi. 
“...Bu hadisə hicri-qəməri tarixi ilə 1013-cü ilin 
məhərrəm ayının  əvvəllərində baş verdi. Müharibə 
                                                 
1
 Antonio de Quvea. Səfərnamə, səh.232 

 
 
43
getməsinə baxmayaraq, həmin günlərdə  də  şiələr 
Kərbəla müsibətini unutmamışdılar. Aşura gecəsində 
əzadarlıq mərasimi keçirən qızılbaş ordusundan elə bir 
fəryad və nalə ucaldı ki, “Köhnə qala”dakı adamlar 
qorxuya düşdülər. Onlar elə guman etdilər ki, şah qəfil 
hücum  əmri verib. Buna görə  də qaladakılar dərhal 
təslim olmağı qərara aldılar. Şərif paşa ikinci dəfə sülh 
təklif etdi və ordu komandirlərindən birini üzr istəmək 
üçün şahın qərargahına göndərdi... Elçi məsələdən hali 
olduqdan sonra Kərbəla faciəsinə acıyaraq, imam 
Hüseyn müsibətindən  şəfaət dilədi.  Şah onun xahişini 
qəbul edib qala əhlinin malına və canına toxunmadı".
1
 
"Çuxursəd  əyalətində yaşayan sədlular bu döyüş-
lərdə  iştirak etmək məqsədilə  şahın yanına gəlib, ona 
öz xidmətlərini təklif etdilər. Şah onları hörmətlə qəbul 
edib, arzularını yerinə yetirdi. Onlar qalalara 
hücumlarda əsl şücaət və qəhrəmanlıq göstərdilər. Şah 
Abbas da onların bu xidmətlərini xüsusi dəyərlən-
dirərək Qağəzamanı Sultan Sədlunun ixtiyarına verdi. 
Həmin qəbilənin başqa bir əmiri  Əliqulu Sultan isə 
Osmanlılara xidmət etməyə getmişdi. Lakin onun oğlu 
Mehdiqulu bəy atasından üz döndərərək İrəvanda şahın 
hüzuruna gəldi".
2
  
O dövrdə baş verən mühüm hadisələrdən biri də 
cəlalilərin bu şəhərə  (İrəvana) sığınmasıdır. Nəsrullah 
Fəlsəfi yazır: "...Bu dövrdə Osmanlı dövləti həm daxil-
dən, həm də xaricdən basqılar altında idi. Tədbirli və 
təcrübəli böyük vəzir, adlı-sanlı türk sərkərdələrindən 
biri olan Murad paşanın başı ölkənin qərb sərhədlərin-
də xristianlarla müharibəyə qarışmışdı. Fürsətdən 
istifadə edən cəlailər Osmanlı dövlətinə qarşı qiyama 
                                                 
1
 Nəsrullah Fəlsəfi. Zendeqani-ye şah Abbas-e əvvəl, 1716, səh.22 
2
 Faruq Sumer. Qaraqoyunluha, səh.234 

 
 
44
qalxdılar. Osmanlı sultanı Murad paşaya dərhal cəlailə-
rin fitnəsini dəf etməyi tapşırdı. Xristianlarla mühari-
bəni dayandırmağa məcbur olan Murad paşa ordunu 
Hələbə doğru çəkdi. 
O, tezliklə siyasi yolla Canpolad oğlunu və  Təvili 
aradan götürdü. Murad paşanın qoşunları hicri-qəməri 
tarixi ilə 1017-ci ildə  Təvilin qardaşı  Məhəmmədlə 
ittifaqa girdi və 20 minə yaxın süvari döyüşçüsü olan 
Qələndəroğlunu da məhv etdi. Cəlalilər  Ərzuruma 
qaçmağa məcbur oldular. Oradan isə bir nəfəri İrəvan 
hakimi Əmirgunə xanın yanına göndərib, ondan sığına-
caq istədilər. Əmirgunə xan da razılıq verdikdən sonra 
onlar bu vilayətə sığındılar. Bununla bərabər, cəlalilər 
Şah Abbasın sarayına elçi yolladılar. Həmin elçi vasi-
təsilə göndərdikləri məktubda şahı sevdiklərini bildirir, 
onun xidmətində dayanmağa hazır olduqlarını  bəyan 
edirdilər. Məktubda daha sonra qeyd olunurdu ki, əgər 
şah Osmanlı sultanına qarşı müharibəyə qalxsa, onlar 
cani-dildən qızılbaş hökmdarına xidmət edəcəklər...  
Cəlalilər  İrəvana yaxınlaşanda  Əmirgunə xan 
qızılbaş rəhbərlərindən və əyanlarından ibarət bir heyət 
düzəldib onları qarşılamağa göndərdi. Qonaqpərvər-
liklə qarşılanan, müxtəlif tayfalardan ibarət təxminən 
10 min nəfərlik dəstə  İrəvanın üç fərsəngliyində 
Üçkilsə adlanan ərazidə yerləşdirildi. Sonra onların 
hamısı Təbrizə göndərildi...".
1
  
Bu hadisədən bir neçə il sonra Osmanlılar İrəvana 
və bütövlükdə Azərbaycana hücum etmək qərarına 
gəldilər. Hətta bu məqsədlə mütəşəkkil bir ordu da 
yaratdılar. Lakin məqsədlərini həyata keçirə bilmədi-
lər. "I Şah Abbasın həyatı" kitabında oxuyuruq: "Hicri-
                                                 
1
 Nəsrullah Fəlsəfi. Zendeqani-ye şah Abbas-e əvvəl, səh.1750 

 
 
45
qəməri tarixi ilə 1025-ci ilin şaban ayında Osmanlı 
dövlətinin baş  vəziri  Məhəmməd paşa çoxsaylı ordu 
ilə  İrəvana doğru hərəkət etdi. O, bundan bir il əvvəl 
Osmanlı sultanı Əhməd xanın fərmanı ilə Azərbaycana 
hücum etmək tapşırığı almış  və qoşun toplamaq üçün 
Diyarbəkr  şəhərində iqamətgah yaratmışdı. Qoşun 
Misirdən,  Şamdan, Anadoludan, Trablisdən, Beyn-ül 
nəhrdən və digər Osmanlı müstəmləkələrindən toplan-
mışdı. Bu xəbər  Şah Abbasa çatan kimi o, İsfahan 
tüfəngçilərinin başçısı Mirfəttahın, qızılbaşın tanınmış 
sərkərdələrindən olan Əmirgunə xan Qacarın koman-
danlığı ilə odlu silahla silahlanmış bir hərbi bölüyü  
İrəvan qalasını müdafiə etməyə göndərdi.  Şah tüfəng-
çilərinin komandiri və artilleriya rəisi Qırçığai bəyə, 
fars bəylərbəyi  İmamqulu xan kimi digər adlı-sanlı 
sərkərdələrə isə Osmanlı qoşununu izləməyi, onları 
şərqdən və qərbdən mühasirəyə almağı tapşırdı. Onlar  
qoşuna azuqə  gələn yolu bağlamalı, gözlənilməz hü-
cum və həmlələrlə Osmanlı ordusunun İrəvan qalasını 
ələ keçirməsinin qarşısını almalı idilər. 
Həmin ilin şəvval ayının axırına qədər Məhəmməd 
paşa İrəvan qalasını mühasirədə saxladı, amma qalanın 
müdafiəçilərinin iradəsini qıra bilmədi. Osmanlılar  top 
atəşləri ilə bir neçə dəfə qala divarlarını dağıtsalar da, 
onu  ələ keçirə bilmədilər. Eyni zamanda, Qırçığai 
bəyin və  İmamqulu xanın dəstəsi də  qəfil həmlələrlə, 
ərzaq gətirilən yolu bağlamaqla Osmanlı ordusuna 
böyük ziyan vurdu. Ərzaq çatışmazlığı, soyuq hava 
şəraiti, ağır xəstəliklər mühasirəni davam etdirməyə 
imkan vermədiyindən, türk sərkərdəsi məcbur olub Şah 
Abbasın yanına elçi göndərdi və ona sülh bağlamağı 
təklif etdi. Lakin sülh şərtlərinin tez-tez pozulması 
Nüsuh paşanı və Qazi xanı qoşunların ön hissəsini  geri 

 
 
46
çəkməyə vadar etdi... Məhəmməd paşa  İrəvanın 
mühasirəsindən əl çəkib, Qazi xanla birlikdə Ərzuruma 
qayıtdı. Tərəflər arasında sülh şərtləri tam 
razılaşdırıldıqdan sonra o, Qazi xanı yenidən  şahın 
yanına göndərdi, özü isə digər türk sərkərdələri ilə 
birlikdə  İstanbula yola duşdü".
1
 
İskəndər bəy Türkmən "Tarixi-aləmaraye-
Abbasi"də  şah qoşunlarının  İrəvanı müdafiə etməsini 
təfsilatı ilə  şərh etmişdir. Üstəlik, o həmin günləri 
poetik şəkildə də tərənnüm etməyə çalışıb:  
 
Vuruşmaq üçün Rum elindən  
Məkrli, hiyləli bir ordu sərkərdəsi gəldi. 
Dünya padişahı isə (öz torpağını) qorumaq üçün  
Haqq qoşununu silahlandırdı.  
 
O, Lütfillahın (Həzrəti  Əli nəzərdə tututlur - 
tərcüməçi)  
qəzəbindən kəmər bağlayıb, 
Öz sərkərdələrinin arasına girdi.  
O istədi ki, bu dünya bəndələrindən biri  
Allahın həqiqi qəzəbini görsün. 
O,  qeybdən bir səs eşitdi və həmin səs deyirdi: 
“Qələbə Allahın vəlisi Əlinin oğluna məxsusdur”. 
Bu, qeybdən gələn heyrətamiz bir nida idi 
Əlinin lütfü ilə düşmənin fəna tarixi yazıldı. 
       
Bundan əlavə, gözəl qələm sahibi və istedadlı şair 
Xacə  Məhəmməd Yusif Qəzvini də bu tarixi nəzmə 
çəkib: 
 
                                                 
1
 Nəsrullah Fəlsəfi. Zendeqani-ye şah Abbas-e əvvəl, səh.1747 

 
 
47
O zaman ki, Rum ordusunun sərdarı 
İrəvan mülkünə varid oldu, 
İki-üç ay qalanın ətrafında oturub 
O qalaya daş atıb, qışqırıq saldı. 
Gördü ki, Əli şiələrinin qılıncı ilə 
Ordusunun yarısı qətlə yetirilib. 
Hiylə kəmərini bağladı belə 
Qaçmaqdan savayı bir çarə görmədi. 
Şəvval ayının 20-ni keçəndə 
Onun ordusunun yarısı qırılmışdı. 
Din şahının dövləti xoşbəxt oldu  
Rum ordusu isə baş götürüb qaçdı. 
O böyük tarixin ardınca 
Şiələrin bugünkü bayramı gəldi. 
 
Rum (Osmanlı) ordusu çıxıb gedəndən sonra, yəni 
hicri-qəməri tarixi ilə 1015-ci ildə qoşun başçıları  və 
əsgərlər möhtəşəm bir qələbə paradı düzənlədilər.  Şah 
Əğrəqin ordusunu Bərgüşada tərəf göndərib, özü yaxın 
adamları ilə birgə  həmin  şənliyə qatıldı. O, şənlikdən 
sonra “Yeni qala”nı bir daha nəzərdən keçirdi, 
Əmirgunə xana və digər sərkərdələrə şahanə bir nəvaziş 
göstərdi. Əmirgunə xan döyüşlərdə göstərdiyi şücaət və 
qəhrəmanlığa görə “Sarı Aslan” adına layiq görüldü".
1
 
     Şah Abbasın xüsusi ehtiramla yanaşdığı  Əmirgunə 
xan qacarlar tayfasının ən məşhur şəxslərindən idi. O, 
Çuxursədin azad edilməsində göstərdiyi  xidmətlərə 
görə  həmin yerin bəylərbəyi oldu. Əmirgunə xan  
hicri-qəməri tarixi ilə 1035-ci ildə (miladi tarixi 
ilə1623-cü ildə) vəfat etdi. O, ömrünün sonunadək 
həmin vəzifəni daşıdı".
2
 
                                                 
1
 Tarix-e Aləmara-ye Abbasi, səh.909 
2
 Faruq Sumer. Qaraqoyunluha, səh.223 

 
 
48
Şah Abbasın xüsusi münəccimi Cəlaləddin 
Məhəmməd Yəzdi "Tarixe-Abbasi" adlı əsərində yazır: 
"Çuxursəd hakimi Əmirgunə xan Qacar davada kürəyin-
dən aldığı güllə  və ayağından aldığı ox yarasını özü 
müalicə etdi. Deyilənə görə, o, gülləni öz əliylə 
kürəyindən çıxararaq, yerinə məlhəm qoyub tikmişdi”.
1
 
Hicri-qəməri tarixi ilə 1032-ci ildə  Əmirgunə 
xan I Şah Abbas tərəfindən  əmr aldı ki, Gürcüstana 
məxsus Axısqa bölgəsini tutsun və qiyama qalxmış 
gürcüləri sakitləşdirsin. Hicri-qəməri tarixi ilə 1035-ci 
ildə gürcülərlə aparılan digər bir müharibədə  Əmir-
gunə xan yaralandı  və müalicə olunmaq üçün İrəvana 
yollandı. O, İrəvanda həmin yaradan vəfat etdi və  Şah 
Abbas onun vəzifəsini oğlu Təhmasibqulu xana 
tapşırdı.
2
 
A.Oleari hicri-qəməri tarixi ilə 1049-cu ildə 
(miladi tarixi ilə 1639-cu ildə) tamamladığı və 1656-cı 
ildə yenidən çap etdirdiyi əsərinin 668-670-ci səhifə-
lərində  Səfəvilər dövlətinin maliyyə  vəziyyətinə toxu-
nur. O, şah sarayının vergilərdən gəlirinin 8 milyon 
rayeştaler (yəni, bəzi mənbələrin göstərdiyi kimi, 640 
min tümən yox, 160 min tümən) olduğunu yazır. Onun 
bildirdiyinə görə, həmin məbləğin  bir  milyondan 
çoxu Qəndəhardan, təxminən, bir o qədəri də İrəvan və 
Babildən (Bağdaddan) toplanırdı.