Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR

Fərid Ələkbərlinin məqaləsini ingilis dilindən  
tərcümə etdi: Gülnar Aydəmirova  
  
 
 39

---

 
 
 
ORTA ƏSR ƏLYAZMALARI 
________________________________ 
 
ƏLYAZMALAR İNSTİTUTU: AZƏRBAYCANDA  
ERKƏN ƏLİFBALAR
 
 
Mənbə: Azerbaijan International jurnalı - AI 8.1 (Yaz 2000) © 
Azerbaijan International 
 
zərbaycan qədər  əlifba dəyişən çox az ölkə tapılar. Yalnız 
20-ci  əsrdə ölkədə  rəsmi olaraq 4 müxtəlif  əlifbadan isti-
fadə edilmişdir. Ondan əvvəl,  əsasən də 7-ci əsrdə  ərəb 
əlifbası ölkədə yayıldıqdan  əvvəl, burada bir neçə müxtəlif  əlifba-
dan istifadə edilib. Bu əlifbaların,  əsasən də orta əsrlərə aid olan-
ların nümunələri Əlyazmalar Institutunda sərgiyə qoyulmuşdur. 
A 
Ərəb  əlifbasının 7-ci əsrdən 1929-cu ilədək işlənməsinə 
baxmayaraq bu günlərdə Azərbaycan Respublikasında onu çox az 
gənc oxuya bilir. Lakin onların nənə  və babaları  məktəbdə bu 
əlifbanı keçib. (Qeyd etmək lazımdır ki, təxminən 35-40 milyon 
azərbaycanlının yaşadığı Iranda ərəb əlifbası dövlət əlifbasıdır. 
İLKİN  ƏLİFBALAR. Azərbaycanda olan ən qədim 
əlifbalardan biri paz şəkilli hərlfərdən ibarət mixi yazıları idi. Paz 
şəkilli hərflər hərf formalarını gilə basmaq nəticəsində  əmələ 
gəlirdi. Assur və Yunan mənbələrinə görə bu əlifbadan eramızdan 
əvvəl (e.ə.) 9-cu əsrdə  Cənubi Azərbaycanda (Manna dövləti) 
istifadə edilib. Yaşadığımız dövrdə bu ərazi indiki Iranda yerləşir. 
Sonra e.ə. 6-1-ci əsrlərdə bu ərazidə yaşamış midiyalılar 
tərəfindən işlədilmiş  qədim Səryani və  Ərami  əlifbaları  gəldi. 
Təəssüf ki, Əlyazmalar Institutunda bu iki əlifbanın nümunəsi 
yoxdur. 
Lakin arxivimizdə eramızın ilk əsrlərində (islamın bu 
əraziyə gəlməsindən əvvəl) Cənubi Azərbaycan, Iran, Orta Asiyada  
geniş yayılan  Ərami  əlifbasının bir variantında (“Avesta” əlifbası 
adlanan) yazılmış kitablara rast gəlmək olar. Zərdüştpərəstlərin 
(Azərbaycan və Iranın qədim dini) dini kitabı Avesta Pəhləvi 
 40

---

əlifbasının xüsusi növü ilə yazılıb. Pəhləvilər (Parfiyalılar) e.ə. 3-cü 
əsrdə Azərbaycan və Iranı işğal edən Əfqanıstan və Orta Asiyadan 
gəlmiş tayfalar idi. Lakin Institutumuzda saxlanılan  Avesta   
kitabları orijinal deyil, onlar  20-ci əsrin əvvəllərində yenidən nəşr 
edilmiş nümunələridir. 
Eramızın 4-cü əsrindən başlayaraq  Şimali Azərbaycan 
(Qafqaz Albaniyası) sakinləri Alban əlifbasından istifadə etməyə 
başladılar. Institutumuzda o dövrdən günümüzə gəlib çatan heç bir 
əlyazma olmasa da, yaxınlıqda yerləşən Azərbaycan Tarix 
Muzeyində (Tağıyev muzeyi) Alban daş oyma yazıları  sərgiyə 
qoyulmuşdur. 
QƏDİM TÜRK ƏLİFBASI. Eramızın 4-8-ci əsrləri ərzində 
Azərbaycan ərazisində yaşayan köçəri türk tayfaları runik əlifbadan 
istifadə edirdilər. Buna bənzər əlifbalardan həm də şimali Avropa, 
Britaniya, Skandinaviya və Islandiyada yaşayan bəzi german 
xalqları da istifadə edirdi. Runik əlifbası ilə türk oymaları  əsasən 
Altay və Sibirdə tapılıb. Bu əlifba diqqətlə öyrənilib və  sənədləş-
dirilib. Bəzi tədqiqatçılara görə, bu cür yazıya Nüvədi məskəni ya-
xınlığında Qarğa Daşı qayasının üstündə oyulmuş yazılar misal ola 
bilər. Azərbaycanlılar indiki Ermənistan  ərazisində yerləşən bu 
Mehri rayonunda məskunlaşmışdılar. Lakin sonralar ermənilər tə-
rəfindən  oradan sıxışdırılıb çıxarılmışdır.  
ƏRƏB  ƏLİFBASI. Eramızın 7-ci əsrində  ərəblər bu əra-
zilərə  gəlib islamı  gətirdikdən sonra ölkədə  ərəb  əlifbası standart 
yazı sistemi oldu. AMEA-nın Əlyazmalar Institutunda ərəb əlifbası 
ilə türk dilində yazılmış 3000-nə yaxın mətn nümunəsi var. Onlar 
çox qədimlərə aiddir. Mənim  ən çox tədqiq etdiyim 70 türkdilli 
əlyazma mətni, o cümlədən Məhəmməd Yusif Şirvanı  tərəfindən 
1712-ci ildə Azərbaycan dilində yazılmış “Tibbnamə” təbabətə həsr 
olunub. 
Ərəb  əlifbası ilə yazılmış digər  əsərlər isə Füzuli, Nəsimi, 
Xətai, Saib Təbrizi və Vaqif kimi şairlər tərəfindən yazılmış poez-
iya nümunələridir. Həmçinin astronomiya, astrologiya (“Türk 
illəri”) və tarixə (“Qarabağnamə” adlanan üç əsər Qarabağ tarixinə 
həsr olunub) dair kitablar da var. 
ƏRƏB ƏLİFBASI ÜZRƏ İSLAHATLAR. Ehtimal edildiyi 
kimi bir az sonra aydın oldu ki, ərəb əlifbası Azərbaycan dili üçün 
tam uyğun deyil. Məsələn, orta əsrlər Azərbaycan yazıçıları gördü-
lər ki, o dövrdə Azərbaycan dilində mövcud olan burun samitini 
 41

---

göstərmək üçün ərəb əlifbasına yeni hərf əlavə etməli olurlar. Mə-
sələn, “Dəniz” sözü “Dənqiz” kimi tələffüz olunurdu. “Əlini yu!” 
“Əlinqi yu!” kimi tələffüz olunurdu. Ərəb  əlifbasında bu “nq” sə-
sini göstərmək üçün hərf yox idi, çünki, o, nə fars nə  də  ərəb dili 
üçün səciyyəvi deyildi. Yeni hərf “sağır-nun” kimi tanınmağa baş-
ladı (“kiçik nun”, “nun” “n” səsini göstərmək üçün işlədilən  əsl 
ərəb hərfidir). Bu hərf “nun” hərfinin deyil, “kaf” – “k” hərfinin 
üzərinə üç nöqtə əlavə etməklə göstərilirdi. 
“Sağır-nun” hərfini türk ölkələrinin əlyazmalarından başqa 
heç bir yerdə tapa bilməzsiniz. Bu hərfin olmasına sübut yalnız 
Azərbaycan və başqa türkdilli ərazilərdən tapılıb. Nəsimi (14-cü 
əsr) və Füzulinin (16-cı  əsr)  şerlərində bu hərfə rast gəlmək olar. 
Getdikcə  həmin səsin  şifahi Azərbaycan dilindən yoxa çıxmasına 
baxmayaraq, bu hərf 20-ci əsrin  əvvəllərinədək  əlifbada qalmaqda 
idi. Məsələn, ona Sabirin “Hop-Hop Namə” satirik şerlər toplu-
sunda (1922) rast gəlmək olar. 
Beləliklə, Azərbaycan  ərazisində yayılmış  ərəb  əlifbasının 
üç forması – ərəb, fars və türk formaları var idi. “Sağır-nun”  
hərfindən istifadə ilə bərabər ərəb əlifbasının azərbaycan variantına 
orta əsrlər farsları tərəfindən yaradılmış hərflər də daxil idi. Həmin 
hərflərə “g” (“qafe-farsi”), “j” (“Jalə” adında ilk səs), “pe” və “çim” 
aid idi. Nəticə etibarilə  ərəb  əlifbasında 28, farsda 32, azərbaycan 
əlifbasında isə 33 hərf var idi (bütün fars hərfləri üstəgəl “sağır-
nun”). 
Bütün orta əsrlər Azərbaycan mətnləri fars və türk spesifik 
hərfləri  əlavə edilmiş  ərəb  əlifbasında yazılmışdır.  Əlbəttə ki, bu 
qeyri-qənaətbəxş  və qeyri-dəqiq idi və Azərbaycan dilinin tələb-
lərinə cavab vermirdi. Məsələn, bəzi hərflərin dublikat hərfləri var 
idi (“t”-nı 2, “s”-nı 3, “z”-nı 3 hərf göstərirdi). Qısa sait səslərin isə 
heç biri göstərilmirdi (ə, i, ö, ü). 
Mirzə Fətəli Axundov (1812-1878) ərəb əlifbasını azərbay-
can dilinə uyğunlaşdırmaq üçün islahatlar tətbiq edən ilk azərbay-
canlılardandır. 
Islahatlar sahəsində daha bir görkəmli  şəxsin – Məhəm-
mədağa  Şahtaxtinskinin böyük əməyi olmuşdur. O, 1879-1902-ci 
illər  ərzində müxtəlif islahatlar keçirməyi təklif etmişdi. Texniki 
çətinlik üzündən bu əlifbaların heç biri tətbiq olunmamışdır. 1903-
cü ildə  Şahtaxtinski  əsasən  əlifba islahatı  məsələsini müzakirə et-
mək üçün “Şərqi Rus” qəzetinin  əsasını qoydu. 1880-ci ildə Çer-
 42

---

nyayevski ərəb əlifbası üzərində islahat barədə kitab yazdı. Elə hə-
min il Mirzə Riza Xan Danış  “Əlifba Rüşdiyə” adlı latın  əlifbası 
təqdim edən bir layihə nəşr etdirdi. 
1832-1920-ci illər ərzində Azərbaycan dilində ərəb əlifbası 
ilə azı 140 jurnal və qəzet nəşr olundu. Bu qədər nəşr həmin dövr 
üçün heyrətləndirici rəqəm idi və bu da yazılı sözə necə yüksək 
hörmət bəsləndiyini göstərir. 
Bu qəzet və jurnalların çoxu Əlyazmalar Institutunda və 
Bakının digər arxivlərində qiymətli əsərlər kimi saxlanılır. Onların 
tərkibinə  aşağıdakılar daxildir: “Azərbaycan”, “Açıq Söz”, “Baba-
yi-Əmir”, “Bayraği-Ədalət”, “Bəsirət”, “Bakı  Fəhlə Konfransının 
Əxbarı”, “Bəhlul”, “Bürhani-Həqiqət”, “Dəbistan”, “Valideynə 
Məxsus Vərəqə”, “Qardaş Köməyi”, “Füyuzat”, “Qurtuluş”, “Dan 
Yıldızı”, “Dəbistan”, “Dilimizin islahı”, “Dirilik”, “El Həyatı”, 
“Zənbur”, “Məzəli”, “Ziya”, “Iqbal”, “Irşad”, “Yeni Füyuzat”, “Ye-
ni Irşad”, “Yeni Iqbal” və “Molla Nəsrəddin”. 
Həmçinin Tiflisdə (Gürcüstan) Ziya, Əkinçi kimi Azər-
baycan dilində  bəzi jurnallar da dərc olunurdu. Bürhani-Həqiqət 
Yerevanda (Ermənistan) nəşr olunurdu. 
Sovetlərin ilk illərində (1920-1929) ərəb  əlifbası ilə çap 
olunan azərbaycan jurnal və qəzetləri əsasən əmək, mədəniyyət, in-
cəsənət və təhsillə bağlı müxtəlif siyasi və sosial problemlərə həsr 
olunurdu. Sovet ideologiyası ruhunda (Marksist-Leninist) yazılan 
bu qəzet və jurnallar islam və ərəb əlifbasına qarşı kəskin tənqidlə 
dolu idi. Aydın idi ki, hökümət ərəb əlifbasına son qoymaq və yeni 
– latın əlifbasını təqdim etmək istəyirdi. 
Institumuzda  ərəb  əlifbası ilə yazılmış Sovet dövrü 
nəşrlərindən çoxlu mənbələr var. Onlara “Azərbaycan Həmkarlar 
Hərəkatı”, “Azərbaycan Ali Iqtisad Şurasının Əxbarı”, “Bakı Şurası 
Xəbərləri”, “Beşillik”, “Bolşevik”, “Qızıl Bakı”, “Qızıl Qələm”, 
“Qızıl Yardım”, “Qızıl Gəncə”, “Qızıl Tələbə” və “Qızıl Şərq” da-
xil idi. 
CƏNUBİ AZƏRBAYCAN. Biz azərbaycan dilində  ərəb 
əlifbası ilə  cənubi Azərbaycanda (indi Iran) nəşr olunan bir neçə 
əlyazma və kitaba malikik. Onların içində 1940-cı illərin xalq 
hərəkatı zamanı Təbrizdə, Sovet işğalı, Pişəvəri höküməti və eləcə 
də ondan sonrakı dövrə aid çap olunan qəzet və jurnallar var. Bura: 
Azərbaycan (Azərbaycan Demokratik Partiyası  tərəfindən nəşr 
olunurdu), “Azad Millət” və “Vətən Yolunda” daxildir. 
 43

---

AZƏRBAYCAN LATIN ƏLİFBASI  İLƏ (1929-1939). Il-
kin Sovet dövründə Azərbaycan latın  əlifbasına keçməyi qərara 
alan zaman ərəb nəşriyyatlarının çoxu yeni əlifbaya keçdilər. Ərəb 
əlifbası ilə  nəşr etməyi davam etdirən qəzet və jurnallar isə Sovet 
höküməti tərəfindən islamı və ərəb əlifbasını tənqid edərək təbliğat 
aparmaq məqsədi güdürdü. 1920-ci ildən başlayaraq  ərəb mət-
nlərinin din, elm, təbabət və ya ədəbiyyata bağlılığından asılı olma-
yaraq onların hamısının məhv edilməsi kampaniyası geniş vüsət 
aldı. (Bax: AI 7.3, Payız 1999, Asəf Rüstəmovun “Kitablarımızı 
yandırdıqları gün”). 
Ilkin latın əlifbasında çap olunmuş jurnalların bir neçəsi In-
stitumuzda saxlanılır. Onların tərkibinə: “Qızıl Araz”, “Qızıl  Şə-
fəq”, “Ədəbiyyat Qəzeti”, “Ədəbiyyat Cəbhəsində”, “Zaqafqaziya 
Bolşeviki”, “Zərbə” və “Inqilab və  Mədəniyyət” daxildir. Bu 
sənədlər çox vaxt vurğulayırdı ki, latın  əlifbasına keçid Azərbay-
canda savadsızlığa qarşı mübarizədə mühüm rol oynadı. 
KİRİL ƏLİFBASINA KEÇİD (1939). Kiril əlifbasına keçid 
1939-cu ildə – Stalin represiyasının yüksək nöqtəyə çatdığı dövrdə 
başladı. Görünür ki, Stalin əvvəlcədən bilmirdi ki, Türkiyə də latın 
əlifbasını qəbul edəcək və o, Türkiyə və hər hansı bir türk dövləti 
arasında olan əlaqələri pozmaq istəyirdi. 
Represiya illəri dövründə təkcə Azərbaycanda deyil, bütün 
Sovetlər  ərazisində on minlərlə adam həbs olunur, türməyə salınır 
və öldürülür və ya Sibirə  əmək düşərgələrinə göndərilirdi. Nəzərə 
almaq lazımdır ki, o zamanlar Sovet höküməti həmçinin Almaniya-
ya qarşı müharibəyə də hazırlaşırdı. Türkiyə hər iki Dünya Müha-
ribəsində Almaniyanın mütəffiqi idi. Nəticə etibarilə Türkiyə  sər-
hədində olan rayonlardan başlayaraq  şərqə  tərəf Orta Asiyayadək 
olan rayonlarda minlərlə azərbaycanlı (türk sayılan) həbs olundu... 
Xalqımızın rəsmi adı  və  əlifbamız (hansı ki, latın idi və 
Türk  əlifbasına yaxın idi) dəyişdirildi. Lakin əlifbamız dəyişdiril-
məmişdən 2 il əvvəl 1937-ci ildə Azərbaycanda hər bir cəsur və 
azad fikirli insan ya həbs olundu ya da güllələndi. Sağ qalanlar isə 
həddən artıq qorxu içərisində yaşayırdı. Kim cəsarət edib Stalinin 
kiril  əlifbasını  təqdim etmək fikrinə qarşı gedə bilərdi? Edənlər 
vardısa da, kim cəsarət edib onlar haqda məlumat toplayaradı?