AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 1,08 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- H.A. MİRZƏYEV POEZİYADA ÜSLUBİ AXTARIŞIN ESTETİK SƏCİYYƏSİ (H. Arif poeziyasının materialları əsasında ) Açar sözlər
- S.Y. MƏMMƏDOVA TELEVİZİYA APARICILARININ DİLİ HAQQINDA Açar sözlər
- К ey words
- A.H. NƏZƏROVA ALINMA FƏLSƏFİ TERMİNLƏRİN DİLİMİZƏ UYĞUNLAŞDIRILMASI YOLLARI Açar sözlər
|
Ədəbiyyat 1. Budaqov R.A. Dilçiliyə dair oçerklər. Bakı, Azərnəşr. 1956. 2. Əfəndiyeva T. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı. Bakı, «Elm» nəşriyyatı, 1980. 3. Aslanov A.Ə. Evfemizmlər\\Müasir Azərbaycan dili. I cild, «Elm» nəşriyyatı, Bakı, 1978.
Poeziyanın ilkin materialı kimi sözün elastikliyindən yararlanmaq olduqca mürəkkəb bədii prosesdir. Adi danışıq funksiyasından fərqli olaraq şeir nitqindəki sözdə, onun daxili semantikasında əsrarəngiz mənalar gizlənir. Onun aşkarlanması poeziyanın spesifik cəhətlərini və estetik fəallığını təşkil edir. Xüsusi bədii sənət növü kimi poeziya sözün məğzinə və təbiətinə daha dərindən nüfuz edib onun poetik enerjisini üzə çıxarmaqda, obrazlı mahiyyətini orijinal söz işlətmə məharəti ilə aşkarlamaqda müstəsna rol oynayır. “ Üslubi kamillik ifadə vasitələrinin özünə məxsusluğunu, hər bir konkret məqamda onların seçimini tələb edir” (5,81). Sərrast seçim forma əlamətləri sisteminin mükəmməlliyinin təminatçısı kimi çıxış edir. Sözün yeni üslubi-semantik mənalarını kəşf etmək mühüm bədiilik qaynağı kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu məziyyətli əlamət Hüseyn Arifin poeziya dilində xüsusi çalarlarla təzahür edir. H. Arifin şeir dilində sözün üslubi elastikliyi bütün incəlikləri ilə görünür. Onun istifadə etdiyi hər bir sözün semantik mütəhərrikliyi poetik forma kamilliyinə yönəldilir. Mətn mühitində gözlənilməz üslubi rənglər ifadə edən adi ümumişlək leksik vahidlərdən o dərəcədə məharətlə istifadə olunmuşdur ki, öz təravəti ilə həmin sözlər ilk dəfə səslənməsi təəssüratı formalaşdırır. Düşdüyü nitq mühitində fikir və duyğuların poetik şərhini yerinə yetirmə vəzifəsini uğurla yerinə yetirir. Bədii obrazın həyati cizgilərini, təsvir obyektinin xarakterik xüsusiyyətlərini, poetik təəssüratları dolğun canlandırmaq üçün şair sözün semantik imkanlarını hərəkətə gətirir. Sözə həssas münasibət onun obraza keçid imkanlarına yol açır. Bunu H.Arifin dilində işlədilən “ötmək ” feilinin işlənmə məqamlarının orijinallığında aydın sezmək olur. Şairin əsərlərindən götürülmüş fraqmentlərdən aydın- aşkar görünür ki, müxtəlif illərin məhsulu olan şeirlərdə bu söz şairin ifadə etmək istədiyi mənaları incəliklərinə qədər açmağa qadirdir. H.Arif “ötmək” felinin omonimliyindən, onun şeir nitqində yaratdığı üslubi effektdən yararlanmış, fonetik tərkibcə üst-üstə düşən sözün imkanlarından bədiilik meyarları dairəsində sənətkarlıqla faydalanmışdır. Mövzuya, şeirin mündəricəsinə və emosional-ekspresiv mahiyyətinə uyğunlaşdırmaqla müəllif omonimlərin yaratdığı səs ahənginə, musiqililiyə xüsusi diqqət yetirmişdir. “Ötmək” omoniminin uğurlu formalarda işlədilməsi H.Arif üslubunda səs və məna əlaqələrinin birliyindən xəbər verir, dilin rəvanlıq və axıcılıq imkanlarını nəzərə çarpdırır. Şairin “Günlər olaydı” şeirində bu söz rədifdən əvvəl müxtəlif məna yükü daşımaqla işlədilməsi forma gözəlliyi, bədii mükəmməllik baxımından da diqqətəlayiqdir: Fikir haralarda gəzdirir məni Hər kəsin ilk yurdu, əzəl məskəni. Qazaxdan çıxanda Daşkəsəməni Yel kimi ötdüyüm günlər olaydı
Sevmədim sənətə ağız büzəni, Aşkara dinləyib Aşıq Mirzəni Xəlvəti ötdüyüm günlər olaydı (1,152) İki müxtəlif mənada – “bir yerin , sahənin ortasından, içindən keçmək ” və “oxumaq, cəh-cəh vurmaq ” (7,556) anlamında omonimliyinin bədii nitqə daxil edilməsi yaradıcılıq aktı kimi daha güclü təəssürat doğurur. Omonimin fəallığı təsvir obyektini dərindən duyumun spesifik ifadə formasına çevrilir. Bu söz şeirdən- şeirə keçdikcə digər məna yükü ilə dolğunlaşır, yeni çalarlar, poetik məzmun əks edir. Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, H. Arif “ötmək” feli ilə daha çox canlı danışıqda işlənən “keçmək”, “aşmaq”, “sovuşmaq”, “addamaq”, “qurtarmaq” anlamlarını ifadə edir. Zaman, mövsüm, yaş, ömür haqqında bədii mühakimələr və düşüncələrin təsvirində bu sözə tez- tez müraciət edir: Həftə ötdü, il dolandı, Vədə çatdı, neyləyəsən?! Bar töküldü, meyvə yandı, Bağın batdı, neyləyəsən?! (1,48) Ötən çağımı düşünək, Gələn çağımı, ay oğul. Möhnət solumu qurudub Həsrət sağımı, ay oğul. (1,80) Qövr edir yaramda min yara yeri Ay ötən günlərim, ötən günlərim. (1,150) Dedilər: - Ay Hüseyn Qınama təbiəti. Bu sirri, bu hikməti Yaş ötüb, yaşdan soruş (1,146) və s. Sözün mətn mühitinə semantik- üslubi uyğunluğu şeir janrının dili üçün olduqca çevik, rasional və təsirli ifadə üsuludur. Məna rənginin kontekstə müvafiqliyi lirik strukturda incə detaldır və buna görə də H. Arifin qələmində eyni sözün rəngarəng üslubi çalarları şeir dilinin ayrılmaz xassəsidir. Söz duyğusu, dil faktlarının seçimi və onun ayrı- ayrı mətn müstəvisində müxtəlif mənalarda işlədilməsi H.Arif yaradıcılığının əsas atributlarındandır. Bu mənada “ötmək” feli də öz kommunikativ funksiyasını saxlamaqla estetik gücə yiyələnir, mətnə xüsusi ifadəlilik verir. Sözün estetik- emosional funksiyası daha qabarıq şəkildə təzahür edir. Onun çoxmənalılığı, mütəhərrikliyi müxtəlif assosiativ təsir oyadır, şairanə mətn mühitinin yaranması üçün stimul rolunu oynayır. Aşağıdakı nümunələrdə “ötmək” feilinin hər misradakı mənaya uyğun üslubi boyası vardır. Ümumi dominant məna “ötüb keçmək”, “keçib- getmək”, “geridə buraxmaq” və s. mənalarla bağlı olsa da, bu söz hər misrada ifadə olunan poetik hiss və ahənglə bağlanır, daxilən bir-birini tamamlayan sözlərin ümumi ahəngində xüsusi mövqe qazanır. Bu söz həm poetik nitqin ritmik struktur əsasında mühüm mövqeyə malik olduğu kimi, üslubi- poetik ifadə vasitəsi kimi də əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, Karvanım ötmədi səssiz- səmirsiz Harayım bir ümman, ünum bir dəniz (1,149) Şeirin istək və ehtiyaclarını ödəmək işinə xidmət göstərən sözün yararlılıq dərəcəsi əhatəsindəki linqvistik vahidlərlə üslubi ahəngdarlığından irəli gəlir. Şeir dilində sözün forma gözəlliyinin əsas ünsürü olması üçün onun digər elementlərlə struktur- funksional bağlılığı, əsas amildir. Buna görə də sözün heç bir nüansı poeziyaya biganə deyil: Tükənən istəyim, bitən sevincim Çəkilən marağım, ötən sevincim Tapılan kədərim, itən sevincim Gövdədən süzülən budağım mənim (1,74) Buradakı mükəmməl bir üslubi şəbəkədə “ötmək” feli “tükənmək”, “bitmək”, “itmək” situativ sinonimlərlə bir cərgədə “tapmaq” sözü ilə antonim mövqedə qərarlaşmış, sintaktik paralelizmin tərtibində fəal iştirak edərək poetik sistemin vacib bir komponentinə çevrilmişdir. Bununla da şair mətnin liqvistik quruluşu ilə fikri istiqamətini bir- birinə möhkəm tellərlə bağlamağa müvəffəq olmuşdur. H. Arifin dilində sözün məcazlaşması da olduqca diqqətçəkən üslubi prosesdir. Bu, dil şeiriyyətinin gözəlliklərini nümayiş etdirməklə yanaşı bədii qayəni kamil formalarda canlandırmaq tələbindən doğur. Məcazlaşan söz poetik kontekstin hissi- emosional əsasını təyin etdiyi zaman müstəsna assosiasiyalar törədir, sezilən cizgiləri ilə şairin lirik düşüncəsinin strukturuna daxil olur. “Ötmək” feili də gözlənilməz üsülubi mənalarla poetik mətnə daxil olmaqla yığcam ifadə formalarına sığışdırılan misraların fəallığını artırır. Şairin əsərlərindən gətirilən bədii nümunələrdən yəqin etmək mümkün olur ki, “metaforikləşmənin özü də həm ümumdil səciyyə daşıyır, həm də müəllifin fərdi yaradıcılıq məhsulu kimi çıxış edir ” (6,22) Nizami kamına yetmədi getdi, Füzuli başadək ötmədi getdi, Vaqiflə, Vurğunla bitmədi getdi Bitməz Hüseynlə sözü dünyanın (1,110) Qurbani, Abbası, Əmrahı anıb, Kərəmlə alışıb, Dilqəmlə yanıb, Tütəklə uyuyub, sazla oyanıb Kamanla dil açıb ötdü babalar (1,147) Dedilər: - Gözləmə o gülyanağı Dedim: - Ürəyimə çəkməyin dağı, Dedilər: - Toyudur bu axşam çağı Dindi saz, ötdü tar, mən inanmadım (1,65) Göründüyü kimi, sözün obrazlı bünövrəsi şairin düşüncə tərzindən qaynaqlanır. Şair sözü bədii mətnin ovqatına müvafiq tənzimləyir. Xalq danışıq dilinin adi sözlərinə dərindən nüfuzetmə H. Arif poeziyasına rövnəq, onun fərdi üsuluna zənginlik gətirir. Bu keyfiyyət H. Arif üslubunun əsas atributu kimi , onun bədii dil özünəməxsusluğu kimi qəbul edilir. Çünki “müğənni öz səsi ilə doğulduğu kimi, hər bir söz sənətkarı da özünəməxsus dili ilə dünyaya gəlir” (4,59) Poeziya dilinin canlı ünsiyyət dili ilə yaxınlaşması olduqca mürəkkəb prosesdir. Bu problem H. Arifin şeir təcrübəsinin timsalında özünün mühüm cəhətlərinə aydınlıq gətirmişdir. Onun şeir poetikasının qaynaqları və bədiilik sirləri sözişlətmə ustalığının özünəməxsusluğu fonunda meydana çıxmışdır. “Şeir dili onu yaradanlardan zərgər işi gözləyən zərif bir aləmdir” (2,58). Məhz bu zəriflik sayəsində H. Arif poeziyası bədii təfəkkir və dilin qarşılıqlı dialektik əlaqəsini əks etdirən çox vacib faktordur.
S.Y. MƏMMƏDOVA TELEVİZİYA APARICILARININ DİLİ HAQQINDA Açar sözlər: televiziya, aparıcı, teleməkan, nitq, efir Kлючевые слова: телевидение, ведущий, телепространства, речь, эфир Кey words: television, presenter, TV place, speech, broadcast Kütləvi informasiya vasitələri sistemində televiziyanın rolu böyükdür. Milli televiziyanı cəmiyyətin müasir tələbləri səviyyəsinə yüksəltmək ən vacib məsələlərdəndir. Televiziya KİV-lər arasında ən çeviyi, operatividir. O, cəmiyyətdə baş verən hadisələri, dövrümüzün aktual problemlərini dərhal kütləyə çatdırır və ictimai rəyin formalaşmasında misilsiz rol oynayır. Hər bir telekanalın qarşısında maarifləndirmə, məlumatlandırma, əyləndirmə durur. Bu funksiyanı yerinə yetirən isə televiziya aparıcılarıdır. «Aparıcı» ifadəsi leksikonumuza son illər gəlib. Bu missiyanı yerinə yetirənlər əvvəllər «diktor» adlanırdı. Radio və televiziyamızın sözün əsl mənasında diktorları vardı: Aydın Qaradağlı, Sabutay Quliyev, Qara Tağızadə, Züleyxa Hacıyeva, Rafiq Hüseynov, Roza Tağıyeva, Sabir Ələsgərov, Ofelya Sənani, Şərqiyyə Hüseynova, Həqiqət Əsgərzadə, Natavan Hacıyeva, Tamilla Ələkbərova, Nailə İslamzadə, Nərgiz Cəlilova, Rafiq Həşimov, Aygül Qaradağlı səsləri, nitq və efir qabiliyyətləri hamıya örnək olacaq qədərdir. Onlar canlı efirdə necə işləmək nümunəsi idi. Bu diktorlar mətnləri elə məsuliyyətlə, ciddiliklə çatdırırdılar ki, efirdə, ekranda çox nadir hallarda çaşqınlıq baş verirdi. Səhvlər elə düzəldilirdi ki, tamaşaçı, yaxud dinləyici bunu duymurdu. Onların efirə, ekrana tamaşaçıya hörmətləri böyük idi. Soltan Nəcəfovun, Mehdi Məmmədovun, Əli Zeynalovun, Müxlis Cəniza-dənin, Həsən Əblucun, Əminə Yusifqızının, Ofelya Sənaninin, Aydın Qaradağlının və başqalarının, neçə-neçə sənətkarların səsləri efirdən, ekrandan eşidiləndə, onların nitqləri, diksiyaları insana zövq verərdi və bu zövqdə bir qürur hissi vardı. Ahəngdar, zəngin, musiqili dil bizimdir və biz də bu dilin daşıyıcılarıyıq. Aparıcılar kütləyə nümunə olmalıdır. Müasir aparıcılar özlərini sərbəst aparır, lakin sərbəst danışmaq qabiliyyətinə malik deyillər. Çünki Azərbaycan dilində ədəbiyyat oxumurlar və dünyagörüşləri yalnız xarici telekanallardan alma informasiyadır. Mənim fikrimcə, televiziya aparıcıları elitar və çox savadlı insanlar olmalıdır. 2003-cü il tarixdə imzalanan «Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında» qanunun 6-cı maddəsinin 2-ci bəndində oxuyuruq: «Azərbaycan Respublikasının ərazisində təsbit edilən və fəaliyyət göstərən, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, dövlət dilində yayımlanan bütün televiziya və radio kanallarının aparıcıları dövlət dilini mükəmməl bilməlidirlər və onların səlis danışıq qabiliyyəti olmalıdır». Dövlət dilini dərinliyinə qədər bilən və ekrandan qüsursuz danışan aparıcılarımız əsasən xəbər proqramlarında görünürlər. Belə diktorlar hər kanalda var. İctimai televiziyanın «Xəbər» proqramının aparıcısı Elnurə Cavadzadə, Azərbaycan televiziyasının aparıcısı Dilarə Səlim buna bariz nümunədir. Elnurə Cavadzadə həm görünüşünə, həm də nitq qabiliyyətinə görə müsbət mənada o biri aparıcılardan fərqlənir. Təəssüf ki, bu gün Azərbaycan teleməkanında müşahidə etdiyimiz qəribə məqamlar illərdir ki, davam etməkdədir. Xüsusilə də bu məsələdə bir sıra televiziya aparıcılarının günahı çoxdur. Hərdən aparıcıların dilindən qopan ifadələr ləhcə, şivə xarakterli olur. Bəzi aparıcılar elə bir səs tonu ilə danışırlar ki, adamın qulağı batır. Teleradio aparıcıları alınma sözlərin yerində işlənilməsini mütləq nəzərə almalıdırlar. Aparıcı o qədər sürətlə danışır ki, sözlər ya tamam anlaşılmır, ya da şəkilçilər unudulur. Aparıcıların nitqi nümunəvi olmalıdır. Bir çox hallarda peşəkarlıq səviyyəsi, nitqi standartlara uyğun gəlmir. Bəzi proqramların əyləncə xarakterli verilişlərin aparıcıları efir peşəkarlığı aşağı olan şəxslərdir. Əgər o aparıcının gözəl nitq qabiliyyəti yoxdursa, efir görünüşü standartlara cavab vermirsə, onun efirə çıxarılması düzgün deyil. Azərbaycan dilini tam bilməyən, orfoepiya normalarını pozan, səlis nitqi olmayan aparıcılarıın yol verdiyi kobud səhvlər milli şüura təsir edəcək qədər ciddi və təhlükəlidir. Qüsurlu nitqin əsas səbəbləri sırasında rus dilinin, Azərbaycan dialektlərinin və türkiyə türkcəsinin təsirlərini, ümumi nitq savadının aşağı olmasını və bu sahədə nəzarətin yoxluğunu göstərmək olar. «Ölümə piyada gedənlər» («Xəzər», «Xəzər-xəbər», 20. 47. 30.04.11). əslində cümlə belə olmalı idi: «Ölümə gedən piyadalar»; «Azərenerjinin sorcusu» (ATV, «Son xəbər», 20.35. 14.10.11); «Qarabağ» məsələsi çözülməsə, Türkiyə Ermənistan «yol xəritəsi» kağız üzərində qalacaq» («ANS», 21.25. 21.03.11); «Orucluqda düzgün qidalanmaya qulaq verin» («Xəzər», «Günə başlarkən». 08.55. 24.08.10); «Bu məsəldən hamı əndişələnəcək» («ATV», «Onun yarısı», 17.49. 20.04.11); «Qoy ana dilimizin təbliğinin əleyhinə çıxanlar özlərinə başqa sloqan tapsınlar» («ATV», «ATV səhər», 9.30. 24.09.12) - «Yusif müəllim, sizin də fikrinizi alaq» («Xəzər», «Yeni gün». 11.50. 26.07.12) Türkiyə türkcəsinin efirimizə təsiri göz qabağındadır. Aparıcılarımızın bir qismi, xüsusilə də bir müddət Türkiyədə yaşayıb fəaliyyət göstərənlər sanki Azərbaycanın ədəbi dil qaydalarının Azərbaycan xalqına lazım olmadığı qənaitinə gəliblər. Məsələn, Bu gün «helikopterlər»- (vertolyotlar) daşqın ərazisini səmadan izlədilər («Xəzər», «Xəzər-Xəbər», 16.07.10; 20.45). Sizdə «maydenuz» (cəfəri) neşəyədir? («Xəzər», «Xəzər-Xəbər»,30.10.10, 20.59). «Kalite» (keyfiyyət) elə bir səviyyədədir ki, ondan sonra hec nə dinləmək istəmirsən. Mən Ülviyyə xanıma «talib» (elçi) çıxmaq istəyirəm. (ATV, «Onun yarısı», 05.10.10. 17.50). Efirə qonaq qismində dəvət alan bir sıra şəxslərin danışığı da bizim acı reallığı özündə əks etdirir. Aparıcılar rusdilli və ya türkdilli (Anadolu türkcəsi nəzərdə tutulur) qonaqların nitqinə uyğunlaşmalı olur, beləliklə, bəzən məcburiyyətdən ədəbi dil qaydalarını pozurlar. Televiziya ekranı ilə tamaşaçı arasında təmas körpüsü yaradılmasında aparıcıların rolu böyükdür. Təqdim olunan mətnin, habelə öz düşüncələrinin, ağlının, fikrinin süzgəcindən keçənlərin tam təfərrüatı ilə tamaşaçı və dinləyiciyə çatdırılması missiyası ilk növbədə teleaparıcıların üzərinə düşür. Səlis nitq mədəniyyətinə malik olmayan doğma dilimizin norma və qaydalarından xəbərsiz, davranış etikasından uzaq düşən aparıcılarımıza ekran, efir etibar etmək heç düzgün deyil. Televiziya aparıcıları üçün nitq, səs və görünüş çox vacib şərtlər sayılır. Azərbaycan telekanallarına gəldikdə, aparıcıların böyük əksəriyyətinin ya efirə uyğun səsi yoxdur, ya da görünüşü. Ümumiyyətlə, aparıcılarımızın aparıcılıqla bağlı qüsurları kifayət qədərdir. ANS telekanalını misal göstərmək olar. ANS telekanalında «Kök altı» verilişinin aparıcısı Aytən xanım dəvət etdiyi qonaqlarla istehza ilə danışır. Bizim fikrimizcə, aparıcı verilişin spesifikasına, məziyyətlərinə uyğun seçilməli, görkəmi, intellektual bazası, davranışı telejanra münasib gəlməlidir. Ümumiyyətlə, inkişaf etmiş ölkələrin televiziyalarında aparıcı obrazı üzərində onlarla mütəxəssis işləyir. Azərbaycan telekanallarında isə bu təcrübə hələ yoxdur. Bu səbəbdən əyləncə verilişi və ciddi verilişin aparıcıları arasında fərq itir. Xəbər aparıcıları ciddi, sadə geyimdə olmalı, mümkün qədər makiyajdan az istifadə etməlidirlər. Bununla da onlar tamaşaçının diqqətini ötürdüyü xəbərdən yayındırmamalıdır. Əyləncə proqramlarının aparıcıları isə cazibədar qiyafələr geyinə bilər. Televiziya və radio verilişlərinin əksər aparıcılarının nitqində dilimizin orfoepik (düzgün tələffüz) qaydaları demək olar ki, iki-üç cümlədən bir pozulur. Mətndəki sözlər, ifadələr, bütövlükdə mətnin oxu qaydaları, nitqin tembri, heca vurğusu, dinamik, emosional, sabit, sərbəst ifadə, həyəcanlı səs və s. nitq prosesində tez-tez müxtəlif qüsurlarla səslənir. Bu da təbii ki, materialın ümumi məzmununun anlaşılmasına çətinlik törədir. Məsələn, bəzən isə aparıcıların bir-biri ilə, ya da dəvət etdikləri qonaqla yersiz söhbətləri, süni və şit gülüşləri, zarafatları dinləyicini yorur. Aparıcıların əksəriyyəti doğma dilimizdə söz tapa bilməyəndə tez alınma sözlərə müraciət edirlər. Məsələn, yes, super, superyek, mersi və s. Aparıcıların efir mədəniyyəti, diksiyaları, nitq qabiliyyəti bəzən qıcıq doğurur. Bir də görürsən efirdə Azərbaycan dilində danışan aparıcı xanım birdən – birə keçir müsahibi ilə rus dilində danışmağa, halbuki ən azı bu efir mədəniyyəti üçün yolverilməzdir. Məsələn, Orta məktəblərdə «bezpredeldir» (ATV,» Səhər», 13.04.09). Bu gün heç «nastrayeniyam» yoxdur («Space», «Bizim mətbəx», 28.03.11). Azərbaycan dili dövlət dilidir və efirdə hər kəs bu dilə hörmətlə yanaşmalıdır. Efirə çıxan hər bir aparıcı özündə məsuliyyət hiss etməlidir. Bu məsuliyyətlə yanaşı, həmçinin aparıcı efirə çıxmazdan əvvəl müəyyən mənada hazırlıq keçməlidir. Verilişin daimi aparıcısı tamaşaçı qarşısına hər dəfə çıxarkən öncədən müəyyən mənada məşq etməli, efirdə qoyulan mövzunu daha maraqlı təqdim etmək üçün o mövzu barədə bilgi əldə etməlidir ki, efir vasitəsilə yeri gəldi-gəlmədi lazımsız sözlərdən istifadə etməsin, müəyyən yaranan boşluğu dəxli olmayan fikirlə tamamlanmasın. Bəzən aparıcının qonağını tanımaması və ya qonağın yaradıcılığı barədə məlumatsız olması gecikmiş sual verməyə vadar edir, ya da qonağa aidiyyəti olmayan mövzu barədə danışılır. Bu da aparıcının hazırlıqsızlığına içarə edir. Lakin bəzən hazırlıqlı aparıcılar da olur. Məsələn, 24 yanvar 2011-ci il tarixdə ATV kanalında Günay Qələndərli qonağı şair Baba Vəziroğlu haqqında o qədər geniş məlumat toplamışdı ki, (Baba müəllimin İsmayıllının Buynuz kəndində ilin hansı fəsillərində, hansı çayın kənarında oturub şeir yazdığını və s. məsələlər barədə), hətta verilişdə ondan başqa oturanlar da təəccübləndilər. Əvvəllər televiziya aparıcısı, yəni diktor qəbul etmək üçün peşəkarların iştirakı ilə müsabiqə keçirilirdi və müəyyən parametrlər nəzərə alınmaqla, televiziyaya qəbul olunmaq mümkün idi. Bu gün isə bu amillər önəmli sayılmır. Hal-hazırda aparıcıların vizual görünüşü önəmli faktorlardan sayılır. Kanallardan yalnız AzTV-nin aparıcılar müsabiqəsi ciddi şəkildə keçirilir. Fikrimizcə, telekanallarda müəyyən qurum yaranmalıdır ki, aparıcıların seçiminə birbaşa nəzarət edə bilsin. Dövlət başçısı, cənab İlham Əliyevin Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair «Dövlət proqramı haqqında» imzaladığı 23 may 2012-ci il sərəncamı da dilimizə qayğıdan və onun qorunması, inkişaf etdirilməsi zərurətindən irəli gəlmişdir. Sərəncamda Azərbaycan dilinin imkanları yüksək dəyərləndirilir. Fikrimizcə, telekanallarda müəyyən qurum yaranmalıdır ki, məhz aparıcıların seçiminə birbaşa nəzarət edə bilsin. Çünki hər bir telekanal ilk növbədə onu nəzərə almalıdır ki, efirə çıxardığı hər bir aparıcı həmin telekanalın imici, simasıdır. A.H. NƏZƏROVA ALINMA FƏLSƏFİ TERMİNLƏRİN DİLİMİZƏ UYĞUNLAŞDIRILMASI YOLLARI Açar sözlər: alınma terminlər, üslub, terminlərin qarşılığı, istifadə qaydaları Ключевые слова: заимствованные термины, стилъ, соотествие терминов, правила исполъзования Key words: borrowings, style, equivalent of terms, rights of using Müasir dövrün qanunauyğunluğunu nəzərə alaraq, deyə bilərik ki, artıq istənilən elm sahəsinə aid mətnləri terminlərsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Lakin bu, o demək deyil ki, hər söz termindir. Termin - hər şeydən əvvəl, müəyyən elm sahəsinə aid olub, məhz bir anlayışı ifadə edir; formaca yığcam və istifadə qaydası olduqca rahatdır. Azərbaycan dilində, eləcə də dünya dillərinin çoxunda alınma terminologiya milli mənşəli terminologiyadan daha geniş yayılmışdır. Müasir Azərbaycan dilində alınma fəlsəfi terminlərin işlənmə qaydalarında bəzi problemlərin də olduğu diqqətdən yayınmır. Bu problemlərdən başlıcası, alınma mənşəli terminlərdən istifadə edərkən, qarşılığının verilməməsidir. Dilimizdə tez-tez rast gəldiyimiz alınma terminlər var ki, onların Azərbaycan dilində qarşılığı var. Məsələn: konfort – rahatlıq, tolerant –dözümlü; sillabus - tədris proqramı; bonus – pay, hədiyyə; fundament – özül, kontrol – yoxlama; abstrakt - mücərrəd; natura - təbiət; perespektiv – gələcək; unversal – hərtərəfli və s. Bədii və elmi əsərlərdə bu terminlərin işlədilməsi daha məqsədəuyğundur. Məlum olduğu kimi, terminlər hər hansı bir elm sahəsi ilə əlaqədar olur. Sözün elmi üslubdakı əsas işinə, vəzifəsinə onun terminoloji funksiyası deyilir. Mətndə bilavasitə terminoloji funksiya daşıyan söz, yaxud ifadə isə termindir. Əslində terminlər bütün elm sahələri üçün xarakterikdir və elmi üslubu terminsiz təsəvvür etmək olmaz. Bədii və elmi əsərlərdə milli terminlərin daha çox işlədilməsi məqsədəuyğundur. Lakin milli terminlərin dilimizə tətbiq edilməsi üçün müəyyən ədəbiyyatlar və bu ədəbiyyatların təhsildə tətbiqi yolları haqqında proqramlar, layihələr işlənib hazırlanmalıdır. Elmi tədqiqatlar göstərir ki, getdikcə dünyada fəlsəfi təfəkkürün inteqrasiyası güclənir. Hər bir tədqiqatçı çalışdığı sahə üzrə bütün təlimləri, konsepsiyaların adlarını, mülahizələri və onların mahiyyətini mənimsəməyə cəhd göstərir. Ona görə də dünyanın əsas dillərini bilmək, daha doğrusu, ixtisasa aid müxtəlif dillərdə məlumatları bilavasitə qəbul etmək lazım gəlir. Bu baxımdan milli terminologiyanı yaymağın və alınma terminlərin dilimizə uyğunlaşdırılmasının təmin olunması məsələlərinin həlli yollarından biri də tədqiqat işlərində həmin terminlərin düzgün istifadə qaydalarıdır. Odur ki, dilçi alımlərimiz öz ideya və nəzəriyyələrini geniş miqyasda təqdim edərkən milli söz və terminlərdən ən yüksək dərəcədə istifadə etməlidir. Ölkəmizdə inkişafda olan bütün sahələrdə hər hansı bir layihəni təqdim edərkən onun mətnində dilimizin imkanları hesabına yaranmış terminlərdən istifadəsi vacibdir. Bu baxımdan qarşıya çıxan problemləri həll etmək və terminlərin istifadə qaydalarını müəyyənləşdirmək üçün dilçi mütəxəsislərlə, dilçi alimlərlə məsləhətləşmələr aparmaq zəruridir. Bildiyimiz kimi, terminlərin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
Azərbaycan ədəbiyyatında istifadə olunan terminologiyanın böyük bir hissəsi məhz ərəb və fars dillərindən keçən söz və ifadələrdir. Avropa dilindən keçən terminologiya, əsasən, rus dili vasitəsilə dilimizə keçmişdir. Bunun bir neçə tarixi-qneseoloji səbəbləri vardır: belə ki, ilkin orta əsrlərdə Azərbaycanın da daxil olduğu İslam mədəni bölgəsində fəlsəfi, xüsusilə də elmi dil olaraq ərəb dilinə üstünlük verilirdi. Bu dilin ifadə imkanları olduqca geniş olduğundan sözlərin əmələgəlmə, törəmə prosesi imkan verirdi ki, üç və ya dörd samitli feillərdən müxtəlif formalarda xeyli miqdarda söz əmələ gəlsin. Bu səbəbdən ərəb ədəbi dilində minlərcə söz ehtiyatı, hər bir kəlmənin çoxsaylı sinonimi vardır. Keçən əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ərəb əlifbası mövcud olduğu üçün dil və ədəbiyyat sahəsində də ərəb mənşəli terminlər daha üstünlük təşkil edirdi. Bu dövrdə şeir, ümumiyyətlə, poeziya sahəsində fars dili digər dillərlə müqayisədə xeyli öndə idi. Danışıq dili olaraq isə bölgədə türk dili geniş yayılmışdı. Türk dilindən danışıqda çox istifadə edilməsi bu dövrə aid dastanların dilinə, şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrində öz əksini tapır. Müasir Azərbaycan dilində milli terminologiyanı mövcud dil bazası və həmin elm sahəsinə müvafiq söz və ifadələrə şəkilçilər artırmaqla zənginləşdirmək olar. Beləliklə, terminlərin izahında sözün mahiyyəti və mənbəyi aydın göstərilməlidir. Alınma terminlərdən istifadə zamanı həmin terminin yazılışı və deyilişi Azərbaycan ədəbi dilinə uyğunlşdırılmalıdır. Bu zaman dilçi alimlərin köməyindən istifadə olunması daha səmərəli nəticələr verər. Yüklə 1,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|