AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu

QAYNAQLAR: 
 
1. 
Abbasova  A.  Kəlbəcər  folkloru  (Kəlbəcərli  sakinlərdən 
toplanmıĢ  nümunələr).  Bakı,  Azərbaycan  Gənclər  Fondu 
tərəfindən nəĢr olunub, 2014, 178 s. 
2. 
Azərbaycan  folklor  antologiyası.  23  cilddə,  II  c.  Naxçıvan 
folklor  örnəkləri  /  Toplayanı,  tərtib  edəni  A.Cəfərova, 
Ə.Ələkbərli. Bakı, Elm və təhsil, 2012, 332 s. 
3. 
Azərbaycan  folklor  antologiyası.  23  cilddə,  XII  c.  Zən-
gəzur folkloru / Toplayanlar: Nəbioğlu V., Kazımoğlu M., 
Əsgər Ə. Bakı, Səda, 2005, 464 s. 
4. 
Azərbaycan  folklor  antologiyası.  23  cilddə,  IX  c.  Gəncə-
basar folkloru / Tərtib edənlər: Ġsmayılov H., Qurbanov T. 
Bakı, Səda, 2004, 522 s. 
5. 
Azərbaycan mifoloji mətnləri. Elm, Bakı, 1988. 196 s. 
6. 
Cəfərov N. Qədim Türk  ədəbiyyatı. B., “AzAtaM”, 2004. 
322 s. 
7. 
Əliyev  K.  Eposun  poetikası:  “Dədə  Qorqud”  və  “Ko-
roğlu”. Bakı, Elm-təhsil, 2011, 164 s. 
8. 
Əsatir, əfsanə və rəvayətlər. Bakı, ġərq-Qərb, 2005, 304 s. 
9. 
Heyət, 1993, s.72; Qumilev, 2002, s.26-27 
10. 
Koroğlu. Bakı, Lider, 2005, 552 s. 
11. 
Qarabağ:  Folklor  da  bir  tarixdir.  I  c.  /  Toplayıb  tərtib 
edənlər:  Ġ.Rüstəmzadə,  Z.Fərhadov.  Bakı,  Elm  və  təhsil, 
2012, 464 s. 
12. 
Məmməd  Araz Oxucuya  məktub. (Ģeirlər). Bakı, Gənclik, 
1978. səh. 229. 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
141 
 
13. 
Məmməd Araz Atamın kitabı. Bakı, Gənclik, 1974. səh 168. 
14. 
Məmməd  Araz  SeçilmiĢ  əsərləri.  Ġki  cilddə.  I  cild,  Bakı, 
Lider, 2004. səh. 224. 
15. 
Məmməd  Araz  SeçilmiĢ  əsərləri.  Ġki  cilddə.  II  cild,  Bakı, 
Lider, 2004. səh. 232 
16. 
Ögəl B. Türk mifologiyası. l c. B., “MBM”, 2006. 
17. 
Toğan Z. V. Oğuz destanı. ReĢideddin Oğuznamesi, tercü-
me ve tahlili, Ġstanbul 1972. 
18. 
Vəliyev  Ə.Ġ.  ġəxsi  arxivindən  (Naxçıvandan  toplanmıĢ 
folklor nümunələri). 
19. 
http://az.wikipedia.org/wiki/Canavar 
20. 
https://bextiyartuncay.wordpress.com/2012/03/11/goyturk-
və-uygurlarin-etnogenezi-ilə-bagli-mifoloji-motiv-və-
sujetlərdə-boz-qurd-kultu-və-turklərin-ilkin-ata-yurdu/ 
21. 
http://kayzen.az/blog/3349/qurd.html 
22. 
http://kayzen.az/blog/rəvayəti-ifadələr/5892/qurd-ilə-
qiyamətə-qalmaq.html 
23. 
http://qeribazeriler.ucoz.com/news/2008-09-20-1685 
24. 
http://www.uluturk.info/new/menu/816/ 
25. 
Çelik  A.  Ġslamın  kabul  veya  reddettiği  halk  inançları. 
Ġstanbul, Beyan yayını, 1995, s. 21  
26. 
Kalafat Y. Balkalardan uluğ Türkistan türk halk inançları-
I.T.C. Ankara, Kültür bakanlığı, 2002 
27. 
Kalafat  Y.  Türk  halklarında  kurt  ağzı  bağlama  inancı  / 
Sosyal Bilimler Enstitüsü dergisi. Ankara, say 20, 2006/1, 
s. 273-280 
28. 
Kuzey Hanedanlar Tarihi, Cilt 99'nin baĢlangıç kısımı Ku-
zey Hanedanlar Tarihi, Cilt 99. 
29. 
Türk  edebiyyatının  mitolojik  kaynakları.  T.C.  Anadolu 
Universitesi yayını NO:2388 
30. 
Türk  Efsane  Sözlüyü,  Deniz  Qaraqurd,  Türkiye, 
2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  
 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
142 
 
 
TƏBĠƏT KULTLARI ĠLƏ BAĞLI ĠNANCLAR  
VƏ MÜASĠR NƏSR 
 
Gülnar OSMANOVA 
AMEA Folklor İnstitutunun  
“Folklor və yazılı ədəbiyyat” şöbəsinin elmi işçisi  
 
Hər  bir  folklor  materialının  yaranmasında  bədii  xalq  tə-
xəyyülünün  məhsulu  olan  mifik  dünyagörüĢ  böyük  rol  oynayır. 
Mifoloji düĢüncədə qavranılan anlayıĢlar, inamlar dövri xarakter 
daĢıyır.  Bu  düĢüncə  tipində  hər  Ģey  –  kultlar,  inanclar  və  s. 
zamana tabedir. Təbiətlə bağlı olan bu kultlar, inamlar mifopoe-
tik formada təbii obyektlərin üzərinə köçürülür. Mifoloji düĢün-
cənin  obyekti  dağ,  daĢ,  çay,  su,  ağac  və  s.  bilavasitə  təbiətin 
özüdür. Odur ki, xalqın ibtidai təfəkkür və təsəvvürlərindən ya-
ranan  bir  çox  inamlar  əsrlər  boyu  nəsildən-nəslə  keçərək  yaĢa-
mıĢ, öz varlığını bu günə kimi qoruyub saxlamıĢdır. Oda, suya, 
ağaca,  bitkiyə  tapınan  ulularımızın  bəzi  inamları  hələ  də  yaĢa-
maqdadır.  Əski  Azərbaycan,  Altay  və  baĢqa  türkdilli  xalqların 
mifoloji inamında su, dağ, ağac, od-iĢıq kultu geniĢ yayılmıĢdır. 
Azərbaycan folklorunda da ağacla bağlı motivlər, xüsusən 
alma  ağacı  ilə  bağlı  nümunələr  çoxdur.  Burada  alma  ağacı  qə-
dim həyat ağacına bənzəyir. Nağıl və dastanlarımızda alma ağa-
cı  həyat  bəxĢ  edən  qüvvə  kimi  çıxıĢ  edir.  Azərbaycan  folkloru 
antologiyalarında müxtəlif ağaclarla bağlı inanclara rast gəlinir. 
Məsələn,  IV  kitab  olan  “ġəki  folkloru”nda  aĢağıdakı  inanclar 
verilmiĢdir:  “Qoz  ağacı  ümidsizlikdir.  Nar,  alma,  armud  dilək 
ağaclarıdır.  Onları  becərən  xeyir  tapar.  Nar  həm  də  sağalmaz 
dərdin  dərmanıdır.  Çinar  uzaqgörənlikdir.  Ġlğım,  söyüd  sonsuz 
sayılır. Heyva bədnəzər, göz ağacıdır” (2, 91-92). Ağacın kölgə-
sində  yatmaq pis  əlamət sayılır. O adamı cin  vura bilər (2, 78). 
Gecə  qoz  və  əncir  ağacının  altında  yatmazlar  (2,  80).  Körpə 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
143 
 
heyva  ağacını  göy  vaxtı  kəsməzlər.  Deyərlər  ki,  qarğıĢa  düĢər-
sən  (3,  35).  ġər  vaxtı  ağac  altına  getmək  olmaz.  Deyərlər  ki, 
adama sədəmə toxunar (1, 55). 
Xalqımızın çoxəsrlik mənəvi mədəniyyətinin tərkib hissə-
lərindən biri olan folklorumuzda ağacla bağlı çoxlu atalar sözləri 
və  məsəllər  də  var.  Məsələn,  ağacın  barı  ona  yük  olmaz.  Yeni 
ağacın barı az olur, kölgəsi çox (5,114); Bar gətirən ağaca balta 
çalmazlar (5, 186); Ağac səmtinə yıxılar (4, 219); El söyən ağac 
quruyar (4, 310). 
Yenicə yeriməyə, dil açmağa baĢlayan uĢaqların paltarlarının 
çiyninə  dağdağan  ağacından  bir  parça  tikilir,  yaxud  biləyinə  iplə 
bağlanır ki,  bu da uĢağı pis gözdən qoruyurdu. Dağdağan olmasa, 
bunu heyva ağacı  əvəz edirdi. Ġnsanlar  inanırdılar ki, heyva ağacı 
insan bədəninə  daxil olan müxtəlif ruhları bədəndən çıxarıb qovur 
və insan əvvəlki halına qayıdır, sağlamlığına qovuĢur (4, 20). 
Bütün  bunlar  göstərir  ki,  insanlar  müqəddəs  saydıqları, 
tapındıqları  ağacların  kiçik  bir  hissəsini  üstlərində  gəzdirməklə 
bəd ruhları uzaq salacaqlarına inanmıĢlar. 
Belə  ki,  dağdağan  əski  türklərin  tapındığı,  sitayiĢ  etdiyi 
müqəddəs  ağaclardan  olmuĢdur.  Azərbaycanda  qələmə  alınmıĢ 
yaradılıĢ əsatirinə görə yer üzərində bitən ilk yeddi ağacdan biri 
məhz dağdağandır. El arasında bu ağacla bağlı  yaĢanan  inamlar 
da dağdağana bəslənilən münasibəti əks etdirir. 
Fil.ü.f.d.,  dos.  Afaq  Xürrəmqızı  yazır  ki:  “Orta  Asiyada 
bütün  qoruyucu  həmayillərə  verilən  ümumi  adlardan  biri  “dağ-
dağ”dır. Ehtimal ki, bu ad dağdağanın təhrif edilmiĢ formasıdır” 
(12, 17). 
Ağacla  bağlı  inamlara  müasir  nəsr  nümunələrində  də  rast 
gəlinir. Məsələn, Sabir Əhmədovun  “Yasamal gölündə qayıqlar 
üzürdü”  əsərində  müəllif  Cəmilənin  dilindən  deyir:  Anam  axır 
çərĢənbəyə  inanırdı.  Deyirdi  ki,  bayramdan  qabaq  axırıncı  çər-
Ģənbədə gecə, gecənin hansı vədəsindəsə bütün ağaclar baĢlarını 
endirib  üç  dəfə  yerə  vururlar.  Haman  anda  kim  bunu  görsə, 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
144 
 
ağaclar  üçüncü  dəfə  yerə  səcdə  qılanda  nə  arzu  etsə,  mütləq 
istəyinə çatacaq” (9, 10). 
Qeyd edək ki, ağacla bağlı motivlər daha çox Azərbaycan 
Ģifahi  xalq  ədəbiyyatının  min  illik  yazılı  abidəsi  olan  “Kitabi-
Dədə  Qorqud” dastanında  mövcuddur. Eposda ağac kultuna  əc-
dad mifi səviyyəsində yanaĢıldığı görünməkdədir. Qədim türklə-
rin  mifoloji  dünyagörüĢündə  ağac  ilkin  həyati  baĢlanğıc  hesab 
edilir  və  ona  xüsusi  ehtiram  ifadə  edilərək  sakral  münasibət 
bəslənilirdi.  “Basatın  Təpəgözü  öldürməsi”  adlanan  səkkizinci 
boyda Basat Oğuz elinə qənim kəsilən Təpəgözə öz əsil-kökünü 
xatırladaraq belə deyir:  
“Atam adın sorar olsan-Qaba ağac! 
Anam adın deyərsən Qoğan aslan! 
Mənim adım sorarsan-Aruz oğlu Basatdır” (13, 116 ).  
Bununla da oğuz  igidi olan Basat öz nəsil Ģəcərəsinin  bir 
ucunun Qağan aslana, digər ucunun isə Qaba ağaca söykəndiyini 
bildirir. Türkiyəli araĢdırıcı Mətin Ərqun qeyd edir ki, əski türk 
etiqadına  görə  xaqanlar  və  bəylər  bu  dünyaya  Tanrı  tərəfindən 
ağac  yolu  ilə  göndərilmiĢlər.  Bu  sözləriylə  Basat  da  özünün 
mübarək üzlü müqəddəs ağac yolu ilə Cənnətdən, dolayı olaraq 
Tanrıdan gəldiyini deyir (11, 10). Eposun ikinci boyu olan “Sa-
lur Qazanın evinin yağmalanması”nda düĢmənə əsir düĢən Uru-
zun  asılacağı  ağacla  danıĢması  oğuz  türkləri  arasında  ağacın 
canlı,  diri  bir  varlıq  kimi  təsəvvür  edilməsi  düĢüncəsinin  möv-
cudluğundan xəbər verir. Qoyun məni bu ağacla söyləĢim – de-
di, çağırıb ağaca söyləmiĢ, görəlim Xanım, nə söyləmiĢ: 
– Ağac, ağac dersəm sana ərlənmə, ağac!  
Məkkə ilə Mədinənin qapısı ağac. 
Musayi-kəlimin əsası ağac! 
Böyük-böyük suların körpüsü ağac! 
Qara-qara dənizlərin gəmisi ağac! 
Məni sana asarlar, götürməgil, ağac! 
Götürəcək olursan yigidligim səni dutsun, ağac! (13, 39)  

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
145 
 
Buradan  göründüyü  kimi,  oğuzlar  ağaca  olan  ilkin  inamı 
unutmamıĢ, onun deyiləni baĢa düĢən olmasını zənn etmiĢlər.  
Əski Azərbaycan, Altay və baĢqa türkdilli xalqların etnik-
mədəni  ənənəsinə  görə  ağac  kultu  ata  və  ana  baĢlanğıc  kimi 
dəyər qazanmıĢdır. Ağac türk tanrıçılıq sistemində Göy-Tanrının 
rəmzlərindən  biridir  və  o,  bir  sıra  etnoqonik  miflərdə  ilk  ana 
kimi  xatırlanır.  Prof.  F.Bayat  qeyd  edir  ki,  türk  mifoloji  siste-
mində göl ortasında ağac yerin simvolu kimi çıxıĢ edir. Oğuzun 
ikinci  arvadını  göl  ortasındakı  ağacın  içindən  tapması  bir  daha 
təsdiq edir ki, ikinci qız mifoloji yer ananın qızıdır (6, 148). Ona 
görə  də  türklər  tarixən  müxtəlif  ağaclara  (“Bay  terek”,  “Temir 
kavak” və ya “Həyat (Dünya) ağacı” deyilən mübarək üzlü öv-
liya ağacı) tapınmıĢ, onlara sevgi və ehtiramla yanaĢmıĢlar. Türk 
ənənəsində  müqəddəs  ağacın  kiçik  bir  budağını  belə  kəsməyə 
heç kim cəsarət göstərməz. Azərbaycanlıların inamına görə tür-
bə, məzar baĢında olan ağaclar müqəddəs bilindiyindən qətiyyən 
yandırılmazdı. Ümumiyyətlə, ağac kəsmək ənənəvi təsəvvürlərə 
görə  günah  sayılmıĢdır.  Türk  mifoloji  sözlüyündə  deyildiyi 
kimi,  Azərbaycan  dekorativ-tətbiqi  sənəti  nümunələrindən  hər 
hansı birinin kompozisiyasında da ağac artım, həyatın baĢlanğıcı 
ideyasının  rəmzi  kimi  mərkəzi  yer  tutmuĢdur  (7,  19).  Ağacla 
bağlı inamlar Azərbaycanda da çox geniĢ yayılmıĢdır. Barlı-bəh-
rəli  olsun  və  ya  bir  neçə  il  bar  verməyən  ağacı  məhsul  gətirsin 
deyə  türk  xalqlarında,  o  cümlədən  azərbaycanlılarda  ağac  qor-
xutmaq və  baĢqa adlarla  bilinən adətlər vardır. Bu adət Mövlüd 
Süleymanlının “Armud ağacının nağılı” hekayəsində  belə  veril-
miĢdir: Mahmud kiĢinin həyətindəki armud ağacı çiçəkləmədiyi 
üçün o, ağacı qorxutmaq fikrinə düĢür və inanır ki, bununla ağac 
tumurcuqlayacaq.  Elə  olur.  Buradan  da  göründüyü  kimi,  ağaca 
bir  canlı  obraz  kimi  yanaĢılır  və  əsərin  sonunda  onun  çiçək-
ləməsi Ģərəfinə Ģadlıq məclisi də təĢkil olunur. 
Yuxuda çiçəkləyən ağac görməyin dünyaya uĢaq gələcəyi 
Ģəklində, yıxılan ağac görməyin isə ölümün əlaməti kimi yozul-

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
146 
 
ması da ağacla bağlı əski etiqadlardandır. Ağac pirlərin olması, 
niyyət  edilərək  onlardan  parça  asılması  da  bu  etiqadlar  sırasın-
dadır  Qədir  gecələrində  isə  mifik  inama  görə,  sular  dayanar, 
ağaclar isə səcdəyə gələr... bundan baĢqa Novruz mərasimlərinin 
bir  çoxu,  səməni  göyərtmək  və  s.  dirilik,  məhsuldarlıq,  əmin-
amanlıq  ideyalarının  rəmzi  olan  həyat  ağacı  ilə  bağlıdır.  Türk 
etnik-mədəni ənənəsində hər bir ağacın bir canlı varlıq olduğuna 
etiqad edilmiĢdir. Odur ki, çinar, söyüd, alma, nar, qoz və s. ilə 
bağlı  simvolların  dünya  (həyat)  ağacının  əsrləri  keçib  gələn 
rəmzi pöhrələri olması  fikri  yaranmıĢdır. Ağac (söyüd, qarağac, 
palıd, küknar, piĢpiĢə) kultu, bitki simvolu türk mədəniyyətinin 
mühüm anlayıĢıdır. Ağac, bitki aləmiylə ruhsal vəhdət, insanın, 
nəslin,  soyun,  icmanın  nəbatatla  bağlılığı  türklər  qədər  heç  bir 
xalqda  izlənmir.  Ağac simvolu türk  əsatir və  folklorunun, etno-
qrafiyasının,  xalq  sənətinin  özəyini  təĢkil  edir.  Bu  obraz  Azər-
baycan incəsənətində, təsviri sənətdə və xalçaçılıqda da ən kamil 
ifadəsini  tapmıĢdır.  Azərbaycan  xalçaçılığında  iĢlədilən  ən  yet-
kin və parlaq nəbati naxıĢlardan olan “buta” dünyanın ahəngdar-
lığını  və  estetikliyini,  həyati  baĢlanğıcın  təbiiliyini  və  əbədili-
yini, kainatın vəhdətini, dirilik, artım ideyalarını təcəssüm edir. 
Xalq arasında geniĢ yayılmıĢ inancların bir qismi türklərin 
tapındığı  ilkin  təbiət  varlıqlarından  biri  olan  dağa  pərəstiĢlə 
bağlıdır. Bu inamlardan biri ilə müasir Azərbaycan nəsrinin gör-
kəmli  nümayəndəsi  Elçinin  “Mahmud  və  Məryəm”  romanında 
qarĢılaĢırıq. Əsərdə dağ əyəsi Dağlı arvad adlanır. Qeyd edək ki, 
dağ  ruhunun  qadın  olması  ilə  bağlı  inamlar  bir  çox  türk  xalq-
larının folklorunda və mifologiyasında mövcuddur. Dağa pərəs-
tiĢ  mifoloji  düĢüncədə  onun  kosmoqoniya,  yəni  yaradılıĢ  ilə 
bağlı  obrazını  yaratmıĢdır.  Dağın  kosmoqonik  görüĢlərə  daxil 
olması onun əcdad kimi təsəvvür olunduğunu göstərir. Ġnamlara 
görə dağ yaradıcı baĢlanğıcdır. “Oğuz Kağan” dastanında bunun 
Ģahidi  oluruq.  Belə  ki,  Oğuzun  oğlanlarından  birinin  adı  Dağ 
xandır ki, o da Oğuz etnosunun yaranmasında birbaĢa kosmoqo-

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
147 
 
nik  baĢlanğıc  kimi  iĢtirak  edir.  Prof.  C.Bəydilinin  dediyi  kimi, 
“mifopoetik  dünya  modelində  dağ  dünyanın  öz  obrazıdır. 
Kosmik  nizamın  bütün  parametrlərini  özündə  əks  etdirən  dağ 
dünyanın  tam  mərkəzində  ucalan  sakral  güc  qaynağıydı  və  ulu 
baĢlanğıc,  kök,  soyun  əsası,  ana  yurdun  rəmzi  kimi  qavranırdı. 
Bu  mənada  dağlara  tapınma  türk  kosmoqonik  görüĢlər  siste-
mində  də  əhəmiyyətli  yer  tutmuĢdur”  (7,  87).  Azərbaycan  türk 
folklorunda “Alvız” deyilən dağ ana obrazı var. Bu dağ əyəsidir.  
Görünür, xalqımızın folkloruna, onun mifoloji təfəkkürünə 
yaxından  bələd olan Elçin  bu obrazı  əsərdə  verməklə onu daha 
zənginləĢdirmiĢdir.  Əsərdə  oxuyuruq:  “Mahmud  bu  sözləri  de-
yə-deyə  atın  baĢını  döndərib  çapdı.  Çaldıran  düzündən  uzaq-
laĢdı, amma elə bil Dağlı Arvad dağlardan enib Çaldıran düzünə 
gəlmiĢdi  –  Mahmudun  sözləri  qarğa-quzğunun  səsi  ilə  bir 
müddət əks-səda verdi” (8, 324). Əfsanəyə görə əks-sədanı  ve-
rən də məhz dağlarda yaĢayan gözəgörünməz qadındır.  
“Dədə  Qorqud  kitabı”ndan  da  bəllidir  ki,  oğuzlar  dağlara 
hiss  və  duyğuları  olan  bir  varlıq  kimi  yanaĢır,  onlarla  danıĢır, 
dağlara  dua  edir,  and  içir  və  salam  verirdilər.  Məsələn,  “Dirsə 
xan oğlu Buğac boyu”nda Buğacın anası oğlunu yaralı görəndə 
sanki Qazılıq dağını günahkar bilərək ona qarğıĢ edir. 
Aqar sənin suların, Qazılıq dağı 
Aqar kibi, aqmaz olsun! 
Bitər sənin otların, Qazılıq dağı, 
Bitər ikən, bitməz olsun! 
Qaçaq sənin keyiklərin, Qazılıq dağı, 
Qaçaq ikən qaçmaz olsun, daĢa dönsün! (13, 42-43) 
Xalq arasında geniĢ yayılmıĢ inamların bir qismi də su ilə 
bağlıdır.Türk  mifologiyasında  su  əbədi  baĢlanğıc  olan  xaosu 
bildirməklə  yanaĢı,  özündə  yaradıcı  baĢlanğıcı  birləĢdirən  bir 
mifologemdir.  Su  o  biri  dünyanın,  əcdadlar  səltənətinin  stixi-
yasıdır. Su ayrıca kult olmaqdan əvvəl insan törəniĢinin müqəd-
dəs  ünsürüdür.  O,  öz  ətrafında  silsilə  etiqadlar  və  mərasimlər 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
148 
 
sistemini  yaratmıĢdır.  Su  hətta  ilin  axır  çərĢənbələri  sistemində 
ayrıca, həm də ilk bayram törəninin baĢlanğıcıdır. ÇərĢənbələrin 
birinin  –  özü  də  birincisinin  su  kultu  ilə  bağlılığı  təsadüfi  de-
yildir. Bu çərĢənbə əslində  bütün yaz mərasiminin onunla bağlı 
olma ehtimalını doğurur. Həmin  mülahizə  bir sıra türk qaynaq-
larında  Xızırla  əlaqələndirilir,  onun  yaĢıllıq,  bərəkətgətirmə 
funksiyaları ilə çuğlaĢma mərasimindən xəbər verir. 
Azərbaycan folklorunda su ilə  bağlı bir çox inanclar möv-
cuddur. Məsələn, “Ġnsan sudan keçəndə salam verməlidi. Yoxsa 
su əyəsi, adama zəfər toxuyar (1, 46). UĢağı qırxdan çıxartmaq-
dan  ötrü oturdurlar  qara  parçanın  üstünə.  BaĢına  qırx  üskük  su 
tökürlər (1, 53). Evdən səfərə çıxan adamın arxasınca su atmaq 
–  salamatlıq  əlamətidir  (3,  37).  Kasanın  içinə  sü  töküb  iynə 
atarlar.  Ġynə  suyun  ortasında  dayanarsa,  niyyət  yerinə  yetirmiĢ, 
yox dayanmırsa, yerinə yetməzmiĢ (4, 16). Süfrəyə su dağılması 
aydınlıqdır (4, 82). Su dolu qabla qabağına çıxsalar, iĢin  avand 
olar (4, 82). Yazda birinci dəfə sel gələndə selin qabağından kim 
su doldurub içsə, hər dərdi sağalar, deyərlər (1, 54). 
Suyun  müqəddəsliyi,  hətta  onunla  təmas  qura  bilmək 
inamı geniĢ yayılmıĢdır. Sudan dilək diləmə, pay alma ilə bağlı 
müxtəlif rəvayətlər mövcuddur. Nağıllarda suyun insanla danıĢ-
ması, suyun yatması, çərĢənbə gecəsində xüsusi möcüzəyə malik 
olması  və  s.  inamı  vardır.  Xalq  arasında  olan  inama  görə,  çər-
Ģənbə  gecəsi  sular  dayanır:  «Bir  arvad  çərĢənbə  gecəsi  səhərə 
çox  qalmıĢ  səhəngi  götürüb  çaya  su  dalınca  gedir.  Səhəngi  nə 
qədər  basır,  səhəng  suya  batmır.  Sən  demə  su  yatıbmıĢ.  Arvad 
qayıdıb  evə  gəlir.  Sonra  bir də  gedir.  Görür  ki,  su  Ģırha-Ģırla 
axır. Səhəngi doldurub qayıdır». 
Xalq  arasında  su  ilə  icra  edilən  qorxuluq  salma  ritualı  da 
mövcud  olmuĢdur.  Deyilənə  görə,  əgər  bir  adam,  yaxud  uĢaq 
qorxursa,  onun  qorxuluğunu  salmaq  üçün  harda  qorxubsa,  hə-
min  yerdə  baĢına  bir çərqad və  yaxud  salafan salıb qırxlayırlar. 
Qırxlayarkən bu sözü yeddi dəfə deyirlər: 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
149 
 
Bir, iki, üç, dörd, beĢ, altı, yeddi. 
Qada-bala bizdən getdi, – 
deyib, suyun bir azını baĢından aĢağı tökürlər (5, 23). 
Bundan baĢqa biz su ilə icra edilən bir vəsf-halın həm Azər-
baycan folkloru antologiyasının IX kitabında, həm də eynilə Ġ.ġıx-
lının “Dəli Kür” əsərində verildiyinin Ģahidi oluruq: “Axır çərĢənbə 
gecəsində  kasaya  bir  az  su  töküb  içərisinə  bir  ucuna  pambıq  do-
lanmıĢ  iki  iynə  salırlar.  Əgər  iynələr  yaxınlaĢsa,  ürəyində  niyyət 
tutan adam tezliklə öz sevgilisinə qovuĢacaqdır- deyərlər”. 
Folklora, xalqımızın  əsrlərin süzgəcindən  süzülüb gələn  ya-
radıcılığına, adət-ənənələrinə dərindəndən bələd olan Ġ.ġıxlı roman-
da suya salınmıĢ iynə ilə bəxt sınamaq mərasimini belə vermiĢdir: 
“Pakizənin  xalası  iri  bir  siniyə  plov  çəkdi.  Taxtın  üstünə  qoydu. 
Qızlar  sininin  ətrafında  hərləmə  bardaĢ  qurub  oturdular.  Heç  beĢ 
dəqiqə keçmədi ki, sini boĢaldı. Süfrəni yığıĢdırdılar. Qızlardan biri 
gülə-gülə iri bir badyanı su ilə doldurub ortalığa qoydu.  
– Gəlin iynəlik salaq. 
Onlar  iki  iynə  götürdülər.  Uclarına  pambıq  doladılar. 
Sonra Pakizənin xalasına üz tutdular. 
– Ay xala, sən de, bu iynə kimin olsun? 
Arvad  qızlara  xeyli  baxdı.  Gözünü  yaĢı  on  altını  ötmüĢ 
Fatmaya zillədi:  
– Qoy onun olsun, hamınızdan böyükdür, – dedi. – Oğlanı 
da özünüz bilərsiniz. 
Qızlar  iynələri  suya  saldılar.  Pakizə  də  onlara  qoĢuldu” 
(16, 190). 
 Buna  bənzər  digər  bir  su  falı  isə  “Novruz  bayramı”  top-
lusunun  “Ayinlər,  etiqadlar,  mərasimlər”  bölməsində  öz  əksini 
tapmıĢdır:  “Axır çərĢənbə  günü,  yaxud  ilin-ayın axırında (Nov-
ruz  bayramından  iki  gün  əvvəl)  bulaqdan,  yaxud  çaydan-axar 
sudan “lal su” gətirilir. Su gətirməyə  gedən qabı  əlinə  götürən-
dən ta suyu gətirib evdə, iynə  salınacaq qaba tökənəcən dinmə-
məlidir  (həmin  su  Ģər  qarıĢandan  sonra  gətirilir  və  bu  suyu  gə-

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
150 
 
tirən  Ģəxs  bir  neçə  nəfər  tərəfindən  müĢayiət oluna  bilər).  Suyu 
qaba tökəndən sonra iki iynənin ulduzlu tərəfinə pambıq dolayır 
və hərəsini bir tərəfdən suya salırlar. Sonra iynələrin hərəkəti ilə 
müəyyən mülahizələr söyləyirlər. Uğurlu halda iynələr müxtəlif 
səmtlərə hərəkət etsələr də, axırda bir-birinə yaxınlaĢıb bitiĢirlər. 
Əksinə olanda  isə  iynələr o tərəf-bu tərəfə hərəkət  edirlər. Ġynə 
suyun dibinə çökərsə, deməli, bu “lal su” deyil”. 
Mifoloji ənənələrdə insanı bir varlıq kimi digər canlılar alə-
mindən ayıran baĢlıca bir əlamət də oddur. Mif mətnlərində odun 
mədəni qəhrəman tərəfindən oğurlanaraq insanlara verilməsi mo-
tivi geniĢ yer alır. Türk etnik-mədəni ənənəsində od bir övliya bə-
rabərində  sayılan  qüvvətdir.  Od  qalanan  yer  müqəddəs  bilin-
miĢdir. Altay miflərinə görə ilk odu böyük Ülgen-Bay Ülgen yan-
dırıbmıĢ. Ocağı da elə o qalayıb insanlara veribmiĢ. Türklərdə isə 
odun Od  ananın  göy  yerdən  ayrıldığı  zaman  yaranmıĢ olduğuna 
inanılmıĢdır.  Türkiyəli  alim  Bahəddin  Ögəlin  dediyi  kimi,  “belə 
məlum  olur  ki,  türklər  od  mədəniyyətini  çox  qədim  dövrlərdə 
tanımıĢlar. Sibirdəki qonĢuları isə bu nöqtədə türklərdən geri qal-
mıĢlar.  Odu  tanıyan  və  onu  insanlıq  üçün  faydalı  bir  istiqamətə 
yönəldən  Orta  Asiyanın  mədəni  türk  qövmləri  bu  bölgələrə 
yayıldıqca mədəniyyətlərini də özləri ilə aparmıĢdılar” (14, 68).  
Mifoloji materiallardan da məlum olduğu kimi, odun, oca-
ğın bir sahibi, qoruyucu ruhu, yəni əyəsi var. Odur ki, odla bağlı 
inanclar bu günümüzə kimi qorunub saxlanmıĢdır. Azərbaycanın 
müxtəlif  regionlarında  bu  tipli  inanclarla  tez-tez  rastlaĢırıq: 
Ocağa tüpürmək, üstünə su tökmək, ya da ayaqlayıb söndürmək 
olmaz.  Yoxsa  ocaq  sahibinin  acığına  gələr,  bundan  da  insana 
zərər dəyər  (5, 15). Ocağı su  ilə  söndürməzlər, ocaqda məleykə 
var (2, 81). Evdən öz çırağını qonĢuya vermək, pis əlamətdir (3, 
38).  Ocaqdan  gecə  vaxtı  isti  kül  tullamazlar,  guya  cin,  Ģeytan-
ların ayağı yanar, sənə xətər toxunar (4, 18). 
Məsələn, “Ağ dəvə” romanında belə bir ifadə var: “Od ki, 
gecə  his  elədi,  bu  o  demək  idi  ki,  gecə  evə  Ģeytan  gələcək”  (8, 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
151 
 
110). Yaxud baĢqa bir nümunədə yazıçı Ələkbərin dilindən belə 
bir inanc verir: “Mən həyətimizdəki krantdan təzə su götürmək-
çün  çaynikin  dibindəki  qaynar  suyu  yerə  tökəndə,  anam  qıĢ-
qırırdı:  “  –  Tökmə,  tökmə  isti  suyu  yerə!  Tökülər  cinin  üstünə 
yandırar, xataya düĢərik!..” (8, 72).  
Ümumiyyətlə,  Azərbaycan  folklorunda  GünəĢ  və  Ayla 
bağlı xeyli əfsanələr də var ki, bu nümunələr GünəĢə tapınmanın 
qədim tarixi köklərə  malik olduğunu göstərir. Bir çox xalqlarda 
olduğu kimi Azərbaycanlılarda da GünəĢ Tanrısı – Ģüa, zoomor-
fik  onqon  və  insan  kimi  təsəvvür  edilmiĢdir.  GünəĢin  mifləĢdi-
rilməsi,  GünəĢ  tanrısına  inam  Ģübhəsiz  ki,  onun  təbiətin  məh-
suldar  qüvvəsinin baĢlanğıcı  olması  ilə  bağlıdır.  Bu,  günəĢli 
günlərin  insanların  həyatında  mühüm  yer  tutduğunu  göstərir. 
Doğrudan da, Gün iĢığı olmadan bioloji varlıqların yaĢaması və 
artması  mümkün  deyildir.  GünəĢin  mifologiyada  hansı  obrazda 
çıxıĢ  etməsindən  asılı  olmayaraq  o,  müəyyən  dərəcədə  o  biri 
dünyanı  iĢıqlandırmıĢdır.  Türk  xalqlarının  miflərindən  məlum-
dur ki, günəĢ onlarda artımın, yaradılıĢın baĢlanğıcı sayılır və bu 
səbəbdən  günəĢ  və  onun  yerdəki  əlaməti  olan  od  da  müqəddəs 
sayılmıĢ, onunla əlaqədar mifik inamlar yaranmıĢdır.  
Xalq  arasında  “Üskü  çərĢənbə”,  “Üskü  gecəsi”,  “Addı 
çərĢənbə”  kimi adlarla da tanınan Od çərĢənbəsi  də  həyati  baĢlan-
ğıc  sayılan  dörd  ünsürdən  biri  olan  oda  tapınma  ilə  bağlı  olub, 
xalqımızın  təfəkküründə  mifik  çağlardan  bu  günə  kimi  müxtə-
lif dini və dünyəvi dünyagörüĢləri ilə qovuĢub-çarpazlaĢmıĢ, məra-
sim  mədəniyyətimizdə  və  məiĢət  həyatımızda tam  oturuĢmuĢ  və 
möhkəmlənmiĢdir. Bunun nəticəsidir ki, müasir çağda da “Od haq-
qı”, “ĠĢıq haqqı”, “Ocaq haqqı”, “GünəĢə and olsun”, “O ocağa kor 
baxım ki” və s. tipli inanc və andlarımız öz aktuallığını, əhəmiyyə-
tini  itirməmiĢdir.  Bunun  ən  bariz  nümunəsi  isə  Od  çərĢənbəsi  ri-
tuallarında, mərasim və oyunlarımızda özünü qabarıq büruzə verir.  
Məsələn, “Dəli Kür” romanında belə  bir səhnə  var: “Yaxın-
dakı  həyətlərdən  birində  tonqal  yandırdılar.  Onun  dalınca  bütün 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
152 
 
qonĢular tonqallara od vurdular. Kənd Ģəfəqlərə qərq oldu. Cavan-
lar lopaları yandırıb damların üstünə sancdılar. Oğlanlar neçə gün-
dən  bəri  hazırladıqları  fiĢəngləri  mazuta  buladılar.  Üstünə  bir  az 
neft çilədilər, od vurdular. FiĢənglər alovlandı” (16, 188). Buradan 
göründüyü kimi, Novruz bayramında Ģam yandırmaq, tonqal qala-
maq və fiĢəng atmaq xalqımızın qədim etiqadları ilə bağlı adətlər-
dən biridir. YaradılıĢla bağlı dörd ünsürdən biri olan od müqəddəs 
sayılmıĢdır. Ona görə ki, bahara doğru günəĢ  yavaĢ-yavaĢ torpağı 
qızdırır,  isindirir,  onu  yaratmaq  üçün  hazırlayır.  Odur  ki,  axĢam 
vaxtı  qaranlıq  düĢəndə  bütün  el-obada  tonqallar  qalanır.  Tonqal-
ların üstündən hər kəs ənənəyə uyğun olaraq üç dəfə hoppanmaqla 
köhnə ilin azar-bezarının elə köhnə ildə də qalmasını arzulayır.  
Beləliklə, hər bir xalqın tarixi onun keçmiĢ olduğu ictimai-
siyasi  proseslərdə  əks olunur.  Tarixdə  elə  bir  millət  tapmaq  çə-
tindir ki, onun soykökünün, etnik-milli təfəkkürünün söykəndiyi 
hikmətli  dəyərlər  olmasın.  Bu  dəyərlər  sistemi  onun  sonradan 
mənəvi cəhətdən  inkiĢaf etməsinə, digər xalqlar arasında öz ye-
rini  tutmasına  kömək  edir.  Prof.  Kamran  Əliyevin  dediyi  kimi: 
“Hər  hansı  bir  folklor  mətni  xalq tərəfindən  yaradılırsa  və xalq 
həmin  mətndə  öz təfəkkür  tərzini  ortaya  qoyursa,  həmin  xalqın 
sənətkar  nümayəndəsinin  qələmə  aldığı  bədii  əsərdə  də  folklor 
nümunəsində  müĢahidə  olunan  müəyyən  cizgilər  özünü  kifayət 
qədər büruzə verməlidir” (10, 122).  
Sözügedən əsərlərdə olan ayrı-ayrı motiv və situasiyaların 
təhlili də göstərir ki, folklor elementləri tarixi fakt və hadisələrlə 
birlikdə  bədii  elementlərə  çevrildikdə  onlar  yeni  ideya-estetik 
yük daĢıyır, əlavə mahiyyət kəsb edir. Yəni müəllif xalq psixo-
logiyasının  təsvirinə  yer  verərək  əsərə  yeni  ruh  verir  və  onu 
daha da koloritli edir.