AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu

Birincisi, Ə.Cəfərzadənin  yaradıcılığında  mərasim  folklo-
rizmləri  onun  əsərlərinin  etnik-mədəni  əsasını  təĢkil  edir.  Hər 
bədii mətn mövzusunun bəĢərlik səviyyəsindən asılı olmayaraq, 
milli  hadisədir.  Bədii  əsərdə  millilik  onu  Ģərtləndirən,  müəy-
yənləĢdirən  amillərin  bədii  təcəssümü  olaraq  meydana  çıxır. 
Ə.Cəfərzadə  bütün  hallarda  milli  zəmindən  heç  vaxt  ayrı  düĢ-
məmiĢ  yazıçı  olmuĢdur.  Bundan  dolayı  onun  qəhrəmanları, 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
166 
 
təsvirləri  həmiĢə  milli  naxıĢlarla  bəzənərək,  bu  obraz  və  təs-
virləri canlı sənət hadisəsinə çevirmiĢdir. 
Ġkincisi,  Ə.Cəfərzadənin  əsərlərində  mərasimlərə  yer  ve-
rilməsi  etnoqrafizmi  gücləndirməklə  həmin  bədii  mətnləri  oxu-
naqlı, maraqlı etmiĢdir. 
Üçüncüsü,  mərasimi  folklorizmlər,  xüsusilə  inanclar,  ov-
sunlar  Ə.Cəfərzadənin  əsərlərinə  təkcə  təsvir-təhkiyə  səviy-
yəsində etnoqrafik kolorit verməklə qalmır, əsərlərin fəlsəfi-psi-
xoloji  gücünü  və  mənasını  artırır.  Bütün  bunları  ustalıqla  bədii 
mətnə  gətirən  yazıçı  bədii  ideyanın tutumlu,  inandırıcı təqdimi-
nə  nail  olur.  Bədii  mətndəki  magik  folklorizmlər  oxucu  yadda-
Ģındakı  eyni  folkorizmlərlə  üst-üstə  düĢərək onun  yaddaĢını,  iç 
dünyasını oyadır və oxucunu mətnə daha dərindən bağlayır. 
Dördüncü,  Ə.Cəfərzadənin  baxıĢlarına  görə,  adət-ənənə-
lər əsrlərin sınağından çıxmıĢ mərasimlərlə bağlıdır. Mərasimlər 
isə  xalqın  həyatının  təĢkilinin  xüsusi  formalarıdır.  Alimin 
diqqətini  cəlb  edən  əsas  məqam  xalqın  mərasimlərdə  birləĢmə 
imkanıdır.  Öz  Ģəxsi  həyatında  öz  düĢüncəsinə  uyğun  ixtiyari 
hərəkətlər edən  insanlar  mərasimlərdə  eyni  hərəkətlər komplek-
sinə,  eyni  adətlərə,  eyni  rəsmə  köklənirlər.  Bu  məqam,  yəni 
insanların  mərasimdə  birləĢərək  vahid  topluma,  vahid  qüvvəyə 
çevrilməsi Ə.Cəfərzadənin xalq mərasimlərinə aid apardığı təd-
qiqatların  alt  plandakı  mənasıdır.  UĢaqlıqdan  zəngin  mərasim 
ənənələrinin  içərisində  böyüyən  Ə.Cəfərzadə  görürdü  ki,  ayrı 
vaxtlarda öz iĢləri  ilə  məĢğul olan, hərə öz problemləri  ilə  baĢı 
qarıĢan  insanlar  digər  mərasim  günlərində  bir  araya  gəlir,  bir 
olurlar.  Hər  bir  xalqın  da  öz  milli  hədəflərinə  çatmasının  əsas 
Ģərti onun bir ola bilməsidir. Bu səbəbdən Ə.Cəfərzadə xalq mə-
rasimlərinə  birləĢə  bilməyin,  bir  ola  bilməyin,  millət,  xalq  ola 
bilməyin əsrlərin sınağından çıxmıĢ üsulu, forması, düsturu kimi 
baxır və öz yazılarının alt planında bu məqamı əsas götürürdü.  
 
 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
167 
 
QAYNAQLAR: 
 
1.  Azərbaycan  folkloru  antologiyası.  Səki-Zaqatala  folklo-
ru.  XIII  kitab/  tərtibçilər:  Ġ.  Abbaslı,  O.Əliyev,  M.  Ab-
dullayeva,  elmi  redaktoru  H.  Ġsmayılov.  Bakı:  Səda, 
2005, 550 s. 
2.  Bəydili  C.  Türk  mifoloji  obrazlar  sistemi.  Bakı: 
Mütərcim, 2007, 272 s. 
3.  Cəfərzadə  Ə.  Aləmdə  səsim  var  mənim.  Bakı:  Gənclik, 
1972, 224 s. 
4.  Cəfərzadə Ə. Bakı-1501. Bakı: Yazıçı, 1981, 263 s. 
5.  Cəfərzadə Ə. Cəlalyyə. Bakı: Gənclik, 1983, 468 s.  
6.  Cəfərzadə Ə. Eldən-elə. Bakı: Gənclik, 1992, 356 s. 
7.  Cəfərzadə Ə. EĢq sultanı. Bakı: ġirvannəĢr, 2005, 204 s. 
8.   Cəfərzadə Ə. Vətənə qayıt. Bakı: Gənclik, 1977,  
9.   Cəfərzadə Ə. Yad et məni. Bakı: Gənclik, 1980, 317 s. 
10.   Nəbiyev  A.  Azərbaycan  folklorunun  janrları.  Bakı: 
ADPN, 1983, 85 s. 
11.  Басилов  В.  Избранники  духов.  Москва:  Политздат, 
1984, 208 c. 
 
 
 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
168 
 
 
XALQ ADƏT-ƏNƏNƏLƏRĠ VƏ ROMAN YARADICILIĞI 
(Y.V.ÇƏMƏNZƏMĠNLĠNĠN “ĠKĠ OD ARASINDA”  
ƏSƏRĠ ƏSASINDA)  
 
  Aytac ABBASOVA 
AMEA Folklor İnstitutunun  
“Folklor və yazılı ədəbiyyat” şöbəsinin 
 elmi işçisi  
 
Azərbaycan xalqının ictimai-siyasi, fəlsəfi, ədəbi fikir tari-
xində müstəsna yeri olan simalardan biri də Yusif Vəzir Çəmən-
zəminlidir.  Zəngin  tarixə  malik  Azərbaycan  mədəniyyətinə, 
onun  təĢəkkül  və  inkiĢafına  Y.V.Çəmənzəminlinin  verdiyi  töh-
fələr, onun  göstərdiyi  xidmətlər tədqiqatçılarımızın  diqqətindən 
kənarda  qalmamıĢdır.  Azərbaycanda  XIX  və  XX  əsrin  əv-
vəllərində ictimai-siyasi, ədəbi fikir tarixinin elmi problemlərini 
araĢdıranlar  istər-istəməz  Y.V.Çəmənzəminlinin  yaradıcılığına, 
onun elmi-ədəbi irsinə toxunmalı olmuĢlar, bəzən də onun yara-
dıcılığı ilə bilavasitə bağlı olan, bəzən də ziddiyyətli məqamlara 
cavab  verməklə  çətinliklərlə  rastlaĢmıĢlar.  Bu  da  ondan  irəli 
gəlirdi ki, Y.V.Çəmənzəminli öz elmi-ədəbi yaradıcılığında çox 
müxtəlif  fəaliyyət  sahələrini  birləĢdirir.  Bu  sahələrdən  biri  də 
onun  xalq  yaradıcılığı  və  folklorla bağlı apardığı  tədqiqatlar və 
təhlilləri olmuĢdur.  Tarixdə elə bir  yazıçı tapılmaz ki, bu və  ya 
digər cəhətdən xalq  ədəbiyyatı  ilə  bağlı olmasın.  Lakin  xalq tə-
fəkkürü  ilə  bağlılığın ölçü-biçimi  hər bir sənətkar üçün eyni ol-
mamıĢdır. Folklorla yaxınlığı və bağlılığı daha möhkəm olan ya-
radıcıların  milli  mədəniyyətlərin  inkiĢafındakı  xidməti  daha 
böyükdür. Belə sənətkarlar böyük inad və maraqla xalqın minil-
lik mənəvi sərvətini həm toplayıb, həm də öz bədii yaradıcılığın-
da bu sərvətlərdən faydalanmıĢdır. Bu baxımdan Y.V.Çəmənzə-
minlinin yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusi yer tutur. 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
169 
 
Təhsilini  rus  dilində  alan,  bir  çox  dünya  xalqlarının  dillərini 
mükəmməl  bilən  görkəmli  yazıçı  Y.V.Çəmənzəminli  Azərbay-
can  folklorunun gözəl  bilicisi  və  toplayıcısı olmaqla, bu tükən-
məz  çeĢmədən  ustad  sənətkar  kimi  də  faydalanmıĢ,  həm  də  bu 
zəngin  xəzinəyə  aid  dərin  elmi-nəzəri  mülahizələrin  müəllifi 
olmuĢdur. Y.V.Çəmənzəminlinin folklorun müxtəlif məsələləri-
nə  dair bu gün belə  öz əhəmiyyətini saxlayan  fikirləri Azərbay-
can  folklorĢünaslığının  tarixində  böyük  əhəmiyyət  daĢıyır.  Yüz 
illər  bundan  əvvəl  yaranmıĢ  ağız  ədəbiyyatımızın  çoxunu  unu-
dulmaq  təhlükəsindən  xilas  etmək  naminə  qayğı  və  səliqə  ilə 
toplayan,  çox  çətin  Ģəraitdə  onun  bəzi  nümunələrini  belə  nəĢr 
etməyə  müvafiq  olan  görkəmli  yazıçının  gördüyü  xidmətləri 
yazmaqla izah etmək mümkün deyil. 
Y.V.Çəmənzəminlinin  Azərbaycan  folklorunu  toplaması, 
tərtibi ilə bağlı fəaliyyəti çox zəngindir. Onun fəaliyyətinin xro-
noloji baxımdan təsvir edilməsi, gördüyü bütün iĢlərin öz əksini 
tapması,  ən  baĢlıcası,  folklorun  hər  bir  janrının  tərtibi  zamanı 
təqdim  etdiyi  elmi  prinsiplərin  araĢdırılması,  yazdığı  Ģərhlər, 
qeydlərin öyrənilməsi çox vacibdir.  
Məlumdur  ki,  Yusif  Vəzir  ġuĢada  anadan  olmuĢ,  Qarabağ 
mühitində böyümüĢ, görkəmli yazıçılar, Ģairlər, rəssam, tarixçi və 
təzkirəçilər  dünyasında  yaĢayıb,  gənclik  illərini  baĢa  vurmuĢdur. 
Ədib  Kiyevdə oxumuĢ,  Volqaboyu  Ģəhərində, Bakıda,  Orta  Asi-
yada,  Moskvada,  Ġstanbulda,  Parisdə  yaĢamıĢdır.  Onun  yaĢadığı 
illər həm də folklorĢünaslıq elminin ilk nəzəriyyələrinin, məktəb-
lərinin  qızğın  mübarizəsi,  yaĢadığı  yerlər  isə  bu  mübarizələrin 
əsas  mərkəzi  olmuĢdur.  Həmin  illərdə  belə  Ģəraitdə  yaĢayıb,  bu 
mərkəzin görkəmli filoloqları, filosofları, etnoqrafları ilə görüĢüb 
və  onlardan  bütün  nəzəriyyələrin  ayrı-ayrı  qollarını  mükəmməl 
mənimsəmiĢdir.  Eyni  zamanda,  isə  folklorĢünaslıq  elmini  belə 
incədən-incəyə bilmək ədibə uĢaqlıqdan bəri yaddaĢında yaĢatdığı 
zəngin folklor nümunələrini saf-çürük etməyə, bu rəngarəng xalq 
xəzinəsinə  dürüstlüklə  yanaĢmağa  imkan  vermiĢ,  “Ġki  od  arasın-

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
170 
 
da”  və  “Qızlar  bulağı”  romanlarının  bu cəhətdən belə  zəngin  və 
dolğun  çıxmasına  Ģərait  yaratmıĢdır.  Eyni  zamanda,  folklorĢü-
naslıqda onun müstəsna xidmətləri olmuĢ və bədii yaradıcılığında 
bu  zəngin  xəzinədən  məharətlə  faydalandığı  kimi,  mürəkkəb 
folklor aləminin tarixi-nəzəri  məsələləri  ilə də bir alim kimi çox 
ciddi məĢğul olmuĢdur. Ədibin “Azərbaycanda ZərdüĢti adətləri”, 
“Azəri nağıllarının  əhval-ruhiyyəsi”, “Xalq  ədəbiyyatının təhlili” 
kimi  elmi  məqalələrində,  “Qızlar  bulağı”,  “Ġki  od  arasında” 
romanlarında və baĢqa əsərlərində Azərbaycan folkloru, “Avesta” 
fəlsəfəsi, ZərdüĢt dininin ayrı-ayrı ayinləri, mütərəqqi adətləri bir 
alim  dəqiqliyi  ilə  tədqiq  olunmuĢdur.  Yazıçının  “Qızlar  bulağı”, 
“Ġki od arasında” romanları bu gün də Azərbaycan ədəbiyyatının, 
Azərbaycan  nəsrinin  tarixi  mövzuda  yazılmıĢ  ən  gözəl  nümu-
nələrindən hesab olunur. 
Y.V.Çəmənzəminli ən qədim xalq adət-ənənələrinin, möv-
süm, mərasim nəğmələrini, qarğıĢları, alqıĢları, bayatıları, atalar 
sözü və məsəlləri, hikmətli sözləri, aforizmləri, əfsanələri, rəva-
yətləri,  nağılları,  lətifələri,  hətta  əsatiri  də  bədii  ədəbiyyata 
gətirmiĢ,  belə  demək  mümkünsə,  onlara  ikinci  həyat  vermiĢdir. 
Qəribə və maraqlı haldır ki, yuxarıda sadaladıqlarımız folklor və 
mifoloji  motivlər  Y.V.Çəmənzəminli  yaradıcılığında  təsadüfi 
epizodlar kimi iĢlədilmir, əksinə əsərlərin bədii quruluĢuna, süjet 
xəttinə, kompozisiyasına tam uyğun gəlir, qəhrəmanların davra-
nıĢlarına,  əhvali-ruhiyyəsinə,  fikirlərinə  uyğun  Ģəkildə  verilir. 
Əsərlərin  qanına,  canına  elə  hopur  ki,  onların  adı,  müasir  epi-
zodlardan  fərqləndirmək  çox  çətindir,  bəzi  hallarda  isə  qeyri-
mümkündür.  Yazıçı  əsərlərində  folklor  və  mifoloji  motivlərin 
təkcə geniĢ və əhatəli formalarından deyil, həmçinin belə demək 
mümkünsə,  sadə  formalarından  da  məharətlə  istifadə  etmiĢdir. 
Ədib əsərlərində adi məhəllə oyunları, adət-ənənələri çoxlarının 
diqqətini  cəlb  etmədikləri  bir  halda  onun  tərəfindən  ən  yüksək 
səviyyəyə qaldırılır və ömürlük milli status alır. 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
171 
 
Y.V.Çəmənzəminli  xalq  məiĢəti  ilə  əlaqədar  xüsusiy-
yətləri mükəmməl tədqiq edib öyrənmiĢ və təfəkkür süzgəcindən 
keçirərək,  yaradıcı  Ģəkildə  əsərlərində  istifadə  etmiĢdir.  Qədim 
dövrdən  indiyə  qədər  qorunub  saxlanılmıĢ  qonağa  ehtiram, 
hörmət xalqımızın ən müqəddəs adətlərindən sayılır. Tarixi çox 
qədim olan qonaqpərvərlik xalqın kimliyini, qadirliyini, qabiliy-
yətini, ürək geniĢliyini, səxavətini, yüksək mənəvi keyfiyyətləri-
ni  əks  etdirən  və  nəsildən-nəslə  yaĢadan  müqəddəs  adət-ənənə-
dir. Bu nəcib adətin hər bir xalqın mənəvi mədəniyyətində özü-
nəməxsus  yeri  vardır.  Qonaqpərvərlik  xalqımızın  baĢ  ucalığı, 
Ģöhrət tacı olubdur. Qonaq kimliyindən asılı olmayaraq qapısını 
döydüyü evin  əziz adamı hesab olunur. Ev sahibi son azuqəsini 
belə  qonaqdan  əsirgəmir.  Əbəs  yerə  deyil  ki,  xalq  arasında 
“qonaq  evin  gülüdür”,  “qonağın  ruzisi  özündən  əvvəl  gəlir”, 
“qonağın  yeri  göz  üstədir”,  “qonaq  sevənin  süfrəsi  boĢ  olmaz” 
kimi  ibrətamiz  ifadələr  geniĢ  yayılmıĢ,  hətta  qonaqsız  ev  suyu 
qurumuĢ dəyirmana bənzədilmiĢdir. 
Ənənə  xarakterli  bu  müqəddəs  adət  Ģifahi  xalq  ədəbiy-
yatında  olduğu  kimi,  yazılı  ədəbiyyatımızda  da  öz  bədii  əksini 
tapmıĢdır.  Milli-etnik  varlığımızın  tarixi-ədəbi  ensiklopediyası 
sayılan  “Kitabi-Dədə-Qorqud”  türk  xalqlarının,  o  cümlədən, 
Azərbaycan türklərinin dərin mənəviyyatı, zəngin tarixi keçmiĢə 
malik  olan  əxlaqi-etik  normaları  haqqında  son  dərəcə  maraqlı 
məlumatlar verir. Dastanın ayrı-ayrı boylarından da azərbaycan-
lıların  həmiĢə  geniĢqəlbli,  açıqürəkli,  səxavətli  olublar.  “Oğuz 
elinin baĢçısı”, “xanlar xanı” Bayandur xan ildə bir dəfə böyük 
Ģadlıq  məclisi  qurur.  “Atdan  ayğır,  dəvədən  buğra,  qoyundan 
qoç qırdırır”, qonaqlıq edirdi (4, 231).  
Y.V.Çəmənzəminli  də  xalqımızın  qonaqpərvərliyini  yük-
sək  qiymətləndirmiĢdir.  “Ġki  od  arasında”  romanında  belə  bir 
epizod vardır ki, Londondan Qarabağa gəlib çıxmıĢ Yusif Əmin 
adlı  bir  erməni  bir  yerdə  yaĢayan,  qonĢuluq  edən  Azərbaycanlı 
və  erməni  xalqları  arasında  ədavət  toxumu  səpməyə  çalıĢır.  O, 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
172 
 
Qarabağ hökmdarı Ġbrahim xanla görüĢür. Hamı elə zənn edir ki, 
xan  onun  qətlinə  fərman  verəcək.  Lakin  Ġbrahim  xan  Yusif 
Əminin pis əməllərə sahib olduğunu bilsə də adətə xilaf çıxma-
yaraq  “qonağa  zaval  yoxdur”  demiĢ  və  hətta  ona  bir  at  bağıĢ-
lamıĢdır.  BaĢqa  bir  epizodda  isə  çay  qırağına  paltar  yumağa 
gedən  ġərbaf  Kazımın  ailəsinə  “Qara  dolaqlı  oğlan  atını  sürüb 
ailəyə  yanaĢdı, salam  verdi, salam aldı:  – Allah qonağı  istəmir-
siniz? Otun üstündə bardaĢ qurub oturmuĢ Kazım kiĢi qalxaraq: 
–  Allaha da qurban olum qonağına da!  –  dedi  və  atın baĢından 
yapıĢdı”  (2,  479).  Yazıçının  elə  bu  romanında  və  baĢqa  bədii 
əsərlərində  xalqımızın  qonağa  qayğısını,  ehtiramını  ifadə  edən 
belə səhnələr çoxdur. 
Romanda diqqəti çəkən bir adət də  xalq arasında  yaylıqla 
bağlı  adətdir.  Bu  adətə  görə  guya  bir-birinə  yaylıq  bağıĢlamıĢ 
sevgililər  mütləq  ayrılmalı  olurlar.  Onlar  heç  vaxt  birləĢib 
xoĢbəxt  ola  bilməzlər.  Beləliklə,  müĢahidə  və  sınaqlar  nəticə-
sində  keçmiĢ  insanların  təsəvvüründə  yaylıq  ayrılıq  rəmzinə 
çevrilmiĢdir.  Ġndinin  özündə  də  “yaylıq  ayrılıqdır”  ifadəsini 
eĢitmək olar. Xalq həyatını, adət və ənənəsini dolğun Ģəkildə əks 
etdirən  Y.V.Çəmənzəminlini  bu  etiqad  da  dərindən  düĢündür-
müĢ  və  “Ġki  od  arasında”  əsərində  fikrinin  daha  canlı  təsirli 
çıxması üçün bundan bir  vasitə  kimi ustalıqla  istifadə etmiĢdir. 
Tezliklə  Ġrana  sevmədiyi  bir  adamın  evinə  gəlin  köçəcəyini 
bilən  Kiçikbəyim  doyunca  ağladıqdan  sonra  incə  ipək  dəsmalı 
ilə  gözlərinin  yaĢını  silir  və  dəsmalı  qəlbdən  aĢiq  olduğu  əmisi 
oğlu  Məhəmməd  bəyə  uzadaraq:  “-Al  bunu  saxla,  mən  yadına 
düĢəndə  onu  bağrına  basıb  mənim  ətrimi  ondan  alarsan...”  (2, 
491)  deyir.  Məhəmməd  bəy  heç  danıĢmır.  Buna  ehtiyac  da  du-
yulmur.  Çünki  ayrılıq  niĢanəsi  olan  yaylıq  onların  hər  fikrini 
tam ifadə etmiĢdir. Lakin bəzən Ģifahi və yazılı ədəbiyyatımızda 
yaylıq ayrılıq yox, əksinə qovuĢdurmaq mənasını da daĢımıĢdır. 
Məsələn,  “Əsli  Kərəm”  dastanında  diĢinin  qanını  kəsmək  üçün 
dəsmalını çıxaran Kərəmi Əsli ayrılarkən ona verdiyi dəsmaldan 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
173 
 
tanıyır və aĢiqlər bir-birinə qovuĢurlar. Burada göründüyü kimi, 
dəsmal ayrılan və bir-birini tanıya bilməyən aĢiqləri qovuĢdurur. 
Y.V.Çəmənzəminlinin romanda yaylıqla bağlı digər maraq-
lı  bir  epizod  göstərmiĢdir.  “Məhəllədə  yaĢayan  kumuk  qoĢunu 
arasında dava olur. Telli bu kumuk davasını çox görmüĢdü və bi-
lirdi  ki,  dalaĢanlar  arasına  bir  qadın  girib,  yaylığını  ortalığa  atsa 
kiĢilər qadın örtüsündən həya edib adət-ənənəyə görə davanı kə-
sərdilər.  Telli  özünü  itirməyib  cəld  yüyürdü  və  əlliyə  qədər  bir-
birinə  hücuma  hazır  olan  kumukların  arasına  soxulub,  baĢının 
güllü yaylığını yerə atdı. Bir dəqiqədə bir-birinə susamıĢ iki tərəf 
də geri çəkildi; xəncərlər və qılınclar qınına qoyuldu” (2, 493). 
 
Qadın  baĢ  örtüsünə-yaylığına  belə  hörmət  edilməsi  adət-
ənənəsinə xalqımız lap qədim dövrlərdən nail olmuĢdur. KiĢinin 
papağı,  atı  onun  namusu  sayıldığı  kimi,  qadının  da  baĢ  örtüsü 
onun  namusu,  abır-həyası  sayılardı.  KiĢilər  də  bu  adətə  hörmət 
edərdilər.  Qadının  örtüyü,  gəlinin  örtüyü  onun  namuslu  əxlaqlı 
olmasına  iĢarə  idi.  Qadın  heç  vaxt  baĢı  açıq  kiĢilərin  qarĢısına 
çıxmaz,  bir  yerdə  oturmazdır.  Bütün  bunlar  qadının  böyük 
nüfuza və hörmətə malik olduğunu göstərən faktlardır. 
Y.V.Çəmənzəminlinin  xalq  folklorunda,  mifologiyasında 
dərin mənaya malik olan “ocaq, pir” haqqında da  əsərində qeyd 
etməyi  unutmamıĢdır.  Romanda  bir  kiçik  epizod  kimi  verilib, 
üzərindən  keçdiyi  ocaq,  pir  məfhumu  qədim  insanların  ən  çox 
inandığı  ümid  gözlədiyi,  arzu,  dilək  dilədiyi,  müqəddəs  bir  yer 
kimi böyük əhəmiyyət daĢımıĢdır.  
Romanda  göstərilir  ki,  “Kiçikbəyim  fındıq  və  yemiĢan 
kollarını  əyərək  otlaq  bir  talaya  çıxdı.  Bir  tərəfi  quzulayıb,  ot 
saçaqları  sallanan  bir  təpədə  iri,  qol-qanadı  qurumuĢ  bir  ağac 
vardı. KovuĢuna üst-üstə bir neçə daĢ qoyulmuĢdu. Budaqlarına 
cürbəcür cındırlar bağlanmıĢdı. Bir Ģaxdan xırdaca beĢik asılmıĢ, 
o birisinə balaca yay-ox nəsib olunmuĢdur. Ətrafda ocaq yerləri 
görünürdü:  ora-bura  qoyun  sümükləri  tökülmüĢdü.  Bu  pir  idi. 
Diləkləri  olan  bura  gələr,  diləyini  pirə  xatırlatmaq  üçün  ağacın 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
174 
 
budaqlarını  əlvan cındırlar, rəngbərəng  saplarla bəzərdilər:  son-
suz arvadlar beĢik asar, igid oğul anası olmaq istəyənlər budağa 
yay-ox  bağlayıb  gedərdilər,  xəstələr  bir  həftəlik  sursatları  ilə 
bərabər  buraya  gətirilib,  ağacın  altında  yatar,  pirdən  Ģəfa  dilə-
yirdilər...” (2, 490). 
Bu  təsvir  edilən  epizodda  xalqın  inancların  daxil  olan  və 
onların həyatında əhəmiyyətli rolu olan ocaq, pir haqqında gös-
tərilmiĢdir.  Qədim  xalqlar  belə  yerləri  müqəddəs  hesab  etmiĢ, 
ondan  ümid  ummuĢdular.  Ocaq,  pirlər  hər  hansı  bir  yer  olma-
mıĢdı, bu yerlər ya hansısa müqəddəs əməlləri olan Ģəxslərin, se-
yid,  axundların  qəbrləri,  yaxud  da təbiətin  öz  yaratdığı  müqəd-
dəs  hesab  olunan  yerləri  idi.  Xəstə  insanlar  Ģəfa  tapmaq,  gənc 
qızlar,  oğlanlar  bəxtini,  qismətini  tapmaq  üçün,  analar  övlad 
sahibi olmaq üçün “ocaq, pir”lərə üz tuturdular. Burada qurban 
kəsər, onun ətrafında qalar, pirdən ümid, Ģəfa diləyərdilər. 
Bir  də  dilək  ağacı  vardır  ki,  bu  ağacda  müəyyən  mənada 
müqəddəs olmuĢ, arzu, istək, niyyətlərin qəbul olub, olmamasını 
göstərirdi.  Dilək  diləyib  ağaca  ən  çox  rəngli  parçalar,  saplar, 
lentlər bağlanırdı. Ağacdan asılan lent diləyini ocağa xatırlatmaq 
üçün  asılırdı.  Ox-yay  simvolik  olaraq  nağıllardan  və  əfsanə-
lərdən  bildiyimiz  kimi  oğlan  uĢağını  mənalandırmıĢdır.  Oğlan 
olanda ox-yay asmaq, qız olanda ələk asmaq nağıllarımızda tez-
tez  rast  gəldiyimiz  adət  idi.  BeĢik  isə  sonsuz  anaların  övlad 
sahibi olması üçün simvolik məna daĢıyırdı. Yuxuda beĢik görən 
qadının  övladı  olardı.  Ç.Aytmatovun  “Ağ  gəmi”  əsərində  buy-
nuzunda  beĢik  gətirən  ana  maralı  gözləyənlər,  övlad  sahibi  ol-
mağa  çalıĢan  sonsuz  qadınlar  idi.  Ana  maral  buynuzunda  beĢik 
gətirir  və  qadın  hamilə  qalıb  övlad  sahibi  olardı.  Buna  əsasən 
bütün  türk  xalqlarında  beĢik  övlad  sahibi  olmaq  mənasını  bil-
dirmiĢdir. 
Əsərin baĢqa bir yerində ədib ocaq barəsində baĢqa maraq-
lı  bir faktı qeyd etmiĢdir:  “Ağa,  –  dedi,  – bilirsən ki, ġahməm-
məd ağanın  həyətində  ocaq var, ora ziyarətə çoxlu  ilan gəlir. O 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
175 
 
ilanlara dəymək olmaz, bilirsən ki, ilan kinli olar, onlardan birini 
öldürsən,  qisasını  alarlar...  ġahməmməd  ağa  həyətdə  armud 
ağacı  əkirmiĢ,  beli  vuranda  yerdən  bir  ilan  çıxır,  rəhmətlik  öl-
dürmək istəyir, ilan çevrilib barmağından çalır” (2, 614). 
Mifoloji  inamlara  daxil  olan  mətnlər  içərisində  ocaq  və 
ocağa  ilan  gəlməsi  ilə  bağlı  düĢüncələr  var.  “Ocax  ilanını 
öldürmək  olmaz,  günahdı.  Hər  evdə  yeddi  ocax  ilanı  olur.  Biri 
bərəhdi, biri mələhdi, qalan beĢi evə dirəhdi. Fərəh ilan ziyannıx 
eliyər.  Mələh  ilan  köməklik  eliyər,  qalanları  da  evə  bərəkət  və 
urzu gətirər. Ziyanlıx eliyən fərəh ilanı öldürmək lazımdı. Onda 
evdə  həmiĢə  xoĢbəxtlik  olar.  Ən  çox  bu  birilərindən  öldürsən, 
evin urzusu qaçar, ocağın sönər” (3, 224). 
Ocağa,  pirə  inamın  qədim  dövrdən  indiyə  qədər  böyük 
əhəmiyyət daĢıması xalq arasında insanların bu yerlərin müqəd-
dəs  bir  yer  kimi  görüb  ondan  xeyir  almaları  ilə  əlaqədardır. 
Y.V.Çəmənzəminlinin də dediyi kimi, xalqımız ocağa və çırağa 
and içərdilər, qız ərə gedərkən onu ocağın baĢına dolandırılması, 
çərĢənbələrdə tonqal qalanması da odun, ocağın “Avesta”dan və 
hətta  ondan  da  qədim  bir  dövrə  gedib  çatması  ilə  izah  oluna 
bilər. Hələ  ibtidai icma dövründə insanlar sürü halında yaĢayar-
kən,  təbiəti  və  onun  hadisələrini  möcüzəli  görən  vaxtlarda  öz 
iĢlərini,  həyatlarını  dəyiĢən,  asanlaĢdıran  “odu”  kəĢf  etdilər. 
Odun yaranması da möcüzəli olmuĢdur. Və insanlar əhəmiyyətli 
olan  bu  dörd  ünsürdən  birini-odu  müqəddəs  hesab  etmiĢdirlər. 
Adətən od, ocaq qalanmıĢ yeri təmiz saxlamaq, murdarlamamaq 
adəti də lap qədimdən indiyə qədər xalqımız arasında qalmıĢdır.  
Romanda  kosmoqonik  miflərlə  bağlı  əsatir  də  diqqəti  çə-
kir.  Kosmoqonik  miflərdə  əsasən  günəĢ,  ay,  ulduzlar,  dünyanın 
yaranması  ilə  bağlı  əsatirlər,  rəvayətlər  əsas  yer  tutur.  Ay  və 
günəĢ  əsatirlərin  çoxunda  əsasən  ər-arvad,  sevgili,  oğlan-qız, 
bəzən də bacı-qardaĢ, ana-baba kimi təsvir edilir. Amma ən çox 
isə bir-birini dəli kimi sevən və qovuĢmayan sevgililərdir. Onla-
rın  birinin  gecə,  o  birinin  gündüzlər  görünməsi  və  heç  vaxt 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
176 
 
görüĢə  bilməməsi  nakam  aĢiqlər  kimi  təsvir  edilir.  “GünəĢ  çox 
qəĢəng bir qız imiĢ. Ay da aləmə nur saçan oğlan. Ay günəĢi se-
virdi.  GünəĢ  Ayın  onu  sevdiyini  bilirdi.  Amma  ona  tərəf  heç 
baxmırdı  da.  Ay  da  ki  əl  çəkmək  bilmirdi.  Bir  gün  GünəĢ  öz 
obasına gedirdi. Yolda Ay ona çatdı. GünəĢi sevdiyini dedi. Gü-
nəĢ onu yaxın qoymadı. Ay GünəĢin qolundan tutmaq istədi. ĠĢi 
belə  görən  GünəĢ  yerə  tərəf  əyildi.  Yer  ona  bir  ovuc  çirkab 
uzatdı.  GünəĢ  çirkabı  Ayın  üzünə  çırpdı.  Ay  gözlərini  yumdu, 
ömürlük qaranlığa çəkildi” (2, 30). 
Ayın GünəĢə olan nakam sevgisini Y.V.Çəmənzəminli ro-
manda qəhrəmanın  əhvali-ruhiyyəsi  öz daxili  hissləri  ilə  əlaqəli 
Ģəkildə göstərmiĢdir. Romanda oxuyuruq: “Vaqif yataqda uzan-
mıĢdı, amma gözlərinə yuxu gəlmirdi. Çadırın qapısından gecik-
miĢ  ayı  seyr  edir,  onun  da  əfsanəvi  bir  eĢqi  olduğunu  xatırla-
yırdı. Ay da əsrlərdən bəri məftunu olduğu məĢuqəsi günəĢin ar-
xasınca qoĢur, onun həsrətindən çırpınırdı. O da Vaqif kimi eĢq 
yorğunu olaraq təpələr arxasından sönük çöhrəsi ilə aləmə tama-
Ģa edir, sevgi üzüntülərinin sirrinə vaqif ola bilmirdi” (2, 583). 
Göründüyü  kimi,  Vaqif  özünü,  öz  halını  aya  bənzədir. 
Ayın,  günəĢin  canlı  varlıq  kimi  təsvir  edilməsi  və  insan  kimi 
onlara  özünü  bənzədilməsi  ibtidai  insanın  inanclarına,  təfəkkü-
rünə və onun məhsulu olan bu mifə istinad edilməsidir. 
Ümumiyyətlə, Y.V.Çəmənzəminli bədii əsərlərində əfsanə 
və  rəvayətlərindən  istifadə  edərkən  onların  təsvir  etdiyi  hadi-
sələrlə  uyğunlaĢmasına,  ictimai  məzmun  kəsb  etməsinə  xüsusi 
fikir  vermiĢdir.  Folklorun  bütün  janrlarını  yaĢatmağa  və  ondan 
yaradıcılığında  hər  addım  baĢı  istifadə  edən  tədqiqatçı  alim 
Y.V.Çəmənzəminli  atalar  sözü  və  məsəllərdən  də  romanında, 
hekayələrində  istifadə  etmiĢdir.  Y.V.Çəmənzəminlinin  digər 
həmkarlarından  fərqləndiyi  bir  əlamətdar  xüsusiyyəti  var  ki,  bu 
da  folklorĢünas  kimi  özünün  topladığı  atalar  sözü  və  məsəllər-
dən bədii əsərlərində ustalıqla faydalanmasıdır. 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
177 
 
Yazıçı “Ġki od arasında” romanında iĢlətdiyi atalar sözü və 
məsəlləri  yaradıcısının  xalq  olduğunu  vurğulamaq  üçün  “atalar 
demiĢkən”,  “məsəl  var”,  “atalar  doğru  buyurmuĢ”,  “məsəldir”, 
“deyirlər”, “atalar yaxĢı deyib”, “atalar misalıdır” və s. tərkib və 
ifadələr  iĢlədir.  Bununla  o,  həmin  nümunələrin  yaranma 
mənbələrini açıq-aydın göstərmiĢdir. 
“Sürü  arxasız  olmaz”-atalar  doğru  buyurmuĢ”  (2,  464). 
“Kəsilən yerdən qan çıxar deyərlər. Atalar yaxĢı deyib” (2, 510). 
Deyərlər:  “Papağın keçi dərisindən, xəbərin  yoxdur gerisindən” 
(2, 537). 
“Ġki  od  arasında”  romanında  “Palaza  bürün  el  ilə  sürün”, 
“Milçək  murdar  deyil,  qəlb  bulandırır”,  “Dil  dönər,  düzünü 
söylər”, “Qız ağacı-qoz ağacı, hər yetən bir daĢ atar”, “Keçi can 
hayında qəssab piy axtarır”, “Neyləyirəm qızıl teĢti ki, içinə qan 
qusum”,  “Ġt-itin  ayağın  basmaz”,  “Qurunun  oduna,  yaĢda  ya-
nar”, “YaxĢı igidin adın eĢit, üzün görmə!”, “Ġlan vuran ala çatı-
dan  qorxar”  və  s.  kimi  dərin  mənalı  el  sözlərindən  tez-tez  isti-
fadə etmiĢdir.  
Y.V.Çəmənzəminli olduğu kimi əsərlərinə daxil etdiyi ata-
lar  sözü  və  məsəllərdən  baĢqa  forma  və  məzmun  baxımdan 
dəyiĢdirilmiĢ nümunələrdə vardır. Məsələn “Ġki od arasında” ro-
manında belə bir epizod var. 
“Vidadi Vaqiflə razılaĢmayaraq dedi: 
– Bu zülümləri görən Ģad ola bilərmi? 
Vaqif ciddi bir səslə: 
– ġad olmasan nə çıxar ki? – dedi: - Atalar demiĢkən: Tö-
külən dolmaz! (2, 588). 
Ədib  “Tökülən  çanaq  daha  dolmaz”  atalar  sözünü  burada 
“Tökülən dolmaz” formasına salmıĢdır. BaĢqa bir atalar sözündə 
isə “Dil dönər, düzünü söylər!” (2, 460) nümunəsinin bir neçə va-
riantında  iĢləndiyini  görürük.  “Dil  yanılar,  doğrusunu  danıĢar” 
atalar sözündə ədib “yanıları”, “dönər”, “danıĢarı” söylər kimi yaz-
mıĢ və dili daha rəvan, axıcı, səlist etməyə müvəffəq olmuĢdur. 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
178 
 
Prof. Bəhlul Abdullayev yazır:  “Yusif Vəzir atalar sözünə 
cüzi  bir  əlavə  ilə,  sözü  baĢqa  bir  kəlmə  ilə  əvəz  etməklə 
təsvirdəki reallığı daha da qüvvətləndirir ” (1, 91). 
Y.V.Çəmənzəminli  əsərlərində  Ģifahi  xalq  ədəbiyyatının 
müxtəlif  janrlarından  öz  yaradıcılığında  –  “Ġki  od  arasında” 
romanında geniĢ istifadə etmiĢdir. Bunlar içərisində xalqı bir yerə 
toplayıb kütləvi əyləncəni təĢkil edən xalq oyunları vardır ki, bu 
xalq  oyunları  yazılı  ədəbiyyatın  bir  çox  janrının  təməl  daĢında 
sarsılmaz  bünövrə  olmuĢdur.  Y.V.Çəmənzəminlinin  “Ġki  od ara-
sında” romanında  ədibin təsvir etdiyi zorxanalar da xalq  əyləncə 
və  oyunlarından  biri  hesab  olunurdu.  Bu  tamaĢada  zorçu  öz 
gücünü, qüvvəsini  nümayiĢ etdirir.  Ağır daĢ qaldırır, onları atıb-
tutur. Bəzi hallarda zorxanada pəhləvanlar güləĢirdilər. 
Y.V.Çəmənzəminlinin romanında təsvir etdiyi zorxana da 
yaz  fəslində,  insanların,  təbiətin  oyanması,  sevinc  hissinin  yük-
sək  olduğu  bir  vaxtda təĢkil  edilir.  Miyandar  (zorxanada  idman 
iĢlərinə  rəhbərlik  edən)  gəncləri  zorxanaya  çağırır.  Zorxana  id-
man oyunu kimi göstərir və idman fəsli baĢladı deyə adlandırılır. 
Təsvir  edilmiĢ  zorxana  geniĢ  bir  dairə  ətrafında  taxta  səkilər 
yapılmıĢ, üstü taxtapuĢla örtülü  bir  binadan  ibarət idi. Ġlk oyun 
mil oyununa baĢladılar. Gənclər iki dəstə olub iki-iki sağ, solda 
düzülür. Ortalığa qoyulmuĢ ağac millə bir-bir götürüb nazikdən 
baĢlayaraq  əllərində  oynada-oynada  qoĢa-qoĢa  dairəni  dolaĢır, 
dincəlir,  təkrar  mil  oynadırdılar.  Oyun  musiqi  sədaları  altında, 
miyandarın göstəricisi ilə aparılırdı. Mil oyunundan sonra güləĢ 
oyunu baĢlayır. Gənclər bir-birinin bədənlərini piyləməyə (yağ-
lamağa)  baĢlayırlar.  Ġki  nəfər  meydana  çıxıb  güləĢir.  Onlar  bir-
birinin  arxasınca  dolaĢır,  Ģəkilləri  doldurmuĢ  camaat  qarĢısında 
igidlik göstərmək eĢqilə  coĢurdular. GüləĢçilər bir-birinin kürək-
lərini yerə vurmalı idilər. Ancaq bu vaxt onlar qalib ola bilərdilər. 
Miyandarın  gümrah  səsi  ilə  oyun  bitir.  GüləĢçilər  qucaqlaĢıb, 
öpüĢürlər. Zorxananın bu  adətindən sonra artıq ürəklərdə  heç bir 
kin qala bilməzdi. BarıĢıb ayrılırdılar (2, 522). 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
179 
 
Qeyd  olunan  əyləncələr  gənclərin  idmanla  məĢğul  olma-
sını  təmin  edə  bilən  bir  əyləncə  idi,  eyni  zamanda  bu  əylən-
cələri,  oyunları  qədim  insanlar  bəsit  formada  hazırlasalar  da, 
sonradan  həmin  bu zorxanalarda təĢkil olunana oyunların  çoxu, 
məsələn, güləĢ dünya miqyasında yüksələrək mühüm idman nö-
vünə çevrilmiĢdir. 
Ədibin baĢqa bir oyunu, fincan oynunu təsvir etmiĢdir. QıĢ 
aylarında ev Ģəraitində, ocaq baĢında oynanılan bir oyun, əylən-
cədir. Fincan oyunu adından da göründüyü kimi fincanlar vasitə-
silə oynanılır. Romanda da deyildiyi kimi: Fincan oyunu çox da 
mürəkkəb bir Ģey deyildi: qalaylı bir məcməyiyə üzüqoylu on iki 
princ fincan düzülür, fincanlardan birinin altında bir üzük gizlə-
dilir.  Oyunun  müvəffəqiyyəti  üzüklü  fincanı  tapmaqda  idi  (2, 
533).  Romanda  “gül  vurmaq”  deyilir  ki,  bu  ilk  əldə  üzüyü  tap-
maq demək idi. Təsvir edilən bu oyun da xalqımızın yaradıcılıq 
qabiliyyətini  göstərən  bir  oyundur.  Xalq  ədəbiyyatımızın  janrla-
rının  çoxluğunda  istifadə  edən  Y.V.Çəmənzəminli  bu  oyunları 
əsərində təsvir etməklə xalq yaddaĢının təzələnməsinə və gələcək 
nəsillərin bu kimi xalq oyunlarını bilməsinə Ģərait yaratmıĢdır. 
Romanın digər bir yerində toy mərasimi ilə əlaqədar keçi-
rilən  “güvəng oyunu”ndan bəhs edilir. Bu oyun romanda göstə-
rildiyi kimi nədimlərlə oynanılır. Məclisin hər baĢında bir nədim 
oturub  “güvəng  oynu”na  baĢlayır.  Bu  adi  və  incə  bir  rəqs  idi, 
yalnız  ayaqlar  iĢtirak  etməyirdi,  oturaraq  qollar  və  çiyinlər 
hərəkətə gətirilirdi. Güvəngdən sonra mənzum deyiĢmələr baĢla-
yır.  Nədimlər  bir-birini  sındırmağa  çalıĢırdılar.  Bu  deyiĢmələr 
hazırcavablığın,  zərifliyin  nümunələri  idi  (2,  496).  Ölkəmizin 
Ģimal-qərb  rayonların  bəzi  kəndlərində  toy  mərasimlərində  gü-
vəng oynu hələ də oynanılır.  
 
Y.V.Çəmənzəminli  doğma  xalqını  yaxĢı  tanıyan,  onun 
tarixinə,  milli  psixologiyasına  və  xarakterinə,  mənəvi  sərvətinə 
dərindən  bələd  olan  bir  qələm  sahibi  idi.  Odur  ki,  yazıçının 
yaradıcılığındakı  xəlqilik  məhz  bu  köklərə  və  qaynaqlara  onun 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
180 
 
dərindən  bələd  olmasının,  xalqının  kədərinə  də,  sevincinə  də 
Ģərik çıxmasının nəticəsidir. Ədib Azərbaycan folklorunun gözəl 
bilicisi və toplayıcısı olmaqla, bu tükənməz çeĢmədən faydalan-
mıĢ,  həm  də  bu  zəngin  xəzinəyə  aid  dərin  elmi-nəzəri  mülahi-
zələrin  müəllifi  olmuĢdur.  Folklorun  müxtəlif  məsələlərinə  dair 
bu  gün  belə  öz  əhəmiyyətini  saxlayan  fikirlərin  Azərbaycan 
folklorĢünaslığı tarixində mühüm əhəmiyyəti vardır.