AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
bət. Əvət, bütün bəĢəriyyəti xilas edəcək yalnız
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əgər dünyanın Ģanlı çar- pıĢmaları, qanlı vuruĢmaları nəticədə bir məhəbbət və fövqəl- bəĢər bir məhəbbət
- Nə buldular isgəndərlər, çingizlər Qanlar töküb, camlar yaxıb getdilər. Cahanı titrədib alt-üst etdilər. Qanlı bir iz buraxdılar, getdilər.
- CAVĠD YARADICILIĞININ YENĠ DÖVRÜ 1. ―AZƏR‖ DASTANI.
- Mən yetiĢdim atəĢ və su ÖpüĢdüyü bir ölkədən.
- ĠĢtə üstün gəliyor zülmətə nur: Bəlli, bəs bəlli — səhər yaxlaĢıyor. Sönüyor can çəkiĢən yıldızlar, Azər açmıĢ da qanad, sanki uçar.
|
bət. Əvət, bütün bəĢəriyyəti xilas edəcək yalnız məhəbbətdir. Məhəbbətlə çırpınan bir çoban qəlbi kin və ədavət püskürən bir sultan qafasından daha Ģərəflidir. 1 ―Topal Teymur‖, səh. 19-20 209 Əgər dünyanın Ģanlı çar- pıĢmaları, qanlı vuruĢmaları nəticədə bir məhəbbət və fövqəl- bəĢər bir məhəbbət doğurmayacaqsa, bütün həyata, bütün kainata nifrətlər olsun! Bu mükalimələr bizə Cavidin ―Peyğəmbər‖ əsərində Skeletin dili ilə verdiyi fikirləri və həyat mübarizəsi məsələsində Məhəmmədin dili ilə çıxardığı son nəticəni xatırladır: Əhli-vicdanə busə, xainə kin! Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, ―Peyğəmbər‖də olduğu kimi, bu əsərdə də Cavidin belə fikirlərə, xəyallara qapılmasının səbəbi yenə kəskin sinfi mübarizələr dövründə şairin dərin mənəvi böhran keçirdiyini, yenə mücərrəd ümumi məhəbbət ideyasının onda gücləndiyini göstərirdi. İkinci tərəfdən, bu faktlar aydın göstərir ki, Cavid yaratdığı tiplərin çoxunu əsasən öz ideyalarının, fikirlərinin təbliği vasitəsinə çevirir. İstər islam peyğəmbəri Məhəmməd, istər qanlı fateh Topal Teymur, istərsə də şair Kirmani və başqaları olsun, dramaturq asanlıqla onları öz dilində danışmağa məcbur edir. Dünya ədəbiyyatında Cavidə qədər, Məhəmməd haq- qında olduğu kimi, Teymur haqqında da bədii əsərlər yazılmışdır. Bu əsərlərdə də biz Teymur surətinin müəyyən məqsədə görə gah idealizə, gah da əksinə təh- rif edildiyini görürük. Bu nöqteyi-nəzərdən ingilis dramaturqu, Şekspirin sələfi Kristofor Marlonun (1564- 1593) ―Böyük Teymurləng‖ adlı faciəsi səciyyəvidir. Marlo böyük şəxsiyyətlər, böyük ehtiraslar faciəsi yaratmaq məqsədilə Teymurləngə müraciət etmiş, ondakı şöhrətpərəstlik, hakimiyyət ehtirasını əsas götürmüşdür. Bu ehtirasla da faciədə Teymur yüksəlib, böyük fateh, 210 böyük şəxsiyyət səviyyəsinə qalxır. Teymurləngi və Teymur istilasını yaradan həqiqi tarixi şərait və Teymurun öz şəxsiyyəti Marlonun da əsərində nəzərə alınmamış, tarixi mövzu ancaq məqsədəuyğun, arzu edilən şəkildə işlənmişdir. Cavid də qismən bu yolla getmişdir. Lakin XVI əsrlə XX əsrin bədii təfəkkürü arasında, Marlonun yaşadığı tarixi şəraitlə Cavidin yaşadığı tarixi şərait arasında nə qədər böyük fərq, məsafə vardı! Cavidin romantizmi, onun öz görüşlərini təbliğ üçün tarixi həqiqət son dərəcə sərbəst münasibət bəsləməsi ona bu həqiqəti unutdurmuşdu. Lakin bu, ―Topal Teymur‖ dramında Teymurun idealizə edilməsinin yeganə səbəbi deyildi. Bu surətin idealizə edilməsində tənqidə dözə bilməyən bir təəssübkeşlik, daha dəqiq deyilsə, qövmi bir təəssübkeşlik hissi də vardı. Bu illərdə Caviddə belə bir qənaət vardı ki, avropalılar öz iskəndərlərini, napoleonlarını idealizə edib göylərə qaldırdıqları, onların şəninə abidələr, heykəllər, bədii əsərlər yaratdıqları halda, nə üçün Şərq xalqları öz böyük şəxsiyyətlərini qiymətləndirməsin, onlar haqqında əsər yazmasın, onlara abidələr, heykəllər qoymasın? Əgər Cavidin bu fikri həqiqətən bir vətənpərvərlik eşqi olsaydı, əgər onu babəklər, cavanşirlər, səttarxanlar düşündürsəydi, ruhlandırsaydı, biz hər zaman bu haqlı təəssübkeşliyə görə şairi alqışlaya bilərdik. Lakin Cavid ―Topal Teymur‖ əsərində bu həqiqətdən çox-çox uzaqlaşmış, Şərqin və öz vətəninin həqiqi qəhrəman oğulları ilə deyil, Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda faciələr törədən, dünya xalqlarına böyük bəla kəsilən teymurlarla, çingizlərlə ruhlanmış, onları hörmətə layiq qəhrəman saymışlar. Buna görə də həqiqətdə bu yerli, haqlı bir təəssübkeşlik deyil, məhz Cavidi hələ 20-26-cı 211 illərdə də tamamilə tərk etməyən, türkçülük fikirləri qalıqları ilə əlaqədar olan mənasız və zərərli bir qövmi təəssübkeşlik idi. Hətta bu qövmi təəssübkeşlik o dərəcəyə çatmışdı ki, azərbaycanlı şair öz millətini, bütün tarixi boyu hər cür istilaçılara, eləcə də Teymur istilasına qarşı sinə gərən azərbaycanlıları surətlərinin dili ilə ―yabançılara kölgə‖ olan, ―xarici təsirlərə tez qapılan‖, ―əsarət və köləliyə asanlıqla boyun əyən‖ bir xalq adlandırmışdır. İkinci pərdədə Teymur, şair Kirmani və Divanbəyi arasında gedən mükalimə bunu təsdiq edə bilər: D i v a n b ə y i – Yenə üsyan. Yenə azərbaycanlılar oğlunuz Miranşaha qarşı üsyan etmişlər. T e y m u r – Səbəb?.. D i v a n b ə y i – Səbəb Miranşahın kevşəkliyi, iradəsizliyi. T e y m u r (qızğın) – Ah, Miranşah! Miranşah! Əvət, onda azacıq tədbir və siyasət bulunsaydı, kimsə izindən çıxmazdı. Orasını idarə edəcək sağlam və düşüncəli bir baş lazımdır. Heyhat ki, Miranşah kimi şaşqınlar o düşüncədən pək uzaqdırlar. Ş a i r — Azərbaycan eşsiz bir cənnət bucağı, tükənməz bir sərvət ocağıdır. Lakin əfsus... minlərcə əfsus ki, Miranşahlar oyuncağıdır. D i v a n b ə y i — Məncə azərbaycanlılar yabançılara tabe olmaqdan pək zövq alır və xarici təsirə daha çox qapılırlar 1 . 1925-26-cı illərdə, sosialist inqilabının sayəsində Azərbaycan xalqının burjua-mülkədar zülmündən həmişəlik azad olduğu və böyük ruh yüksəkliyi ilə yeni cəmiyyət quruculuğu işlərinə başladığı bir dövrdə Cavidin Topal Teymurdan yazması açıqdan-açığa onun 1 ―Topal Teymur‖, səh. 35. 212 müasir həyatdan uzaqlaşdığını, yeni cəmiyyətin əməllərini başa düşmədiyini göstərirdi. Bu səbəblərə görə ―Topal Teymur‖ oxucular tərə- findən ciddi etirazla qarşılandı. Şairin yaradıcılığı ilə ciddi məşğul olan Mustafa Quliyev ―Topal Teymur‖ haqqında ayrıca və çox kəskin bir məqalə ilə çıxış etməli oldu 1 . O, Cavidin ―Topal Teymur‖da inqilabdan və müasir həyat məsələlərinin həllindən üz çevirdiyini, ―bütün dünyanı alt-üst etmiş olan inqilab dövrü hazırkı sənət əsərlərinin hər birinə öz qəti tələbini təqdim etdiyi bir zamanda‖ Cavidin ―zəmanənin ən canlı məsələlərindən... yaxasını kənara çəkdiyini‖, ―sənət sənət üçündür‖ nəzəriyyəsinə, estetizmə qapıldığını göstərirdi. Tənqidçi haqlı olaraq yazırdı ki, ―Topal Teymur‖dan əvvəl yazılmış ―Şeyda‖ faciəsində ―inqilabın tərəfinə baş əyən‖ Cavidin ―inqilabın 6-cı ilində, ən çətin və ən ağır yapıcılıq işi dövründə təmiz bir estetizmə qapılması‖ çox təəccüblüdür. Tənqidçi xüsusi olaraq, qeyd edirdi ki, ―Topal Teymur‖da qapqara bir bədbinlik, xalq kütlələ- rinin qüvvəsinə, onların inqilabi əməl və arzularına inanmamaq, ümidsizlik, millətlərə hakim və məsəllət olanlar qarşısında acizlik görünür‖. Mustafa Quliyev ―Topal Teymur‖ haqqındakı tənqidi mülahizələrində tamamilə haqlı idi. Lakin tənqidçi bir məsələni nəzərdən qaçırmışdı ki, ―Topal Teymur‖dan əvvəl yazılmış ―Şeyda‖ faciəsində Cavidin rəğbət bəslədiyi, ―qarşısında baş əydiyi‖ burjua-demokratik inqilab idi. Sosialist inqilabı ideallarından isə, Cavid əvvəllərdə olduğu kimi, ―Topal Teymur‖u yazdığı illərdə də çox uzaq idi. Belə bir əsərin meydana çıxmasının, möhtəşəm yeni quruculuq dövründə şairin estetizmə qapılmasının da səbəbi bu idi. 1 M u s t a f a Q u l i y e v . ―Cavidin Topal Teymuru haqqında‖, ―Maarif və mədəniyyət‖ məcmuəsi 1926, № 11. 213 Diqqəti cəlb edən bir cəhət də odur ki, Mustafa Quliyev Cavidin səhv addımlarını ciddi tənqid etməklə bərabər, Caviddən tamam əl üzmür, şairin qarşısında yeni vəzifələr qoyur, onu müasir Azərbaycan həyatının böyük məsələləri ilə məşğul olmağa, öz qüdrətli qələmi ilə yeni cəmiyyət quruculuğuna, ictimai mənafeyə xidmət etməyə çağırırdı: ―Cavid ancaq müasir həyatın böyük yaradıcılıq işləri, möhtəşəm vəzifələri məsələləri ilə bərabər yürüməklə, proletariata yaxınlaşmaqla öz yaradıcılıq yolunu düzgün müəyyənləşdirə bilər... Belə olsaydı, Hüseyn Cavidin hünəri ictimai mənafeyə xidmət edə bilərdi‖. Cavidin 1926-cı ildən sonrakı əsərləri aydın göstərdi ki, ciddi, tələbkar marksist tənqidinin onun yaradıcılığına çox müsbət təsiri olmuşdur. * * * Beləliklə, Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurul- duqdan sonra bir neçə il, 1920-1925-ci illərdə Cavid yeni həyatdan heç nə yaza bilmədi. Bu illər şairin ölkədə və beynəlxalq həyatda baş verən böyük tarixi-ictimai hadisələrə qarşı çox laqeyd olduğu bir dövr idi. Cavid əslində sakitlik sevməyən, coşqun ilhamlı və ötkəm bir şair idi. İctimai həyat hadisələrinə laqeyd qalan, bir təhər başını girləməyə çalışan seyrçi şair deyildi. Əvvəldən onun özünəməxsus ideyaları, məfkurəsi vardı ki, əsərlərində inadla təbliğ edirdi. Odur ki, belə bir şairin bir müddət, zamananın böyük, cahanşümul hadisələrinə dözülməz bir laqeydlik göstərməsi, çox vaxt canlı həyat üçün, kütlələrin yenilik uğrunda mübarizəsi üçün əhəmiyyəti olmayan mövzular, əsərlər üzərində işləməsi onun ciddi nöqsanı idi. Bunun səbəbi o idi ki, yuxarıda dediyimiz kimi, Cavid bu illərdə açıqdan-açığa tərəddüd dövrü keçirirdi. Şair dünyanı sarsıdan və dünya ictimai fikrinə yeni, böyük ideyalar 214 aşılayan sosialist inqilabının əsas məqsədini dərk etməkdə çox çətinlik çəkirdi. Şair bu illərdə sadəcə özünü təkrar edir və bir çox hallarda özünün əvvəlki mütərəqqi fikirlərindən də uzaqlaşırdı. Bədii yaradıcılıq tarixi göstərmişdir ki, sənətkarın özünü təkrar etməsi, məfkurəcə irəliləyə bilməməsi, əksəriyyətlə yeni şəraiti, hadisələri aydın dərk edə bilməməsindən irəli gəlir. Cavid də 20-26-cı illərdə özünü bu mənada təkrar edirdi; hətta müəyyən şeirlərində, xüsusən tarixə olan baxışlarında şairin gerilədiyi də aydın hiss olunurdu. Məsələn. 1912-ci ildə yazılmış ―Maral‖ dramında belə bir səhnə vardı: şairin müsbət planda verdiyi el aşığı Sultan qonaqlıqda çalıb oxuyur, müstəbid cahangirləri, eləcə də Teymur və Çingiz xanı ―qaniçən‖ adlandırır: Nə buldular isgəndərlər, çingizlər? Qanlar töküb, camlar yaxıb getdilər. Cahanı titrədib alt-üst etdilər. Qanlı bir iz buraxdılar, getdilər. Aşıq Sultan bu sözləri oxuyarkən dayaz düşüncəli topçu zabiti Çingiz bəy qəzəblənib aşığı məclisdən qovur. Ondan bu kobud münasibətin səbəbini soruşduq- da belə cavab verir: ―Əcnəbilər ―böyük İsgəndər, böyük Napoleon‖ deyə öz qəhrəmanlarına abidələr yapdırır. heykəllər tikdirirlər. Fəqət bizlər?.. Bizlər isə Çingiz kimi cahangirləri, Teymur kimi qəhrəmanları ―xunxar, canavar‖ — deyə ləkələmək istəyiriz‖. ―Maral‖da Çingiz bəy əsasən mənfi planda, müharibə tərəfdarı, bir hərbçi zabit kimi verilmişdir. 14 il ondan sonra yazılmış ―Topal Teymur‖da isə Cavid Çingiz və Teymura münasibətində özü bu hərbçi zabitin səviyyəsinə enmiş, ―hər səciyyə və şəxsiyyət birər qanun 215 deməkdir. Allah bir olduğu kimi, padşah da bir olma- lıdır‖ deyən Topal Teymuru rəiyyətin halına yanan, ədalətli bir xaqan kimi göstərməyə çalışmışdı. Bu, əlbəttə, şairin görüşlərində gözlənilməyən bir irtica idi. Yaxud 1917-ci ildə yazılmış ―Uçurum‖ faciəsində yenə müqayisə üçün mənalı olan belə bir səhnə vardı: ağıllı, savadlı və tərbiyəli gənc tələbə İldırım yeni əsrin rəsm sənətindən söhbət salıb, rəssam Cəlalın öz sənətini təkmilləşdirmək üçün Avropaya səyahətə hazırlaşdığını söyləyir. İldırımın ―İsa ruhlu qələndər‖ adlandırdığı xəyalpərvər, insandan qaçan, mütərəddid, bədbin Əkrəm isə, ona hicaz ölkəsinə səfər etməyi Məhəmmədi Hirra dağında təsvir etməyi məsləhət görürdü. Düzdür, Əkrəm ―Uçurum‖ müəllifinin ideal qəhrə- manı deyildi. Şair bu surəti də ―İblis‖dəki Arif, ―Maral‖dakı Cəmil bəy surətləri kimi, Şərqin mütə- rəddid, başını itirmiş gənclərindən biri kimi yaratmışdı. Lakin təəccüblü burasıdır ki, 1922-ci ildə yazdığı ―Peyğəmbər‖ dramında da Cavid eynilə on il əvvəl ―Uçurum‖da yaratdığı ―İsa ruhlu Əkrəm‖ səviyyəsinə və zövqünə enirdi. Həqiqətən ―Peyğəmbər‖in ilk səhnəsi Əkrəmin təsvir etdiyi eyni mənzərəni, vəziyyəti əks etdirirdi. ―Peyğəmbər‖də açıqdan-açığa islam dinini modernizə etmək meyli görünürdü. Əlbəttə, on il əvvəl ―dinin fitnələr, bəlalar doğurduğundan‖ bəhs edən bir şairin, ―Əvət quran, zəbur, incil və tövrat—birər röya ki, zor təfsiri, heyhat!‖ kimi misraların müəllifi olan bir şairin birdən-birə dini kitablarda ―məhəbbətdir ən böyük din‖ ideyasını axtarması çox təəccüblü idi. Buna görədir ki, sovet ədəbi mühiti tamamilə haqlı olaraq Cavidin bu əsərlərini onun yaradıcılığında bir geriləmə kimi qiymətləndirmişdi. Cavidin yeni inqilabi ideyaları mənimsəməkdə ge- cikməsi onun görüşlərindəki kəskin ziddiyyətlərlə 216 əlaqədar idi. Çox mürəkkəb tellərlə, yuxarıda dediyimiz kimi, ―dünyanı ideyalar idarə edir‖ anlayışına bağlı olan bir sənətkar üçün birdən-birə yeni, əzəmətli tarixi hadisənin, proletar diktaturasının mənasını dərk etmək asan deyildi. Bu elə bir dövr idi ki, hər yazıçı yeni varlığa, yeni ideyalara öz xüsusi yolu ilə yaxınlaşırdı. Məsələn, böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadənin tutduğu yol tamamilə başqa idi. O, əvvəldən də proletar inqilabı ideyalarına dərin rəğbət bəsləyən bir yazıçı idi. Yeni şəraitdə onun üçün inqilabi demokratik ideyalardan proletar inqilabı ideyalarına keçmək kimi nisbətən qısa bir yol qalırdı ki, yazıçı bu yolu həqiqətən qısa bir müddətdə, asanlıqla keçə bildi və ―Şura hökumətini‖ şüurlu surətdə alqışladı. Süleyman Sani Axundov da inqilaba çox tez yaxınlaşmışdı. Şübhəsiz, bu yol inqilab- dan əvvəl müxtəlif görüşlərə malik olan yazıçılar üçün ümumi sayıla bilməzdi. Cavidin yaradıcılıq yolu isə tamamilə başqa idi. İnqilabdan əvvəl Cavid, ―Şeyda‖ və başqa əsərlərində olduğu kimi, inqilabçılara, ―füqərayi-kasibəyə‖ rəğbət bəsləsə də, nəinki proletar inqilabının, hətta burjua- demokratik inqilabının belə əsil yolu, son məqsədi və nəticələri onun üçün qaranlıq, dumanlı idi; onda daha çox ümumi məhəbbət ideyası hakim idi. O hər hansı inqilabi hərəkatın da ancaq, ümumi məhəbbət ideyasının möhkəmlənməsi, bütün bəşər nəsli arasında siniflərdən asılı olmayaraq fövqəlbəşər bir məhəbbətin bərqərar olması sayəsində gözəl bir nəticə verəcəyini güman edirdi. Barışmaz sinfi mübarizə yolu Cavidin heç xəyalına da gəlmirdi. Təbii ki, belə bir görüşə malik olan sənətkarda kəskin siniflər mübarizəsi şəraitində çox mürəkkəb ziddiyyətlər, tərəddüdlər əmələ gəlməyə bilməzdi. Lakin bütün bu ziddiyyətləri, tərəddüdləri ilə bərabər, 217 Caviddə bütün ideyalı sənətkarlara məxsus olan bir üstün cəhət var idi: o, səmimi bir yazıçı idi; ancaq inandığı, qəlbi, fikri ilə möhkəm bağlı olduğu ideyaları təbliğ edirdi. Doğrudur, yeni şəraitdə bu səmimiyyət bir müddət onun yaradıcılığına zərər vermişdi. Çünki şair özünün köhnəlmiş fikirlərində də ―səmimi‖ görünürdü. Bu onun yaradıcılığında uğursuz bir səmimiyyət idi. Bununla belə Cavid onu əhatə edən yeni mühiti, yeni şəraiti, sürətlə dünyaya yayılan yeni ideyaları da səmimi surətdə anlamağa, dərk etməyə çalışırdı. Bu qavrama, bu idrak prosesi çox mürəkkəb və çətin yolla gedirdi, həm də hiss edilməyəcək dərəcədə ağır gedirdi; amma Azərbaycan ədəbi ictimaiyyəti şübhə etmirdi ki, Cavid əsil həqiqəti qapacaqdır, inqilabi varlığa gəlib çıxacaqdır. Şairin səmimiyyəti və varlığın ona təsiri labüd olaraq öz yeni, gözəl nəticələrini verməli idi. Elə də oldu. Çox çəkmədi ki, Cavid yeni, azad Azərbaycanın tarixi inkişafındakı yeni mərhələnin cahanşümul mənasını, xalqa yeni həyat bəxş edən inqilabın böyük şeiriyyətini dərk etməyə başladı. 218 DÖRDÜNCÜ FƏSİL CAVĠD YARADICILIĞININ YENĠ DÖVRÜ 1. ―AZƏR‖ DASTANI. 1926-cı ilin axırlarında çap olunmağa başlayan ―Azər‖ əsəri Cavidin yaradıcılığında və görüşlərində bir dönüş əmələ gəldiyini göstərdi. ―Azər‖ janr etibarı ilə Cavidin bütün əsərlərindən fərqlənən mənzum bir dastan idi. Şair bu əsəri 1926-1936-cı illər arasında, 10 il müddətində yazmış və hələ tamamlanmamış olan bu dastanın hər il bir və ya bir neçə hissəsini nəşr etdirmişdir. Dastanın çap olunmamış hissələri də olmuşdur. Hələlik bizə onun 2000 misradan ibarət olan aşağıdakı parçaları məlumdur: ―Nil yavrusu‖, ―Səlmanın səsi‖, ―Tısbağanın zövqü‖, ―Kömür mədənində‖, ―Yurdsuz çocuqlar‖, ―Dəniz kənarında‖, ―Üsyan‖, ―Məzarlıqdan keçərkən‖, ―Bayramdı‖, ―Yaşamaq və yaşatmaq‖, ―Rəssamın qızı‖, ―Əsgərlər təlim edərkən‖, ―Vəhşi qadın‖, ―İnqilab xırsızı‖, ―Şərqə doğru‖, ―Məsciddə‖, ―Lalə‖, ―Qərbə siyahət‖, ―Köydə‖, ―Kor Neyzən‖, ―Mədəni inqilab‖, ―Azər düşünürkən‖, ―Könlüm‖, ―Düşündüm ki‖, ―Gəlin köçərkən‖, ―Azad əsirlər‖, ―Mühacirlər yuvası‖ və sair. ―Azər‖ bədii forma etibarı ilə klassik dastanlardan fərqlənir. Burada müəyyən süjet ətrafında bir hadisədən deyil, bir çox hadisələrdən, tiplərdən bəhs olunur. Dastanın hər bir parçası başqalarından tamamilə fərqlənən xüsusi həyat hadisələrini, insanları əhatə edir. Bu bir növ yeni dastan, yeni epik poema forması idi. Caviddən qabaq Qərb və rus ədəbiyyatında bu formada və ya buna yaxın şəkildə əsər yazan sənətkarlar az olmamışdır. Şərq ədəbiyyatında isə bu forma yenicə yaranırdı. ―Azər‖i bir çox cəhətdən, xüsusən bədii forma 219 etibarı ilə Cavidin müasiri olan məşhur fars romantik şairi Mirzadə Eşqinin ―Eşqinin idealı‖ və ―Qara kəfən‖ dastanları ilə müqayisə etmək olar. Məsələn ―Qara kəfən‖ dastanında bir neçə müxtəlif hadisə təsvir edilir və dastan ―Keçmiş tarixdən bir pərdə‖, ―Həyat düşüncələri‖, ―Xərabə qalada‖, ―Daxmadan kəndə qayıdarkən‖, ―Eşqi sual edir‖ və sair hissələrə bölünür. ―Azər‖lə ―Qara kəfən‖ arasında bədii forma cəhətindən əsas fərq ondan ibarətdir ki, Eşqinin əsərində təsvir olunan bütün hadi- sələrdə iştirak edən və bu hadisələrə münasibətinn bildirən şair özü idi. ―Azər‖də isə təsvir olunan hadisələrdə iştirak edən və onlara öz fəal münasibətini göstərən şair özü deyil, onun yaratdığı Azər surəti idi. Dastanın baş qəhrəmanı azərbaycanlı Azərdir. O özü haqqında danışarkən deyir: Mən yetiĢdim atəĢ və su ÖpüĢdüyü bir ölkədən. Bu, qədim atəşgədələrə və Xəzər dənizinə işarə idi. Şair öz qəhrəmanını oxucusuna təqdim edirkən onun adı ilə əlaqədar olaraq bizə Zərdüştün həyatına aid bəzi yarıməfsanəvi rəvayətləri xatırladır: Zərdüşt kimi, Azər də ―atəşgədələr, fırtınalar yavrusudur‖, odlar ölkəsinin oğludur. O da ―Avesta‖ müəllifi kimi, hələ uşaqkən şeir, hikmət aşiqi olmuş, bəşərin taleyini düşünə-düşünə böyümüşdür. Sonra otuz il tənhalığa çəkilmiş, təbiətlə sirdaş olmuşdur. Təbiət ona ―azad ol, hürr yaşa‖ dərsini öyrətmişdir. İndi artıq Azər yalnızlığa üsyan etmiş, tənhalığı atıb, ―ayla bərabər siyahətə‖ çıxmışdır. İndi insanlara qovuşmaq onun ən böyük arzusudur. İndi o: ―Bulud olub dəniz kimi axmaq, günəş olub qaranlığı yaxmaq‖ istəyir. Sonra şair bizə Azərin yeni siyahətindən danışır. Azər 220 aydın bir gecədə doğma vətənini gəzib dolaşır, qədim atəşgədələrin xərabələrini seyr edir, nəhayət, Xəzər sahillərinə yaxınlaşır. Səhərə az qalmışdır. Dan yerinin sökülməsi əsrlərdən bəri qaranlıqda qalan odlar ölkəsinin, doğma yurdun yeni azad səhərindən Azərə xəbər verir. Şair qızaran üfüqlərə baxıb düşünür: ĠĢtə üstün gəliyor zülmətə nur: Bəlli, bəs bəlli — səhər yaxlaĢıyor. Sönüyor can çəkiĢən yıldızlar, Azər açmıĢ da qanad, sanki uçar. O, günəĢdən daha əvvəl oyanan, Canlanan Ģəhrə yanaĢmıĢ əlan. 1 (―Azər düĢünürkən‖.) Azadlıq günəşinin parladığını görən qoca Azər özünü günəşdən daha əvvəl oyanan, yeni Azərbaycanın paytaxtı Bakıya— ―Altun şəhərə‖ çatdırır. Bundan sonra biz Azəri müasir Sovet Azərbaycanında, ruh yüksəkliyi ilə yeni həyat, yeni cəmiyyət quran azad insanların arasında görürük. O, Azərbaycanın daha böyük gələcəyi uğrunda gərgin mübarizələrlə dolu olan yeni həyatı ürəkdən alqışlayır, öz xeyirxah fikirləri və məsləhətləri ilə gənc vətəndaşlarına kömək etməyə çalışır. Budur, ölkənin hər yerində mədəni inqilab uğrunda mübarizə gedir. Dalğalı bir dənizə oxşayan gənc nəsil dildə zəfər nəğməsi yeni həyat qurur. Gənclik: Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|