AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Gülbəniz BABAXANLI 23 G Ġ R Ġ ġ Hüseyn Cavid ədəbi fəaliyyətə XX əvvəllərindən başlasa da, öz əsərləri və görüşləri haqqında ədəbi tənqidin ilk sözünü sovet dövründə eşidən yazıçılardandır. İnqilabdan əvvəlki mətbuatda Cavid haqqında heç bir tənqidi mülahizəyə təsadüf etmirik. Onun yaradıcılıq taleyi ilə birinci dəfə marksist tənqidi məşğul olmuşdur. Bu təsadüfi deyildi. İnqilaba qədər Cavidin əsərlərinin ancaq az bir hissəsi nəşr olunmuşdu. Şairin dramlarından heç biri tamaşaya qoyulmamışdı. Cavid bir dramaturq kimi ilk dəfə əsasən sovet dövründə səhnə üzü görmüşdür. 1921-ci ildən başlayaraq 1936-cı ilə qədər Cavidin ―Şeyda‖, ―Şeyx Sənan‖, ―İblis‖, ―Uçurum‖, ―Knyaz‖, ―Səyavuş‖ və başqa dramları müxtəlif quruluşda həmişə Azərbaycan teatrlarının repertuarında xüsusi yer tutmuşdur. Cavidin bir dramaturq kimi inkişafına, kamilləşməsinə kömək edən də yenə sovet səhnəsi olmuşdur. Yazıçı, demək olar ki, özünün bütün əsas əsərlərinin kütləvi nəşrini ancaq sovet dövründə görmüşdür. İnqilabdan əvvəl Cavidin şəxsi həyatı da çox ağır keçmiş, şair həmişə maddi ehtiyac duymuş, əsərlərini vaxtlı-vaxtında nəşr etdirə bilməmişdir; o bir müəllim kimi daimi iş yeri tapa bilməmiş, şəhərdən-şəhərə köçmüş, hətta bir müddət ehtiyac ucundan Gəncədə dəmir yolunda mühasiblik etməyə məcbur olmuşdur. Sovet hakimiyyəti illərində isə Cavid həmişə qayğı ilə əhatə olunmuş, hər gün yeni bir əsərini səhnədə, yeni bir şeirini mətbuatda görməyə müvəffəq olmuş, nəhayət, sovet yazıçısı kimi şərəfli bir ada layiq görülmüş, Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqı üzvlüyünə qəbul edilmişdir. Deməli, Hüseyn Cavid əsil şairlik şöhrətini və hörmətini sovet dövründə qazanmışdır. Bütün bu ümumi qayğıkeşilyə uyğun olaraq Sovet hakimyyətinin ilk illərindən başlayaraq Sovet Azərbaycanının tənqidçi və yazıçıları da Cavidin yaradıcılığını diqqətlə izləmiş 24 və demək olar ki, onun hər bir yeni əsəri haqqında məqalələr yazmış, fikir söyləmiş, xeyirxah bir niyyətlə onun əsərləri və görüşlərində olan müvəffəqiyyət və nöqsanları göstərmişlər. Bu obyektiv elmi tənqidin də şairin yaradıcılıq inkişafına çox müsbət təsiri olmuşdur. Cavidin görüşlərində olan bütün ziddiyyətlərdə, onun yaradıcılığında müəyyən dövrdə əmələ gələn tərəddüdlərə, hətta ciddi ideya səhvlərinə baxmayaraq, xalqımız, qabaqcıl ziyalılarımız və ədəbi-bədii təşkilatlarımız Cavidin xidmətlərini və gələcəyini də unutmayaraq onun yaradıcılığına həmişə geniş ürəklə, qayğı ilə yanaşmışdır. Azərbaycan sovet tənqidi Cavidin istedad və sənətkarlığını qiymətləndirməklə bərabər, həmişə onun qarşısına yeni tələblər, vəzifələr qoymuş və şairin yaradıcılıq çətinliklərindən qurtarması üçün yollar göstərməyə çalışmışdır. Bununla belə Cavid yaradıcılığına marksist münasibətin birdən-birə yarandığını demək olmaz. Cavidin yaradıcılığı ilə məşğul olan ilk sovet tənqidçisi Hənəfi Zeynallıdır. O, 1923-1926-cı illərdə ―Şeyda‖ xüsusunda qısa bir mülahizə‖, ―Şeyx Sənan‖ haqqında mülahizələrim‖, ―Cavidin Peyğəmbəri haqqında mülahizələrim‖ məqalələrini yazmışdı 1 . Məqalələrin adından da göründüyü kimi, H.Zeynallının mülahizələri əsasən şairin inqilabdan əvvəl yazdığı əsərlər haqqında idi. Tənqidçinin xüsusən ―Şeyx Sənan‖, ―Şeyda‖ və ―Maral‖ haqqında mülahizələri, təhlilləri maraqlı idi. O, haqlı olaraq, ―Şeyx Sənan‖ı ruhaniliyi, fanatizmi, bütün köhnəlmiş din və təriqətləri rədd edən bir əsər hesab edir, ―Şeyda‖ faciəsində şairin inqilabçılara rəğbət bəslədiyini, ―Maral‖da feodal zülmünü və əxlaqını ittiham etdiyini, qadın hüququnu müdafiə etdiyini göstərirdi. H.Zeynallı Cavidin Şeyda kimi romantik qəhrəmanlarında olan zəif cəhətləri, ziddiyyətləri, tərəddüdləri də meydana çıxarır, tənqid edirdi. Bütün bunlarla bərabər, H.Zeynallı çox vaxt 1 Bax: ―Maarif və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1923 № 1, 2; 1926, № 9, 10, 11, 12 25 Cavidin yaradıcılığına birtərəfli yanaşırdı. Onun bu məqalələrində 1920-1926-cı illərdə yeni həyata çox laqeyd münasibət bəsləyən Cavidə keçmiş xidmətlərinə görə bir növ bəraət qazandırmaq meyli var idi. Bu illərdə, demək olar ki, H.Zeynallı özü də hələ marksist estetikası və ədəbi tənqidinin prinsiplərini tamamilə mənimsəyə bilməmişdi. Buna görə də tənqidçi səhv olaraq Cavidin ―Peyğəmbər‖ əsərində də ―çox parlaq‖ bir müasirlik görür, bu əsərdəki mücərrəd insanpərvərliyin, köhnəlmiş panteist görüşlərin və dini modernizə etmək təşəbbüslərinin də müasir inqilabi ideyalarla səsləşdiyini iddia edirdi. H.Cavidin yaradıcılığına ilk dəfə nisbətən düzgün qiymət verən tənqidçi Mustafa Quliyev olmuşdur. 1926-cı ildən başlayaraq Cavidin yaradıcılığını diqqətlə izləyən M.Quliyev şairin ayrı-ayrı əsərlərinin təhlilinə xüsusi məqalələr həsr etmiş başqa məqalələrində də Cavidin hər bir yeni əsərinə öz münasibətini bildirməyə çalışmışdır. M.Quliyev müasir ədəbiyyatın vəziyyəti və gələcək perspektivlərinə partiya və dövlət nöqteyi-nəzərindən yanaşan bir mədəniyyət xadimi idi. O, Cavidin də əsərlərinə bu cəbhədən yanaşır şairə təsir etməyə, Cavidin yaradıcılığına xalqın mənafeyinə və müasir ədəbiyyatın tələblərinə uyğun bir istiqamət verməyə çalışırdı. O, Cavidin səhv addımlarına görə hamıdan artıq kəskinliklə, bəzən də çox amansız şəkildə tənqid edirdi. Lakin bu, əsasən, səmimi, haqlı, ədalətli və hər cür yersiz hücumlardan qərəzçilikdən uzaq olan obyektiv marksist tənqid idi. M.Quliyev şairin yalnız səhvlərini əsas götürüb, onun sənəti haqqında birtərəfli mülahizələr yürütmürdü; Cavidin keçdiyi yaradıcılıq yolunun mürəkkəbliyini nəzərdə tutaraq onun qarşısında yeni tələblər qoyurdu. O, Cavidin inqilabdan əvvəlki yaradıcılığını qiymətləndirir, başqaları kimi heç də onu dəlilsiz-sübutsuz ―füyuzatçı şair‖, ―mürtecə burjua romantiki‖ adlandırmırdı. Çünki dünyagörüşü və sənəti 26 etibarilə Cavid həmişə mürtəce romantizmdən uzaq olmuşdu 1 . ―Füyuzat‖da isə şair gəncliyində təkcə bir şeir çap etdirmişdi ki, bu şeirin də məzmunca ―Füyuzat‖ın ideya istiqaməti ilə heç bir əlaqəsi yox idi. M.Quliyev ―Şeyda‖ faciəsini nəzərdə tutaraq Cavidin 1917-1918-ci illərdə inqilaba xüsusi rəğbət bəslədiyini, ―inqilabın qarşısında səcdə etdiyini‖ də qeyd edirdi. Tənqidçinin nəzərində H.Cavid burjua-dvoryan ictimai quruluşundan narazı olan, burjua-mülkədar dünyagörüşünün puçluğunu dərk edən, bununla belə 1926-cı ilə qədər proletar inqilabı ideyalarını da çətinliklə mənimsəyən yazıçılardan biri idi. M.Quliyev tamamilə haqlı olaraq belə hesab edirdi ki, Cavid kimi yazıçıları yersiz hücumlarla yeni həyatdan uzaqlaşdırmaq yox, əksinə onların proletar inqilabı cəbhəsinə keçməsinə kömək etmək lazımdır. Bu kömək də quru təriflərdən ibarət olmayıb, kəskin marksist tənqid yolu olmalı idi. O yazırdı ki: ―...biz Cavid kimi şairlərdən inqilab tərəfinə keçməyi tələb edirik. İnqilab treni var qüvvəsi ilə qoşur. Əziz şairlər, inqilab dalğaları üzərində daha yuxarı qalxa bilərsiniz‖ 2 . Bu, keçmişdə burjua-mülkədar zülmündən fəryad edən, köhnə ictimai quruluş alt-üst olandan sonra isə gec-tez proletar inqilabı cəbhəsinə keçəcəklərinə heç bir şübhə qalmayan Cavid kimi yazıçılara düzgün marksist münasibət idi. Mustafa Quliyevin belə yazıçılara münasibətində diqqəti cəlb edən başqa bir cəhət də var idi: tənqidçi, eyni zamanda, nəzərdə tuturdu ki, bu yazıçıların sosialist inqilabı cəbhəsinə keçməsini arxayınçılıqla oturub gözləmək də olmaz. Bu məqsədə nail olmaq üçün onları hərəkətə gətirmək, onlara sağlam və tələbkar inqilabi tənqid yolu ilə təsir etmək lazımdır, onların hər bir səhvini və bu səhvi düzəltmək yollarını göstərmək lazımdır. Cavidin 1920-1926-cı illərdə yeni həyatdan heç nə yazmaması, əsərlərində yeni cəmiyyət quruluşuna öz 1 Bax: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, II cild, Bakı, 1960 ―Romantizm‖ bəhsi. 2 ―İnqilab və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1928, № 8-9. 27 münasibətini aydın bildirməməsi bütün ədəbi ictimaiyyəti, eləcə də M.Quliyevi çox narahat edirdi. Tənqidçi, haqlı olaraq, Cavidin xalq tarixinin ən məsuliyyətli bir dövründə böyük, cahanşümul ictimai-siyasi hadisələrə laqeyd qalmasını onun yaradıcılığında və görüşlərində ciddi, bağışlanılmaz bir gerilik hesab edirdi. Xüsusən Cavidin 1926-cı ildə ―Topal Teymur‖ əsərini nəşr etdirməsini nəzərdə tutaraq M.Quliyev qeyd edirdi ki, Cavidin belə bir əsəri yazması ―onun inqilabi yaşayış məsələlərinin həllindən üz çevirdiyini göstərir‖ 1 . ―Hüseyn Cavidin ―Uçurumu‖ məqaləsində M.Quliyev şairin inqilabdan əvvəl yazıb, ilk dəfə 1926-cı ildə nəşr etdirdiyi ―Uçurum‖ faciəsini də ətraflı təhlil etmiş və əsərin nöqsanlarını göstərmişdir. Kəskin tənqidləri ilə şairə kömək etməyə çalışan M.Quliyev onun yeni həyata yaxınlaşması, yeni ideyaları mənimsəməsi üçün qayğı bəsləyir, təkidlə şairi müasir həyata doğru səsləyirdi; o, nədən yazmaq, necə yazmaq haqqında şairə məsləhət verməkdən də çəkinməyib deyirdi ki, ―Cavid müasir həyatın böyük məsələləri, möhtəşəm vəzifələri ilə yaşamalıdır‖ 2 . Bu illərdə bəzi sadəlövh Cavid kimi yazıçılara elə baxırdılar ki, guya bu yazıçılar marksizmi çox yaxşı bilə-bilə ona əməl etmək istəmirlər. M.Quliyev belə sadəlövhlükdən çox uzaq idi ki, bu da onun tənqidinin ən yaxşı cəhətlərindən biri idi. Bu zaman həm klassiklərə, həm də müasir təcrübəli yazıçılara haqsız hücumlar edən təsadüfi savadsız ―tənqidçilər‖ də tapılırdı. İ.Cahangirov yazırdı ki: ―Cəfər Cabbarlının ―Aydın‖ və ―Oqtay Eloğlu‖ əsərləri Şura hökumətinə tamamilə zidd əsərlərdir. Məhəmməd Hadi və Hüseyn Cavid burjuaziyasının şeypur çalanlarıdır‖. ―İblis‖də bütün varlıq inkar edilir. Burada insanlar da iblis olaraq göstərilir. ―Şeyx Sənan‖ bir sözlə bütün 1 ―İnqilab və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1928, № 11. 2 ―Maarif və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1926, № 11. 28 dünyada islam dinini nəşr etdirmək istəyir‖ 1 . Belə cızmaqaralar ədəbi hadisələrə, özünəməxsus yaradıcılıq yolu ilə gedən sənətkarlara, qeyri-elmi, yanlış münasibətin nəticəsi idi. M.Quliyev təcrübəli yazıçılara, çığırdaşlara münasibətdə partiya göstərişlərini əsas tutaraq belə hesab edirdi ki, Cavid kimi orijinal bir sənətkarı zorakılıqla müasir ədəbi həyatdan uzaqlaşdırmaq, əsassız olaraq onu düşmən cəbhəsinə atmaq və öz çirkin fikirlərini yaymaq üçün Azərbaycan şairinin nüfuzundan sui-istifadəyə çalışan düşmənə imkan vermək böyük səhvdir, ədalətsizlikdir, partiyanın ədəbiyyat sahəsindəki siyasətinə ziddir. Cavidin gec-tez sosialist quruluşunun böyük əməllərini dərk edəcəyinə, yeni yaradıcılıq yolu tutacağına, yeni ədəbi hərəkata qoşulacağına şübhə ola bilməzdi. Onun yaradıcılığının və görüşlərinin təbii istiqaməti buna ümid verirdi. İnqilabdan əvvəl Cavid, bütün ziddiyyətlərinə baxmayaraq, burjua- mülkədar münasibətlərinə və əxlaqına, dini təəssübkeşliyin müdafiəçisi olan ruhaniliyə, beynəlxalq imperializmə, müstəmləkə əsarətinə nifrət bəsləyən və zəhmətkeşlərin ―füqərayi-kasibənin‖ faciəli taleyini düşünən, inqilaba rəğbət bəsləyən radikal xırda burjua görüşlü yazıçılardan biri idi. Belə bir yazıçı üçün sosialist inqilabı ideyalarına yaxınlaşmaqdan başqa bir yol ola bilməzdi. Marksist tənqidçilər üçün bu aydın bir həqiqət idi. Cavidin inqilabdan əvvəlki yaradıcılığı çox ziddiyyətli idi. Onun görüşlərində müəyyən dərəcədə burjua mövhumatı, mücərrəd ―azadlıq‖ ideyaları, fərdiyyətçilik var idi. Şair ―Topal Teymur‖ kimi məfkurəcə nöqsanlı bir əsəri yazdığı illərdə də bu burjua mövhumatı təsirlərindən hələ xilas ola bilməmişdi. Lakin 20-ci illərə qədərki Cavid, bütün qüvvətli və zəif cəhətləri ilə bərabər, köhnə cəmiyyət quruluşunun yaratdığı Cavid idi. Yeni şərait, sovet varlığı, inqilabi ideyalar isə 1 İ.Cahangirov. ―Azərbaycan Dövlət Bədaye Teatrı‖, Bakı, Azərnəşr, 1923, səh. 67-79. 29 Cavidi, tədriclə də olsa, dəyişirdi, yeni Cavid hazırlayırdı. Həm də bu dəyişiklik bir şairin yox, bütün təcrübəli yazıçıların, cığırdaşların yaradıcılığında aydın görsənirdi. Bir çoxları bu həqiqəti görmürdülər. Onlar ancaq keçmiş Cavidi nəzərdə tutur və öz aləmlərində ona ―müasir tələblər‖ nöqteyi-nəzərindən yanaşır, onun keçmiş yaradıcılıq ideyalarını yeni cəmiyyət quruculuğuna qarşı qoyurdular; şairin yeni həyata münasibətini ―İblis‖, ―Şeyda‖, ―Şeyx Sənan‖ əsərləri ilə ölçürdülər. Ümumiyyətlə bədii yaradıcılığın mürəkkəb bir hadisə olduğunu, ədəbi prosesin dialektikasını başa düşürdülər. Bunlar şəraiti, sovet varlığının böyük təsir gücünü qiymətləndirməyənlər, şüuru varlıqdan irəli tutanlar idi. M.Quliyev isə bəzən yazılarında ―solçuluğa‖ yol verməsinə baxmayaraq, belə düzgün bir prinsipə əsaslanırdı ki, varlıq bədii şüuru dəyişdirməyə qadirdir. Buna görə də bütün başqa marksist yazıçılar, tənqidçilər kimi, o da Cavidi vurub aradan çıxarmağa yox, dəyişməkdə, yeni cəmiyyət quruculuğu uğrunda mübarizəyə qoşulmaqda ona kömək etməyə çalışırdı. O, şairin yeni bir yaradıcılıq istiqaməti tutacağına ümidini itirmirdi. Belə də oldu: artıq 20-ci illərin ortalarından Cavidin yaradıcılığında və dünyagörüşündə ciddi bir dönüş başlandı. Şairin marksist tənqidçiləri bu dönüşü diqqətlə izləyirdilər. Cavid ―Azər‖ poemasından ilk parçaları nəşr etdirdiyi zaman M.Quliyev yazırdı ki, ―bu axır zamanlarda Hüseyn Cavidin ―Azər‖ adlı yeni əsəri dərc edilir... ―İnqilab və mədəniyyət‖ məcmuəsində dərc edilən parçalara istinad edərək Cavidin ―Teymurləng‖ yolundan çıxıb, yeni yol aradığını qeyd etmək olar‖ 1 . Doğrudan da, ―Azər‖ poeması nəinki Cavidin yaradıcılığında, ümumiyyətlə 1926-1930-cu illərin poeziyasında mühüm ədəbi hadisələrdən biri idi. Hərçənd bu əsərin məziyyətlərinin o zaman layiqli qiymətləndirildiyini iddia etmək olmaz; bununla belə ―Azər‖in şairin 1 ―İnqilab və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1928, № 8-9. 30 yaradıcılığındakı dönüşün başlanğıcı kimi qiymətləndirilməsi də az əhəmiyyətli deyildir. Cavidin qardaş gürcü xalqının Sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizəsindən bəhs edən ―Knyaz‖ (1929) əsəri ədəbi ictimaiyyəti, o cümlədən də M.Quliyevi daha çox sevindirmişdi. Həmin ildə nəşr etdirdiyi bir məqaləsində M.Quliyev yazırdı: ―Nəhayət, Azərbaycan şairi Hüseyn Cavid bizim inqilab qatarımıza oturdu. O ağır, çətin ağrılardan sonra... Şura Gürcüstanında inqilab hadisələrini az-çox təsvir edən belə bir pyes doğdu... 1 ‖ H.Cavidin yaradıcılığını izləyən yazıçılardan biri də Hüseyn Mehdi idi. H.Mehdi Cavidin yaradıcılığı və əsərləri haqqında ilk mülahizələrini 1933-1934-cü illərdə irəli sürmüşdür. Bu illərdə artıq Cavid ―Azər‖dən bir çox parçalar nəşr etdirmiş, ―Knyaz‖, ―Səyavuş‖, ―Şəhla‖, ―Telli saz‖ dramlarını yazmış və sovet yazıçısı kimi tanınmışdı. Odur ki, H.Mehdinin, hər şeydən əvvəl, şairin yaradıcılığında və görüşlərində əmələ gələn dönüşü, məfkurəvi inkişafı sovet varlığının şairin yaradıcılığına göstərdiyi müsbət təsir ilə izah edərək yazırdı ki, ―Proletar hakimiyyəti Cavid kimi yazıçıların yenidən doğuşu və inqilab səngərinə keçə bilməsi üçün bütün imkanları yaratmış, yaşamağa haqlı olan əsil gözəl sənətin yaradılışı, çiçəklənməsi üçün geniş yollar açmışdır‖ 2 . Müəllif qeyd edirdi ki, Cavidin də ―birdən birə gəncləşməsinə‖, ―irəliyə‖ doğru addım atmasına ―şairin az-çox inqilabi ideyalarla tənəffüs etməsi 3 ‖ səbəb olmuşdur. H.Mehdi də Cavidin yaradıcılığındakı dönüşün ―Azər‖dən çap olunmuş parçalar ilə başlandığını söyləyir. ―Knyaz‖ dramını şairin ―proletar inqilabına doğru gəldiyini ifadə edən, menşeviklərin çirkin simasını açan‖, ―istismara qarşı dərin bir kin ifadə edən‖ əsər kimi qiymətləndirir və yazırdı ki, ―azadlıq 1 ―İnqilab və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1928, № 8-9. 2 Yenə orada, 1923, № 1. 3 Yenə orada. 31 uğrunda mübarizədə istismarçıları əzib məhv etmək üçün müsəlləh üsyan və gərgin mübarizə fikrini irəli sürməsi Cavidin ―Knyaz‖ əsərinin ən müsbət cəhətlərindən biridir‖ 1 . H.Mehdi ―Azər‖dən parçaları və ―Knyaz‖ı nəzərdə tutaraq qeyd edirdi ki, bu əsərləri yazdığı illərdə ―proletariatın kimsədən gizli olmayan sinfi siyasəti Cavidə artıq əvvəlki qədər yabançı deyildi, bəlkə qismən yaxın idi. Çünki Cavid istismarın qatı düşməni olmağa başlamışdı‖ 2 . H.Cavid inqilabdan əvvəl də zülmə, istismara ikrah hissi ilə yanaşırdı. Lakin o zaman bu, sadəcə bi narazılıq, şikayət olaraq qalmış, qəti, aydın və mübariz bir ideya şəklini ala bilməmişdi. Şairi istismarın qatı düşməninə çevirən ancaq yeni həyatın təsiri idi və tənqidçi bu cəhəti xüsusi qeyd etməkdə haqlı idi. H.Mehdi Cavidin 1933-cü ildə yazdığı ―Səyavuş‖ əsərini də şairin məfkurəvi-bədii inkişafında ―irəliyə doğru daha yeni bir addım‖ hesab edirdi. O, ―Səyavuş‖u ―bir çox qiymətli, odlu misralarla zəngin‖ olan, ―Cavidi gəncləşdirən‖, ―yeni tipli‖ bir əsər adlandırıb, bu nəticəyə gəlirdi ki, ―Cavidin ―Səyavuş‖dakı ən müsbət cəhətlərindən biri Səyavuşun şəxsi ixtilaflarını təşrih etməyə çalışmasıdır. Bu nöqtədə Cavid həqiqi bir sənətkar kimi meydana çıxır. ―Səyavuş‖da Cavid ―köləlik dünyasını canlandırmış‖, feodalizm üsuli-idarəsinin bir sıra mühüm nişanələrini göstərmişdir. Cavid göstərmişdir ki, əsil insanlar əli qabarlı, bir qrup istismarçıların zövqünü təmin etmək üçün alın təri axıtmağa məcbur edilən əməkçilərdir‖ 3 . Sonra tənqidçi yazırdı ki, ―...Cavid, eyni zamanda, əsil qəhrəmanların əməkçi kütlələrdən, bu əsil insanlar içərisindən çıxdığını göstərməyə çalışmışdır‖ 4 . Bütün bunlarla bərabər, H.Mehdinin Cavid haqqındakı ilk məqalələrində şairin yaradıcılığının sinfi kökləri və onun romantizmi haqqında, ötəri şəkildə deyilmiş olsa da, birtərəfli 1 H.Mehdi. Cavid haqqında bir neçə söz, ―Səyavuş‖, Bakı, Azərnəşr, 1934, müqəddimə. 2 Yenə orada. 3 Yenə orada. 4 Yenə orada. 32 və tənqidçinin əsas fikirləri ilə ziddiyyət təşkil edən mülahizələr də var idi. H.Mehdi bir tərəfdən Cavidin keçmiş romantizmindən danışanda, başqa tənqidçilərdən fərqli olaraq, bu romantizmi ―mücadiləçi romantizm‖ adlandırdı 1 . O bu romantizmdə realist ünsürlər də görüb, qeyd edirdi ki, ―Cavidin romantizmi çox zaman canlı həyatdan uzaqlaşmağa meyl göstərən sənətkarın romantizmi olmuşdur, lakin bu heç də Cavidin fantaziya aləminə qapılmış olduğu iddia etmək deyil 2 ‖. Digər tərəfdən, müəllif şairin keçmiş yaradıcılıq metodundan danışarkən bəzən bu metodu ―burjua romantizmi‖ adlandırırdı 3 . O belə hesab edirdi ki, sovet dövründəki yaradıcılığı ilə Cavid özünün keçmiş ―burjua romantizmini məğlub edərək realizmə yaxınlaşmışdır‖. H.Mehdi bununla Cavidin 1926-cı ildən sonra yazdığı əsərlərdəki romantizmin artıq ―yeni keyfiyyətli‖, ―yeni ünsürlərə malik‖, az-çox real həqiqətlərdən doğan bir romantizm olduğunu sübut etməyə çalışırdı. Bu niyyətində tənqidçi haqlı idi. Həqiqətən ―Azər‖, ―Knyaz‖, ―Səyavuş‖ müəllifi olan ―gəncləşmiş‖ Cavidin romantizmi və romantikası ―keçmiş Cavidin‖ romantizmindən və romantikasından kəskin surətdə fərqlənirdi. Çox güman ki, H.Mehdi ―mücadiləçi romantizm‖ sözləri ilə ―mürtəce burjua romantizmi‖, ―feodalizm ilə mübarizə aciz, zəif olan burjua yazıçısı‖ sözlərinin bir araya sığmadığını, birinci tərifin Cavid romantizmi üçün daha səciyyəvi olduğunu yəqin etdiyi üçündür ki, həmin məqalələri yenidən nəşr etdirdikdə ―burjua romantizmi‖ kimi sözləri pozub atmış, ancaq ―mücadiləçi romantizm‖ sözlərini saxlamışdır 4 . H.Mehdi ilk məqalələrində Cavidin orijinal bədii söz ustası olduğunu qeyd edir ki, onun sənətini ―alovlu sənət‖, ―yaşamağa 1 H.Mehdi. Cavid haqqında bir neçə söz, ―Səyavuş‖, Bakı, Azərnəşr, 1934, müqəddimə. 2 ―İnqilab və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1933, № 1. 3 ―Səyavuş‖, Bakı, Azərnəşr, 1934, müqəddimə. 4 Bax: H.Mehdi. ―Ədəbiyyat və sənət məsələləri‖, Bakı, Azərnəşr, 1958. ―Cavid haqqında bir neçə söz‖ məqaləsi. 33 haqlı olan əsil gözəl sənət‖, şeirini isə ―çoşqun musiqiyə malik olan romantik şeir‖ adlandırırdı 1 . M.Quliyev kimi, H.Mehdi də Cavidi kəskin tənqid edən, şairin məfkurə səhvlərinə güzəştə getməyən tənqidçilərdən idi. Bəzi məhdud ―solçuluq‖ meyllərinə baxmayaraq bu tənqid əsasən, xeyirxah tənqid idi. Cavid yaradıcılığına qayğıkeş münasibət H.Mehdinin 1959-cu ildə nəşr etdirdiyi ―Ədəbiyyat və müasirlik‖ məqaləsində də çox aydın əks olunmuşdur. Bu məqalədə tənqidçi yazırdı ki, ―...Hüseyn Cavid kimi nadir ədəbi bir simanı mədəniyyət tariximizdən silib atmaq, ən azı ədalətsizlik və bəlkə də cinayət olardı. Biz ―Şeyx Sənan‖, ―İblis‖ və ―Səyavuş‖ əsərlərinin müəllifini heç bir vaxt və heç bir vəchlə düşmənlərimizə verə bilmərik. Hüseyn Cavid Azərbaycan xalqının oğludur. Onun poetik yaradıcılığı Azərbaycan xalqının milli sərvətləri xəzinəsinə daxildir. Bizim borcumuz Hüseyn Cavid irsinin düzgün qiymətini verməkdən ibarətdir. Biz bu irsə ehtiyat və qayğı ilə yanaşmalıyıq 2 .‖ Cavid haqqında son illərdə də bir sıra xüsusi məqalələr nəşr olunmuşdur. Böyük bir qismi ―Şeyx Sənan‖ın yeni quruluşda tamaşaya qoyulması münasibətilə yazılmış bu məqalələrdə, müxtəsər və ümumi şəkildə olsa da, şairin görüşləri, sənəti və Azərbaycan ədəbiyyatında tutduğu mövqe haqqında maraqlı fikirlər irəli sürülmüşdür. Məsələn, Əkbər Ağayev ―Hüseyn Cavid və onun ―Şeyx Sənan‖ əsəri‖ məqaləsində, haqlı olaraq, Cavidin inqilabdan əvvəlki əsərlərində və görüşlərində olan ziddiyyətləri o dövrün həyatında, real ictimai münasibətlərində olan ziddiyyətləri əlaqələndirir, şairin görüşlərindəki mücərrəd insanpərvərlik, qurtuluşu ümumi məhəbbət ideyasında görmək, fəlsəfi idealizmə qapılmaq, bədii dildə təbiiliyə, xəlqiliyə az fikir vermək kimi zəif tərəfləri göstərməklə bərabər, onun yaradıcılığının qüvvətli tərəfləri, əsas ideyaları haqqında da 1 Bax: H.Mehdi. ―Ədəbiyyat və sənət məsələləri‖, Bakı, Azərnəşr, 1958. ―Cavid haqqında bir neçə söz‖ məqaləsi. 2 ―Azərbaycan‖ məcmuəsi, 1959, № 1. 34 orijinal mülahizələr yeridir və bu nəticəyə gəlir ki, inqilabdan əvvəl ―Cavidi bir şair kimi düşündürən ən mühüm məsələlərdən biri sinifli cəmiyyətdəki ictimai bərabərsizlik, burjua hakimiyyətinin yaratdığı zülm və istismar məsələsi idi. Cavidin ilk şeirlərindən və pyeslərindən başlayaraq aydın hiss olunur ki, bu qüdrətli sənətkar sinifli cəmiyyətin, kapital hökmranlığının doğurduğu eybəcərlikləri, zənginlərin qudurğanlığını, yoxsulların hüquqsuzluğunu görüb duymuş və bu ziddiyyətin haradan, hansı səbəblərdən doğduğunu özü izah etməyə çalışmışdır. Onun bütün əsərlərində aydın hiss olunur ki, Cavid həyatın mənasını yaşayıb yaratmaqda, insanların dünyanın bütün nemətlərindən bolluca istifadə etməsində, bütün zövqlərin və gözəlliklərin insana tabe olmasında, bütün xalqların və millətlərin təntənəsinə nail olmaqda görürdü‖ 1 . Tənqidçi şairin bu arzularında olan müəyyən mücərrədliyi də göstərməyi unutmayaraq əlavə edir ki, ―lakin Caviddə həyata romantik bir münasibət var. O, dünyanın yalnız bir guşəsinə yox, bütün kainata nəzər salmaq, bir xalqı və ya milləti yox, ümumiyyətlə bütün bəşəriyyəti görmək və onun əhvalındakı (Cavidin öz anlayışına görə) xəstə olan cəhətləri göstərmək istəyirdi‖ 2 . Bir qədər mücərrəd şəkildə və pafosla deyilmiş olan bu mülahizələr Cavidin görüşlərində həqiqətən mühüm yer tutan ümumbəşəri ideyaları və onları doğuran səbəbləri aydınlaşdırmağa kömək edə bilən mülahizələrdir. Lakin Əkbər Ağayev bu məqaləsində Cavidin 1905-ci il inqilabi ideyalarına münasibətini M.Ə.Sabir və M.Hadinin inqilaba olan münasibəti ilə eyniləşdirməyə çalışır ki, bu fikir ilə heç cür razılaşmaq olmaz. Tənqidçi yazır ki, ―Cavid köhnə həyat tərzini, mövcud ictimai quruluşu sarsıdan, kütlələrdə inqilabi şüuru və praktik inqilabi pafosunu alovlandıran 1905-ci il inqilabının yetişdirmiş olduğu Sabir və Hadi kimi sənətkarlarla 1 ―Ədəbiyyat və incəsənət‖ qəzeti, 1956, № 45. 2 Yenə orada № 44-45. 35 yanaşı olaraq, böyümüş bir hürriyyət fədakarı idi‖ 1 . Şübhəsiz ki, tənqidçi bu yerdə hissə qapılmışdır. Sabir 1905-ci il inqilabının doğurduğu qabaqcıl ideyaları və bu inqilabın təsiri ilə Cənubi Azərbaycanda alovlanan azadlıq hərəkatının qüdrətini, həmin inqilabın pafosunu əks etdirən bir sənətkar idi. Cavid isə 1905-ci il inqilabının zəif tərəflərini əks etdirən, ən yaxşı hallarda inqilaba ancaq sadəcə rəğbət bəsləyən bir sənətkar idi. 1905-ci il inqilabına münasibətdə Cavidi nəinki inqilabçı demokrat şair, Azərbaycan xalqının mübariz müğənnisi, realist Sabirlə, heç romantik şair Hadi ilə də müqayisə etmək mümkün deyildir. Hüseyn Cavidin sovet dövründəki yaradıcılığı haqqında müxtəsər şəkildə olsa da, 1957-ci ildə nəşr olunmuş ―Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi‖nin III cildində də bəhs edilmişdir 2 . Bunlardan başqa tənqidçi və sənətşünas Cəfər Cəfərov ―Azərbaycan Dram Teatrı‖ kitabının 1959-cu il nəşrində Cavidin əsərlərinin səhnə tarixini, şairin ideya və sənətkarlıq inkişafında Azərbaycan Dram Teatrının rolunu aydınlaşdırmış, yeri gəldikcə ―Maral‖, ―Şeyx Sənan‖, ―Şeyda‖, ―Knyaz‖ və ―Səyavuş‖ əsərlərinə qısa təhlil vermişdir 3 . Bütün bunlar hamısı marksist tənqidimizin və ədəbiyyatşünaslıq elmimizin Cavid yaradıcılığı ilə yenidən ciddi məşğul olduğunu və görüşlərində çox ziddiyyətli olan bu şairi düzgün başa düşməkdə oxuculara kömək etməyə çalışdığını göstərir. Bu kiçik monoqrafiyada isə məqsəd mümkün qədər Cavid yaradıcılığını bütün ziddiyyətləri ilə bərabər tədqiq etmək, onun ədəbiyyat tariximizdə tutduğu mövqeyi müəyyənləşdirmək və xüsusilə Cavid şeirində müasir ideyalarla səsləşən cəhətləri aydınlaşdırmaqdır. 1 ―Ədəbiyyat və incəsənət‖ qəzeti, 1956, № 44-45. 2 Bax: ―Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi‖, III cild, Bakı, 1957, səh. 43, 45. 3 Bax: Cəfər Cəfərov. ―Azərbaycan Dram Teatrı‖. Azərnəşr, Bakı, 1959. |