AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ

 
 
―Qadın‖  sərlövhəli  başqa  bir  şeirində  Cavid  Şərq  qadınını 
hüquq,  azadlıq  uğrunda  mübarizəyə  çağırır,  çadranı  zülmət 
pərdəsi adlandırır: 
 
Qadın, ey sevgili həmşirə, oyan! 
Ana! Ey nazlı qadın, qalx! — Uyuyan — 
Daima mövt ilə həmduş oluyor, 
Zillü möhnətlə həmağuş oluyor. 
...Oluyor iştə hüququn pamal, 
Çalış, öyrən, ara, bul, haqqını al! 
Pərdeyi-zülmət içindən sıyrıl! 
Qəhrəmanlar kimi qovğaya atıl!
 2
 
 
Bu  yeni  şeirlərdə  artıq  əvvəlki  bədbin,  ümidsiz  şair  yavaş-
yavaş başqalaşır,  yavaş-yavaş  aradan  çıxır, onu artıq məhdud, 
qaranlıq  şəxsi  mənəvi  aləmindən  kənara  çıxan,  tədriclə  həyat 
həqiqəti  ilə,  gerçəkliklə  hesablaşan  başqa  tipli  bir  şair  əvəz 
edirdi. 
Vətənə  qayıtdıqdan  sonra  yeni  ictimai-siyasi  həyat  və  yeni 
                                                 
1
 ―Otuz yaşında‖ H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 500. 
2
 ―Qadın‖, yenə orada, səh. 506-507 

 
71 
ədəbi  mühit,  hətta  ayrı-ayrı  qabaqcıl  yazıçılar  da  Cavidin 
mənəvi  inkişafına  müsbət  təsir  edirlər.  Bu  yazıçılar,  şairin 
yaradıcılığında  və  görüşlərində  olan  zəif  cəhətləri  tənqid  edir, 
ona  doğru  yol  göstərirdilər.  Bu  həqiqəti  təsdiq  etmək  üçün 
təkcə  bir  faktı  göstərmək  kifayətdir.  Cavid  Türkiyədə  təhsil 
aldığı illərdə ―Pənbə çarşaf‖ adlı bir şeir də yazmış və burada 
qadına olan köhnə, mürtəce baxışları əks etdirmişdi. Bu şeirdə 
Cavid  qadınların  örtünməsində,  çadraya  bürünməsində  xüsusi 
bir  cazibə,  incəlik,  lətafət  görür,  çadranı  ulduzları  saran 
şəfəqlərə,  gülə  başqa  bir  gözəllik  verən  yarpağa,  gözəl  rəsm 
əsərini bəzəyən kölgələrə bənzədirdi. 
 
... O vücudi-lətifi qoy sarsın  
Nurdən işlənən ipək tellər, 
Məncə məğrurü möhtəris baxışın  
Ruhi təltif için kifayət edər... 
 
Müəllif şeirin sonunda: 
 
Örtün! Örtün, fəqət unutma, saqın! 
Sənin açmaq zamanın: iştə yarın
 1
 — 
 
—  deyə  gələcəkdə  çadranın  aradan  qaldırılacağına  şübhə 
etmədiyini  bildirirdisə  də,  bu  heç  də  qadına  olan  köhnəlmiş, 
mürtəce baxışı ört-basdır edə bilmirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, 
bu,  Cavidin  çadranı,  örtünməyi  müdafiə  edən  ilk  və  son  şeiri 
olmuşdur.  Şair  vətənə  qayıtdıqdan  sonra  özü  yeni  şeirlərində 
bu  fikrin  əleyhinə  çıxmışdır.  Bununla  belə  ―Pənbə  çarşaf‖ 
şeirinin  mətbuatda  nəşr  olunması  Azərbaycanın  qabaqcıl 
yazıçılarını çox qəzəbləndirmişdi. Şair Məhəmməd Hadinin bu 
şeir  münasibətilə  yazdığı  ―Əlvahi-nəfasət‖  adlı  məşhur  şeiri 
bunu  aydın  təsdiq  edir.  M.Hadi  qəzəb  və  kinayə  ilə  dolu  olan 
bu  şeirində  çadranı  müdafiə  etməyi  cəhalət,  nadanlıq, 
                                                 
1
 ―Bahar şəbnəmləri‖, Bakı, 1917, səh. 21-22. 

 
72 
düşüncəsizlik adlandırır, bu mürtəce fikri azadlıq, mədəniyyət, 
tərəqqi  və  inkişaf  əleyhinə  çevrilmiş  bir  görüş  hesab  edir, 
qadınlara  ―örtün!‖  deyə  məsləhət  verməyi  həyatdan  geri 
qalmaq,  müasir  həyatın  ruhunu,  tələbini  anlamamaq  əlaməti 
kimi  qiymətləndirirdi.  Cavidin  əksinə  olaraq,  M.Hadi  qadını 
zülmət  içində  boğulan  nura,  çadranı  gülüzlü  səhərin  üzünü 
tutan  qaranlıq  gecəyə  bənzədir,  sənət  yollarında  bu  qaranlıq 
gecəni  əridən  bir  ildırım  olmaq  lazım  gəldiyindən  danışırdı. 
Şeir aşağıdakı beytlə başlanırdı: 
 
Bir yıldırım olsam da, əritsəm gecələrdən, 
Bir parça olan örtüyü gülüzlü səhərdən! 
 
M.Hadi ―Pənbə çarşaf‖ şeirinin, demək olar, hər misrasına 
cavab verir, qüvvətli bir məntiqlə Cavidin bütun fikirlərini alt-
üst edirdi: 
 
Mən istəməm də öpsün o cinsi-lətifi, ah, o məlun niqablər! 
Nurdan hörülsə də üzü tutmuş olan siyah, yerə keçsin hicablər! 
... ―Örtün‖ deyirsən. 
Mən istəməm bu örtüyü, ey şair, istəməm! 
... Mən pənbə çarşafın da ədüvvi-həyatıyam, ölsün niqablər! 
... ―Çarşaf!‖ Bunu qovmalıyız həp lüğatdən, yaşasın  
ləfzi-inkişaf! 
...Doğmaz zəmini-Şərqdə ruhi-tərəqqiyat, doğmazsa inqilab! 
... Ey canlı kölgələr, baxın ülvi cahanlara! 
Sizi yüksəlmiş istərəm. 
Mən ölmədən siz dirilin, kamyab olun! 
Görsün bu gözlərim. 
Yüksəklənin, işıq yaradan afitab olun! 
Parlaqmı sözlərim? 
Parlaq düşüncə istər işıqla qaranlığı  
Ayırsın və anlasın! 

 
73 
Lazım təbib kim, bilə bilsin də sağlığı, həyatı qucaqlasın!
 1
 
 
Məhəmməd Hadi ―Əlvahi-nəfasət‖ şeirini Cavidə ithaf etmiş 
və  sərlövhənin  altında  ―Şairi-nəsihətpərvər  Hüseyn  Cavid 
bəradərimə‖  sözlərini  yazmışdı.  Lakin  o  öz  şair  qardaşına 
mədhiyyələr  oxumamış,  onu  tənqid  etmiş,  ―işıqla  qaranlığı 
fərqləndirməyi‖  bacaran  parlaq  düşüncəyə  malik  olmağa, 
qabaqcıl sənət yolu ilə getməyə çağırmışdı. 
Cavidin  vətənə  qayıtdığı  1909-cu  ildə  və  ondan  sonrakı 
illərdə 1905-ci il inqilabı ideyaları və bolşevizm ideyalarından 
ruhlanan  mollanəsrəddinçilər  mürtəce,  əksinqilabi  fikirlərə, 
millətçiliyə,  istismara,  burjua-mülkədar  əxlaqına  və  imperi-
alist  burjua  fitnəkarlığına  qarşı  geniş  bir  mübarizə  cəbhəsi  aç- 
mışdılar. Cavid vətənə qayıtdıqdan sonra belə bir yeni tələbkar 
ədəbi  mühitlə  əhatə  olunmuşdu.  Bu  da  onun  yaradıcılığına  və 
görüşlərinə öz müsbət təsirini göstərirdi. 
1910-1911-ci  illərdə  yazılmış  ―Öksüz  Ənvər‖,  ―Kiçik 
sərsəri‖,  ―Vərəmli  bir  qız‖,  ―Bir  qızın  son  fəryadı‖  və 
―Gecəydi‖ şeirlərində Caviddəki mənəvi təbəddülat daha aydın 
hiss olunurdu. Bu şeirlər artıq fərdi, intim hisslərdən uzaq idi. 
Ədalətsiz ictimai mühitin bədbəxt etdiyi vətəndaşların həyat 
faciəsi,  küçələrə  atılmış  kimsəsiz,  yetim  uşaqların  dərdi, 
iniltisi,  köhnə  adət-ənənələrin,  feodal  əxlaq  normalarının 
qurbanı  olan,  dərdi  başından  aşmış,  kimsəyə  açılmamış  gizli 
qəmlərin  əlində  vərəm  almış  Şərq  qadınının,  Azərbaycan 
qızları  və  gəlinlərinin  fəryadı,  ―altun  və  dəbdəbə‖  əsiri  olan 
yüksək  cəmiyyət  gözəllərinin  vəfasızlığı  ucundan  həyat  və 
səadətdən əbədilik əlini üzmüş gənclərin məhv olmuş əməlləri 
bu şeirlərin əsas məzmununu təşkil edirdi. 
Budur:  oxuduğu  sinifdə  həmişə  dərsdə  və  əxlaqda  bi- 
rinciliyi  qazanan  doqquz  yaşlı  balaca  Ənvər  neçə  gündür  ki, 
susur, dinib-danışmır; dindirəndə də sel kimi göz yaşları tökür, 
hıçqırıqlarla  boğulur.  Ənvər  çoxdandır  ki,  atadan  yetim 
                                                 
1
 M.Hadi. Seçilmiş əsərləri, ADU nəşriyyatı, Bakı, 1957, səh. 269-270. 

 
74 
qalmışdır. İndi bir neçə gündür ki, yeganə ümidi, təsəllisi olan 
kimsəsiz,  əqrəbasız  anasını  da  itirmişdir.  Ata  yox,  ana  yox, 
cəmiyyətdə  də  kimsəsiz  uşaqların  tərbiyəsi  qeydinə  qalan  bir 
müəssisə,  bir  qanun  yoxdur.  Bəs  bu  yurdsuz,  kimsəsiz 
istedadların  axırı,  bu  zavallıların  taleyi  nə  olacaqdır?  (―Öksüz 
Ənvər‖). 
Yaxud  həyatın  başqa  bir  lövhəsi:  hər  bir  hüququ  tap- 
dalanmış,  bütün  arzuları  gözündə  qalmış,  əsarətdə  yaşayan 
gənc  Azərbaycan  qızı  öz  dərdlərini  yaxın  bir  adama  demək 
imkanından  məhrumdur.  O,  qəmli  ürəyini  ancaq  təbiətə,  aya, 
ulduza  aça  bilir.  Bəxtiyar  səyyarələr  isə  nə  bilirlər  ki,  yer 
üzündə əsarətdə yaşayan şərqli qızlar nə çəkirlər? 
 
Ürəkdə qaldı məramım, duyulmaz oldu səsim! 
Gözümdə qalmadı nur, ah, iştə son nəfəsim!.. 
Məzalim atəşi yaxdıqca qovrulur bədənim, 
Nə hali-müdhiş! Aman, son günüm bumuydu mənim?! 
Solub bahari-şəbabım, dəyişdi hər halım; 
Bu surətim, bu vücudum, bu dönmüş iqbalım...
1
 
 
Başqa  bir  qəmli  hadisə:  gecədir,  milyonerlərə  məxsus 
böyük,  təntənəli  bir  binanın  balkonu  qarşısında  solğun  çöhrəli 
bir  gənc  ziyalı  dayanmışdır.  İçəridəkilər  kef-nəşəyə  dalıb,  şən 
qəhqəhələrlə gülürlər. Onlardan biri də vaxtilə bu gəncə könül 
verən,  sonra  isə  ―altun  və  dəbdəbəyə‖  aldanıb  vəfasız  çıxan 
―əski sevgilidir‖. Solğun baxışlı gənc kədərli, yorğun, xəstə bir 
halda  balkonun  qarşısında  çətin  nəfəs  ala-ala  məcnun  kimi 
inləyib fəryad edir: 
 
Nə oldu? Söylə, neçin, böylə bivəfa çıxdın? 
Şikəstə könlümü bilməm neçin yaxıb-yıxdın? 
Neçin ümidimi məhv eylədin? Nədən bıkdın?
2
 
                                                 
1
 ―Bir qızın son fəryadı, yaxud zindan guşəsindən bir səs‖, H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 550. 
2
 ―Bir qızın son fəryadı, yaxud zindan guşəsindən bir səs‖, H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 501. 

 
75 
 
Gənc  romantik  aşiq  təntənəli  salon  gözəllərindən  əhd-
peyman, sədaqət,  vəfa,  mehribanlıq  umur.  İnsana məxsus  olan 
bütün  bu  gözəl  sifətləri  isə  altun  və  dəbdəbə  hərisliyi  çoxdan 
ayaqlayıb  keçmişdir.  Gəncin  ah-fəryadına  içəridən  istehzalı, 
―sitəmli  qəhqəhələr‖  cavab  verir.  O  isə  təhqir  edildiyini, 
aldandığını  görüb,  revolverini  çıxarır,  dərdlər,  ələmlərlə  dolu 
olan ürəyini nişan alır. 
Əlbəttə, bu şeirlər də həyat dəyişmək qüvvəsinə malik olan, 
tam,  mübariz  sənət  nümunələri  sayıla  bilməzdi.  Bununla  belə 
Türkiyədə  yazılmış  şeirlərə  görə  bunlar  müəyyən  ictimai 
məzmunu  olan  əsərlər  idi.  Bu  şeirlərdə  şair  artıq  öz  məhdud 
şəxsi hissləri ilə deyil, məhkum insanların taleyi ilə məşğul idi; 
o, zalım mühitin bədbəxt etdiyi insanlar haqqında düşünürdü. 
Yeni  şəraitin  və  ədəbi  mühitin  Cavid  yaradıcılığına  təsiri 
onun  ―Bakıda‖,  yaxud  ―Bakıda-Balaxanı  neft  mədənlərinə 
gedirkən  Məsud  ilə  Şəfiqə  arasında  bir  müsahibə‖
1
 şeirində 
özünü  daha  aydın  göstərmişdi.  Şeirdə  Bakı  fəhlələrinin  ağır 
həyatından,  sahibkarlar  tərəfindən  onların  amansız  istismar 
edilməsindən bəhs olunur. 
İki ziyalı gənc 
— 
Şəfiqə və Məsud Balaxanı 
neft 
mədənlərini 
gəzməyə çıxmışlar. Şəfiqə ağıllı, 
mər
həmətli, həssas bir qızdır. 
Ancaq  onun  hələ  həyat  təcrübəsi  yoxdur,  üstəlik  bir  az  da 
romantik,  xəyalpərvərdir.  Gənc  qız  neft  mədənlərində  çalışan 
Bakı  fəhlələrinin  həyatı,  məişəti  haqqında  aydın  təsəvvürə 
malik  deyildir.  Odur  ki,  Balaxanı  neft  buruqları  uzaqdan  ona 
yaşıl  bir  meşə,  şairanə  bir  sərvlik,  buruqlarda  çalışan  fəhlələr 
isə sərvlikdə gəzən şən, qayğısız insanlar kimi görünür. Məsud 
isə  fəhlələrin  həyatı  və  acınacaqlı  taleyi  ilə  yaxından  tanışdır. 
O,  Şəfiqəyə  fəhlələrin  nə  qədər  çətin  zəhmət  şəraitində 
işlədiklərini,  yaşamaq  üçün  nə  qədər  ağır  məşəqqətlərə 
dözdüklərini başa salır: 
Yığın-yığın bəşəriyyət o müzlim ormanda  
                                                 
1
 Bu şeirin ilk variantı 1909-cu ildə nəşr edilmişdir. 

 
76 
Yaşar, qoşar, çalışar, zift içində, hər yanda,  
Həyatı güldürəcək bir ümidə bağlanaraq, 
İş arxasınca qoşuşmaqda həpsi çırpınaraq. 
Bir az da yaxlaşalım, gör zavallı insanlar  
Nələr çəkir yaşamaqçın? Nasıl yaşar onlar? 
Görüncə tab edəməzsin, acırsın, ağlarsın, 
Nədir bəlayi-məişət, duyarsın, anlarsın
1
. 
 
İndi artıq Şəfiqə üçün aydın olur ki, uzaqdan ona şairanə bir 
sərvistan kimi görünən mədənlərdə minlərcə insanlar bir parça 
çörək üçün gecə-gündüz qan-tər içində çalışırlar. Həm də onlar 
həyatın  bütün  gözəl  nemətlərindən  məhrumdurlar.  Neft 
quyuları  onların  ―əcəl  qapısı‖  olmuşdur.  İndi  yaxınlaşmaqda 
olduqları buruqlar Şəfiqəyə qəbir  daşları kimi görünür. Şəfiqə 
geri  dönmək,  bu  ―cansıxıcı  mühitdən‖  ayrılmaq  istəyir. 
Şəfiqənin  neft  mədənlərini  ―cansıxıcı  kədərli  bir  mühit‖ 
adlandırması Məsuda toxunur. Çünki Şəfiqə əsas həqiqəti başa 
düşmür  ki,  şəhərlərdə  varlılar  mühitində  gördüyü  bütün 
təntənələr,  dəbdəbələr  bu  kədərli  mühitdə  qan-tər  içərisində 
işləyən  fəhlələrin  zəhməti  nəticəsində  başa  gəlir.  O,  Şəfiqəyə 
deyir: 
 
Fəqət çox aldanıyorsun, mənim gözəl mələyim, 
Düşündüyün gözəl, amma yanılma, sevdiciyim. 
Bu nəşəsiz, kədərəfza, bu müzlim aləmdən — 
Ziyalanır bütün evlər, cahan olur rövşən. 
O zift axan quyular mənbeyi-səadətdir, 
Axıb gedən sular altundur, eyni, sərvətdir. 
Bax, iştə, həp o buruqlar birər böyük bütdür  
Ki, pişigahinə çox kimsə varmadan bükülür. 
Bu şəhr içində görüb, duyduğun o hissi-nəşat, 
Bütün o dəbdəbələr, həp o anlı-şanlı həyat, 
Bütün o təntənələr, həp o süslü heykəllər  
                                                 
1
 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 494. 

 
77 
Bu sisli, hisli buruqlarla iftixar eylər
1
. 
 
Bu  həqiqəti  biləndən  sonra  Şəfiqəni  artıq  mühüm  ictimai 
məsələlər  düşündürməyə  başlayır.  O,  fikirləşir  ki,  nə  üçün  bu 
ağır  zəhmət  şəraitində  yaşayan  fəhlələr  hər  şeydən  məhrum 
olsun,  onların  yaratdığı  sərvət  isə  bir  yığın  müftəxora  məxsus 
olsun?  Nə  üçün  gərək  sərvətin,  dövlətin,  səadətin  yaradıcısı 
olan bu insanlar zəhərli qazları udmalı, nəmli yerlərdə yaşama- 
lı olsunlar, bir ovuc varlılar isə onların zəhməti hesabına bollu 
sərvət  içərisində,  kədər,  qayğı  nə  olduğunu  bilmədən  mənasız 
həyatlarını eyş-işrət içərisində keçirsinlər? 
Məsud da Şəfiqənin fikrinə şərik olur, lakin bu ədalətsizliyin 
aradan  qaldırılmasını  hələlik  çox  çətin  hesab  edir,  onun  ancaq 
gələcəkdə mümkün olacağını söyləyir. 
Bu  mükalimədən  aydın  olur  ki,  Şəfiqə  və  Məsud  hakim 
istismarçı  siniflərlə  zəhmətkeşlər  arasındakı  ziddiyyəti 
görürlər.  Onlar  fəhlə  sinfinə  dərin  məhəbbət,  rəğbət  bəsləyir, 
dünyanın  bütün  sərvətini  yaradan  bu  insanların  hər  növ maddi 
və  mənəvi  hüquqdan  məhrum  edilməsini  böyük  ədalətsizlik 
hesab  edirlər,  ancaq  bu  ədalətsizliyin  aradan  qaldırılması 
yollarını bilmirlər. 
―Məsud  və  Şəfiqə‖  bu  illərdə  H.Cavidin  Bakı  fəhlələrinin 
həyatı  ilə  maraqlandığını,  zəhmətkeşlərə  dərin  rəğbət 
bəslədiyini,  fəhlə  sinfinin  azad  gələcəyi  haqqında  arzular 
bəslədiyini  göstərən  bir  əsər  idi.  Doğrudur,  bu  əsərdə  şairin 
fəhlə  həyatına  münasibəti  bir  liberal  xırda  burjua  ziyalısının 
münasibəti idi, Cavid proletar məfkurəsindən uzaq idi; bununla 
belə  fəhlə  sinfinin  həyatı  və  taleyi  ilə  məşğul  olması  onun 
yaradıcılığında  və  görüşlərində  bir  yenilik  idi,  müsbət  bir 
hadisə idi. 
―Məsud və Şəfiqə‖ təbii, şairanə bir pafosla  yazılmışdı. Bu 
pafos,  hər  şeydən  əvvəl,  Məsud  ilə  Şəfiqənin  xarakterində, 
onları  düşündürən  ictimai  fikirlərdə,  neft  Bakısı  və  fəhlə 
                                                 
1
 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 495. 

 
78 
sinfinin  həyatı,  taleyi  və  gələcəyi  haqqında  bəslədikləri  gözəl 
arzularda özünü göstərirdi. Bu surətlərdə həm kəskin ağıl, həm 
də  zəngin  hissiyyat,  zəhmətkeş  insanın  səadəti  üçün  döyünən 
nəcib bir ürək vardır. Əsərdəki şeiriyyət də bu iki xüsusiyyətin 
birləşməsindən  doğurdu.  Müəllif  hər  iki  gəncin  fərdi 
xarakterini  verməyə  xüsusi  səy  göstərmişdir.  Mühüm  ictimai 
məsələlərdə  eyni  fikirdə  olan  gənclər  xaraktercə  fərqlənirlər: 
Şəfiqə  xəyalpərvər  olduğu  halda,  Məsud  canlı,  həyat 
müşahidələrinə  malik  bir  realistdir.  Şəfiqənin  fəhlə  sinfi  və 
onun  parlaq  gələcəyi  haqqında  bəslədiyi  gözəl  arzuları 
Məsudun  canlı  həyat  müşahidələri,  başqa  sözlə  romantik 
xəyallarla  real  mühakimə  bir-birini  tamamlayır  və  şeirin  əsas 
ideyasının bədii bir şəkildə ifadəsinə kömək edirdi. 
Cavidin  1913-cü  ildə  Bakı  mətbəə  işçilərinin  həyatından 
―Rəmzi‖ adlı dram yazmasını da nəzərə alsaq (bu əsər sonradan 
işlənib  ―Şeyda‖  adı  ilə  nəşr  edilmişdir),  yeni  şəraitin  şairə  nə 
qədər dərin təsir göstərdiyi daha da aydınlaşmış olur. 
 
* * * 
 
1911-1912-ci  illərdən  başlayaraq  Hüseyn  Cavid  öz 
əsərlərində bir moralist, mütəfəkkir şair kimi çıxış edirdi. Lakin 
bu illərdə onun fəlsəfi və əxlaqi görüşləri çox ziddiyyətli olub, 
müəyyən  müsbət  meyllərinə  baxmayaraq,  əsasən  idealist, 
eklektik  mahiyyət  daşıyırdı.  Bunu  biz  şairin  1912-ci  ildə  30 
yaşında ikən yazdığı və 330 misradan ibarət ―Bir xatirə‖ yaxud 
―Sən  nəsən?  Kimsən?‖  deyən  ariflərə!‖  şeirində  çox  aydın 
görürük. 
Şeir, sərlövhəsinə uyğun olaraq, doğrudan da, öz müəllifini 
tanıtdırmaq məqsədilə  yazılmışdı. Ancaq şair sözün müstəqim 
mənasında tərcümeyi-halını  yox, öz görüşləri,  müxtəlif dinlər, 
dini  təriqətlər,  o  vaxtadək  tanış  ola  bildiyi  siyasi-fəlsəfi 
sistemlər  haqqında  və  bir  sıra  daha  başqa  məsələlər:  müasir 
cəmiyyət,  insan,  bəşərin  hal-hazırı  və  gələcəyi  haqqında  öz 

 
79 
xüsusi  qənaətlərindən  və  demək  olar  ki,  o  zaman  hələ  şairin 
özü  üçün  də  tamamilə  aydın  olmayan  məsələlərdən  də  bəhs 
etmişdi.  Həqiqətən  şairə  belə  bir  sual  verən  olmuşdumu?  Bu 
xüsusda  heç  nə  bilmirik.  Əslində  bunu  bilib-bilməməyin  bir  o 
qədər də əhəmiyyəti yoxdur. Ancaq onu demək olar ki, belə bir 
sualı  qoyub,  ona  cavab  axtarmaq  bir  idealist,  romantik  şair 
olaraq Cavid yaradıcılığının təbiətindən doğurdu. 
Bu  dövrdə  və  bir  müddət  ondan  sonra  da  Cavid  hələ 
―dünyanı  ideyalar  idarə  edir‖  anlayışına  çox  bağlı  idi.  Başqa 
sözlə  şairi  bir  sənətkar  kimi  birinci  növbədə  real  varlığın 
tədqiqi deyil, daha çox ideal həqiqət axtarıcılığı məşğul edirdi. 
Buna  görə  də  az-çox  tanış  olduğu  köhnə  və  təzə  ideyalara  öz 
münasibətini bildirməyə xüsusi meyl və səy göstərirdi. 
Şeirdə  barışmaz,  narahat  və  narazı  bir  ruh,  kəskin  bir 
inkarçılıq ruhu var idi. Şair bu narazı ruhla, hər şeydən əvvəl, 
xalqları,  millətləri  bir-birindən  ayrı  salan,  insanlar  arasında 
fitnə-fəsad törədən ―bir yığın əfsanə, yalan, uydurmadan ibarət 
olan‖ dini etiqadları qamçılayırdı: 
 
Bir yığın əfsanə, min lafü kəzaf  
Uydurub hər kəs çıxarmış ixtilaf.  
Hər biri boş bir xəyal almış ələ, 
Uğraşıb dünyaya salmış vəlvələ... 
...Eyləmiş hər kəs təsəvvür qayəsiz  
Başqa yol, bir başqa xaliq, başqa iz. 
...Hər kəsin ruhunda bir xaliq gülər, 
Eylə bir xaliq ki, xəlq etmiş bəşər...
1
 
Oxucuya  məlumdur  ki,  bu  illər  yalnız  Azərbaycanda  deyil, 
ümumiyyətlə  Zaqafqaziyada,  həmçinin  Türkiyə  və  İran  kimi 
Yaxın  Şərq  ölkələrində  inqilabi  ideyalara  qarşı  dini 
təəssübkeşliyin  çox  qızğın  şəkildə  təbliğ  edildiyi  illər  idi.  Bu 
işdə ruhanilər xüsusi canfəşanlıq göstərirdilər. Dini təbliğatdan 
müstəmləkəçi dövlətlərin və yerli millətçilərin çox əlverişli bir 
                                                 
1
 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri. səh. 541-542 

 
80 
vasitə kimi istifadə edib, dost və qardaş xalqlar arasında milli 
ədavət  toxumu  səpməyə  müvəffəq  olduqları  da  oxucuya  bəlli 
olan  tarixi  bir  həqiqətdir.  Belə  bir  şəraitdə  Cavidin  dini 
təəssübkeşliyi  kəskin,  qəzəbli  şəkildə  qamçılamasının  və 
mücərrəd  humanizm  ruhunda  olsa  da,  millətləri  sülhə, 
qardaşlığa  çağırmasının,  şübhəsiz  ki,  dövrünə  görə  xüsusi 
əhəmiyyəti var idi. 
Cavidin  sonrakı  əsərləri,  xüsusən  ―Şeyx  Sənan‖  faciəsi 
aydın  göstərir  ki,  onun  bu  şeirində  ümumiyyətlə  dinə  şübhəli 
baxışı,  dini  təfriqəyə,  ayrılığa  qarşı  çıxması  təsadüfi  olmayıb, 
onu həmişə düşündürən, onun yaradıcılığında həmişə öz həllini 
tələb  edən  və  şairin  dünyagörüşünün  formalaşmasına  da 
qüvvətli  təsir  göstərən  məsələlərdən  biri  olmuşdur.  Lakin 
Cavid  idealist  idi,  dinin mənşəyi,  tarixi  kökləri  haqqında onun 
mülahizələri idealist mahiyyətdə idi. Onun dini şübhəçiliyi isə, 
yeni  bir  ideya  olmayıb,  hələ  XX  əsrdən  çox-çox  qabaqlar 
Azərbaycan  ictimai  fikrinin  və  ədəbiyyatının  başlıca  qüvvətli 
cəhətlərindən  biri  idi.  Din  bu  dövrdə  şairin  düşündüyü  kimi 
xalqlar,  millətlər  arasındakı  münaqişələrin  və  ictimai 
ziddiyyətlərin başlıca, yeganə səbəbi də deyildi. Bütün bunlara 
baxmayaraq, bu ideyanı yeni şəraitdə öz sənətinə, üslubuna xas 
olan xüsusi şairanə bir qüvvətlə və inadla təbliğ etməsi Cavidin 
müvəffəqiyyəti  idi.  İkinci  tərəfdən,  bu,  Cavid  romantizminin 
müəyyən real zəminəyə malik olduğunu göstərirdi. Belə ki, din 
və dini təəssübkeşlik tarixdə çox fitnə-fəsad törətdiyi kimi, indi 
də  şairin  doğma  vətənində  və  onunla  qonşu  olan  xalqlar 
arasında yenicə canlanmış olan ictimai və milli azadlıq hərəkatı 
əleyhinə  çevrilmişdi.  Cavid  bir  insanpərvər  şair  kimi  bu  açıq 
fitnəkarlığa qarşı susa bilmir, dözə bilmirdi; həyatın suallarına 
cavab  verməyə  çalışır,  ziddiyyətləri  həll  etmək  haqqında 
düşünürdü. 
Şairin bütün yaradıcılıq yolunu diqqətlə izlədikdə aydın olur 
ki, onun dinə münasibəti həmişə eyni şəkildə olmamışdır. Hər 
halda haqqında bəhs etdiyimiz dövrdə şairin dini təəssübkeşliyi 

 
81 
nifrətlə qarşıladığı əsərlərindən aydındır. 
Şeirdə  müəllifin  oxucularına  çatdırmaq  istədiyi  ikinci  fikir 
müasir insan, müasir cəmiyyət, bəşəriyyətin keçmişi, hazırı və 
gələcəyi haqqında onun mülahizələri, başqa sözlə bir növ tarixə 
olan  baxışı  idi.  Bu  mülahizələrdə  narazı  ruh  daha  kəskin  idi. 
Şairin  nəzərində  bəşəriyyətin  tarixi  guya  bir  yığın  mənasız 
əxlaq,  adət  və  ənənələr,  yersiz  ixtilaflar,  ziddiyyətlər, 
keşməkeşlər  tarixindən  ibarət  idi.  Onun  fikrincə  bu  tarix  ―bir 
bölük miskin, hədyançı, xülyapərvər, əxlaq, etiqad dəllalarının‖ 
və öz mənafeyini güdən ―tülkü siyasilərin‖ milyonları zorla öz 
iradələrinə  tabe  etdirmələri  tarixindən,  bunun  nəticəsində  də 
millətlərin,  xalqların,  tayfaların,  dövlət  və  hökumətlərin  bir-
birinə  düşmən  kəsilməsi,  bir-birinə  nifrət  etməsi  tarixindən 
ibarət  idi;  hal-hazır  isə  keçmişin  əsiri,  haman  mənfur 
köhnəliyin ayrı bir donda təkrarından başqa bir şey deyildi: 
 
Hökm edər ―mazi‖ bütün vicdanlara, 
―Əskilik‖ eylər nüfuz iz’anlara. 
Əski adətlər birər zəncir olub, 
Dəmbədəm etməkdə təsxiri-qülub! 
 Sorsalar: dünyada kimdir hökmdar? 
Mən derim: ölmüşlər, ölmüş duyğular
 1
. 
 
Şair insanlığın yeganə səadət yolunu bu qaranlıq keçmişdən, 
bu  ―ölmüşlər və  ölmüş duyğular‖  aləmindən  ayrılmaqda görür 
və bu köhnəliyə qarşı mübarizəni əsrin ən böyük qəhrəmanlığı 
hesab edirdi. 
 
Hər nə yad etmişsiniz dün ya bu gün, 
Qəlbinizdən həp silin bir-bir bütün. 
Valideyn ağuşu, məktəb, mədrəsə, 
Qorxu, ümmid, təvəkkül, vəsvəsə, 
Etiqad, əxlaqü adət hər nə var,  
                                                 
1
 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 542. 

 
82 
Həp kökündən qaldırın divanəvar... 
...İştə bir meydan ki, istər qəhrəman,  
Hər kimin var meyli, etsin imtəhan.
 1