AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
CAVĠDĠN HƏYATI, ƏDƏBĠ MÜHĠTĠ VƏ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
CAVĠDĠN HƏYATI, ƏDƏBĠ MÜHĠTĠ VƏ ĠLK QƏLƏM TƏCRÜBƏLƏRĠ 1. HƏYATI. (Hüseyn Cavid Rasizadə 1882-ci ildə oktyabrın 24-də Naxçıvan şəhərində anadan olmuşdur. Cavidin həm ata, həm də ana tərəfindən babaları Şahtaxtı kəndində yaşamış və həmişə əkinçiliklə məşğul olmuşlar. Ata babası Məşədi Qulu aşıq şeirlərini və klassik şairlərin əsərlərini əzbərləməyi sevər, məclislərdə onları muğamat üstündə oxuyar, özü də bəzən bədahətən şeir deyərmiş. Şairin anası Ümmileylanın da yaxşı səsi varmış. O da qadın məclislərində el bayatılarını, ağıları məlahətli səslə oxuyan və ―xeyrə-şərə yarayan‖ bir qadın imiş. Şairin atası Molla Abdulla aşağı ruhani silkinə mənsub bir rövzəxan idi; mollalıqdan daha çox musiqini, muğamatı və şeiri yaxşı bilməsi və məlahətli səsi ilə tanınmışdı. Yaxşı səsinə görə onu tez-tez Bakı, Şamaxı, Gəncə, Nuxa, Yerevan və (eləcə də Cənubi Azərbaycan və İran şəhərlərinə dəvət edərlərdi. 1877-ci ildə bu ailə Şahtaxtıdan Naxçıvana köçür. Hüseyn burada anadan olur. Cavidin özündən başqa dörd qardaşı və üç bacısı olmuşdur. Ortancıl qardaşı Əhmədin də yaxşı səsi vardı. Xanəndəlik və bəzən də mərsiyəxanlıqla dolanardı. Kiçik qardaşı Əlirza müəllim idi. Bu qardaşlardan ancaq biri — Şeyx Məhəmməd Rasizadə ruhani təhsili almışdı ki, o da az sonra ruhaniliyi tərk edib, ömrünün 35 ilini müəllimlik etmişdir. Məhəmməd Rasizadənin müəllimlik fəaliyyətinin son on beş ili sovet dövrünə təsadüf etmişdir. Cavidin mənəvi inkişafında bu böyük qardaşının təsiri çox olmuşdur. Tələbəlik illərində Cavidə maddi kömək edən də Şeyx Məhəmməd olmuşdur. Cavid ibtidai təhsilini Naxçıvanda, Məhəmməd Tağı 37 Sidqinin məktəbində almışdı. M.T.Sidqi (1854-1903) XIX əsrin 80-90-cı illərində Azərbaycanın hər iki hissəsində tanınmış görkəmli maarifçi ziyalılardan biri idi. O, istedadlı şair, zamanına görə geniş biliyə malik, hazırlıqlı bir pedaqoq idi. Əvvəlcə Ordubadda məktəbdarlıq edən Sidqi 1893-cü ildə Naxçıvana köçüb burada öz təşəbbüsü ilə dördsinifli bir məktəb açmışdı. O bu məktəbə ―Məktəbi-tərbiyə‖ adı vermişdi. Burada dərslər yeni üsul ilə keçilirdi. Sidqinin məqsədi gənc nəsli müasir ruhda tərbiyə etmək idi. Buna görə də o, müdiri olduğu məktəbə dövrünün mütərəqqi fikirli müəllimlərini cəlb etmişdi. Bu müəllimlərdən biri də Qori seminariyasını bitirmiş Mirzə Ələkbər Sultanov idi. ―Məktəbi-tərbiyə‖də ana dili, tarix, coğrafiya, hesab fənləri tədris edilirdi. Bunlardan başqa rus və fars dilləri də keçilirdi. Təcrübə məşğələlərində (azərbaycancadan farscaya, farscadan azərbaycancaya, eləcə də ruscadan azərbaycancaya, azərbaycancadan ruscaya tərcüməyə xüsusi saatlar ayrılırdı. M.Sidqinin əlyazması şəklində qalmış dərslikləri və konspektləri göstərir ki, ana dili, tarix, coğrafiya və fars dili dərslərini və qismən tərcümə məşğələlərini o özü aparırmış. O zaman Azərbaycan dilində bir çox dərsliklər olmadığından Sidqi özü müxtəlif mənbələrdən istifadə edərək, verdiyi dərslə- rə aid dərsliklər tərtib edirmiş. Onun şəxsi arxivində olan bu dərsliklər, konspektlər və dərs cədvəllərindən aydın olur ki, Sidqi şagirdlərinə ibtidai məktəb həcmindən çox geniş məlumat verməyə çalışırmış. Sidqinin bu əlyazmaları keçən əsrin 80-90-cı illərində ümumiyyətlə Azərbaycanda məktəbdar- lığın və tərbiyə elminin tarixini öyrənmək üçün də çox əhəmiyyətlidir. ―Məktəbi-tərbiyə‖ uşaqlarını məktəbə qoyan ailələrin və maarifpərvər yerli ziyalıların maddi köməyi ilə yaşayırdı. Yoxsul ailədən olan şagirdlərdən təhsil haqqı alınmırdı. Sidqi özü də müəllimlikdən başqa heç nəyə gümanı gəlməyən, yoxsul, lakin son dərəcə fədakar, müəllimlik sənətini ürəkdən 38 sevən, vətənpərvər, ictimaiyyətçi bir ziyalı idi. Sidqi dərslərin ana dilində tədris edilməsinə ayrıca əhəmiyyət verirdi. Onun ―Məktəbi-tərbiyə‖də dərslərdən əlavə öz şagirdləri və şəhər ziyalıları üçün oxuduğu bir çox məzmunlu mühazirələri, Nəriman Nərimanov, Rəşid bəy Əfəndiyev, Sultan Məcid Qənizadə kimi bir çox Azərbaycan ziyalılarına, Təbriz, Urmiyə və Tehranda yaşayan dostlarına yazdığı məktublar və aldığı cavablar göstərir ki, maarifpərvər yazıçı və müəllim o zamankı ədəbi-bədii dilin sadələşdirilməsi zərurətini də çox aydın dərk etmiş və ana dilində tədrisin əsaslandırılması və dildə xəlqilik uğrunda, ədəbi dilin sadələşdirilməsi uğrunda mübarizə edən qabaqcıl ziyalıların səsinə səs vermişdir. Sidqi o zamankı ədəbi dili (mətbuat dili, məktublaşma və s.) tənqid edirdi: ―Bu dil bir libasa bənzəyir ki, guya pambığı Türküstanda əkilib, ipliyi İranda əyrilib, rəngi Ərəbistanda verilib, özü Azərbaycanda toxunub, Rusiyada gömrüklənibdir‖ 1 . Sidqi ―əsri-hazırda yer üzündə hər qövm və hər tayfa öz danışdığı dildə yazır‖ 2 prinsipinə əsasən tələb edirdi ki, ―Azərbaycan məktəblərində Azərbaycan dili tədrisinə böyük əhəmiyyət verilməlidir; çünki ―əvvəla ana dilidir, saniyən vətən dilidir, salisən millət dilidir‖ 3 . Sidqi özü də bu prinsipə əməl edirdi. Azərbaycan dilində yazdığı lirik və epik şeirlərini, məktublarını, dərslik və konspektlərini çox sadə, anlaşıqlı bir dildə yazır, şagirdlərini də bu yola çağırırdı. Sidqinin məktəbində təhsil alan şagirdlər ana dilini yaxşı öyrəndikləri kimi, fars və rus dilində də yazıb oxumağı öyrənir, müasir elmlər haqqında ilk məlumatı ala bilirdilər. Bu mütərəqqi işlərinə görə də o dövr Azərbaycanın bütün qabaqcıl ziyalıları, yazıçı, müəllim və məktəbdarları Sidqinin yaradıcılığına, xüsusən elmi-pedaqoji fəaliyyətinə çox yüksək 1 1896-cı ildə. M.T.Sidqinin ―Məktəbi-tərbiyə‖də oxuduğu nitqin surəti, Respublika əlyazmaları fondu (sonrakı səhifələrdə bu fondun adı ixtisarla ―Rəf‖ şəklində veriləcəkdir), arx. 7—Q-337. 2 Məmmədəli Sidqi. ―Sidqinin tərcümeyi-halı‖, Rəf, arx. 25, № 1—2/55. 3 M.T.Sidqi. 1856-cı ildə ―Məktəbi-tərbiyə‖də oxuduğu nitq. Respublika əlyazmaları fondu, arx. 7-Q-3(33) 39 qiymət verirdilər. Sidqiyə yazılmış və onun şəxsi arxivində mühafizə olunan onlarca məktublar bunu aydın təsdiq edir. Sidqinin yaxın dostlarından biri də böyük inqilabçı-demokrat yazıçı Cəlil Məmmədquluzadə olmuşdur. Sidqinin vəfatı münasibətilə ―Şərqi-rus‖ qəzetində nəşr etdirdiyi bir məqaləsində C.Məmmədquluzadə yazırdı ki, ―Sidqinin vətənimizə varid olmaqlığı şəhərimizin mədəniyyət və maarif tarixi üçün bir mühüm fəqərə oldu... Gözəl-gözəl xasiyyətlər Sidqini Naxçıvanda zərbi-məsəl etmişdir. O hörmət və məhəbbət ki camaatımız mərhuma göstərirdi, indiyə qədər heç bir şəxsə göstərilməyib‖ 1 . M.T.Sidqinin mühazirələri, məktubları, xüsusən siyasi və təbii coğrafiyaya aid tərtib etdiyi əlyazma dərsliyi onun öz siyasi görüşləri etibarilə də çox irəli getdiyini göstərir. Bu yazılarda Sidqinin İran istibdadına və çarizmin müstəmləkə siyasətinə nifrəti çox aydın duyulmaqdadır. Hüseyn Cavid ―Məktəbi-tərbiyə‖yə 14 yaşında ikən daxil olmuşdu. Bu vaxta qədər o, beş il mollaxanada oxumuş, yazı yazmağı və oxumağı öyrənmiş, Sədi, Hafiz və başqa şairlərin əsərləri ilə tanış olmuş və 12-13 yaşlarından ―Gülçin‖ 2 təxəllüsü ilə Racinin təsiri altında bir neçə şeir (mərsiyə) yazmışdı. Naxçıvanda Sidqinin məktəbi şöhrət qazandığı və yeniliyi sevən ailələr uşaqlarını bu məktəbə qoyduqları zamandan, 1895-ci ildə Hüseyn də o vaxtın maarifpərvər ziyalılarından olan Qurbanəli Şərifovun təşviqi ilə mollaxanadan qaçıb, atasından gizlin bu məktəbə daxil olur. Lakin Hüseynin bu sərbəst hərəkəti atasını çox narazı salmışdı. Görünür, nüfuzlu rövzəxan oğlunu ruhani etmək istəyirmiş. Ata oğluna yeni tipli məktəbə getməyi qadağan edir. Hüseyn bu fəqərəni müəllimi Sidqiyə və Qurbanəli Şərifova bildirib, onlardan kömək istəyir. Sidqi və Şərifov, çox çətinliklə də olsa, Molla Abdullanı razı salır, Hüseyn ―Məktəbi-tərbiyə‖də qalır. 1 ―Şərqi-rus‖ qəzeti, 1903, № 110. 2 “Gulçin‖ — Gül dəstəsi bağlayan. 40 Sonralar Q.Şərifova məktubunda Cavid yazır ki, ―Mən də atamın proqramı ilə böyüsəydim, indi kim bilir nə məsləkdə idim?.. Sidqinin məktəbinə məni təşviq edən Siz oldunuz‖. 1 Sidqi şagirdinin şairlik istedadını görüb, onunla xüsusi məşğul olurdu; onu təkcə elmdə deyil, bədii yaradıcılıqda da yeni yola çağırırdı. İndi artıq balaca Gülçin mərsiyə deyil, müəlliminin təsiri ilə ana dilində və farsca klassik üslubda lirik şeirlər yazırdı. Sidqi Gülçinin şeirlərini diqqətlə oxuyur, səhvlərini göstərir, Azərbaycan və fars klassiklərini oxumağı ona tövsiyə edir, bir sözlə, bədii yaradıcılıqda da ona müəllimlik edirdi. Hüseyn də Sidqinin şagirdi adını daşımağı ilə fəxr edirdi. 1896-cı ilin axırlarında Cavidin atasının Şahtaxtıdan Sidqiyə yazdığı bir məktub göstərir ki, inadkar ata da yumşalmış, oğlunun müəllimindən, onun atalıq qayğısından çox razı qalmışdır. Bu məktubda Molla Abdulla Sidqini ―müəllimlərin müəllimi‖ adlandırır və oğlunu yaxşı tərbiyə etdiyi üçün ona razılığını bildirir. Məktubda Cavidin öz müəlliminə bəslədiyi coşqun məhəbbətə də işarə olunurdu. Molla Abdulla yazırdı ki, onun oğlu ―Hüseyn atasının yanında öz müəllimini çox tərifləmişdir‖. Ata da ―Hüseynin bu fikri ilə tamamilə şərik‖ 2 olmuşdur. Cavidin öz müəlliminə bəslədiyi məhəbbət Sidqinin vəfatı münasibətilə Təbrizdən, onun ailəsinə yazdığı bir məktubda da çox aydın ifadə olunmuşdur. Bu məktubda Cavid yazırdı ki: ―Sidqinin vəfatı xəbərini eşidib elə bildim ki, həqiqət mənim atam vəfat edibdir... İnsanın üç atası olur: əvvəlincisi elm atasıdır... Güman edirəm ki, o mərhumun rehləti heç kəsə məndən artıq təsir eləməyib və eləməyəcəkdir‖ 3 . Cavid ―Məktəbi-tərbiyə‖də dərslərinə yaxşı çalışmaqla 1 Professor Əziz Şərifin şəxsi arxivi, Cavidin məktubları. (Qeyd: monoqrafiyanın bu fəslində Cavidin Türkiyədən yazdığı məktublardan gətirilən parçaların hamısı professor Əziz Şərifin şəxsi arxivindəki avtoqraflardan götürülmüşdür). 2 Rəf, arx. 7, Q-2 (185). 3 Rəf, arx. 7, Q-3 (276). 41 bərabər, mütaliəni də çox sevər, vaxtının çoxunu kitab oxumağa sərf edər və arabir yenə ―Gülçin‖ və ―Salik‖ təxəllüsü ilə şeirlər, qəzəllər də yazardı. Bu lirik şeirlərdən bir neçəsi Sidqinin arxivində mühafizə olunmuşdur. Onlardan biri budur: Verdim o gün ki zülfi-pərişanə könlümü, Saldı nigar o zülfdə zindanə könlümü. Yalvardım iczinən ona bəlkə xilas edə, Zənciri-zülfə bağladı divanə könlümü. Hər qədr uydum ol ləbi-tərsa cəmalına, Yandırdı şəm’i-hüsni çü pərvanə könlümü. Gülzari-hüsnə Yusifi-dil çıxdı seyr edə, Saldı o yar çahi-zənəxdana könlümü. Etdikcə mən məhəbbət o kafər balasinə, Etdi cəfayi-naz ilə viranə könlümü. Vəslə yetirməyib, gecə-gündüz fəraqdə, Təbdil etdi laləsifət qanə könlümü. Bəzmi-visalə həsrətü ümmidvar idim, Saldı cilayi-firqətə məstanə könlümü. Gülçin binəva, oldum müridi-şeyx, Yandırmışam mən atəşi-hicranə könlümü. 1 Hüseyn bu qəzəli məktəbli yoldaşlarının yanında müəllimi Sidqiyə oxuduqda, Sidqi demişdir: ―Mən atan Molla Abdullanın yerinə olsaydım və Gülçin kimi bir şair oğlum olsaydı, rövzəxanlığı buraxıb, xanəndəlik edərdim və həmişə Racinin yox, öz oğlumun şeirlərini oxuyardım‖. Şagirdlərindən birinin: ―müəllim! Bu günlərdə Hüseynin atasının səsi batmışdır, mərsiyə oxuya bilmir‖ — replikasına cavab olaraq Sidqi yenə zarafatla demişdir: ―Bəlkə elə oğlunun səsi atasının səsini batırıb!..‖ Hüseyn utana-utana ―mənim heç yaxşı səsim yoxdur!‖ dedikdə müəllim.: ―Var, sənin çox yaxşı 1 Rəf, arx. 7, Q-3 (309). 42 səsin var — demişdir.— Amma, öz aramızdır, rövzəxanların səsini batıran səsə oxşayır... Özünü gözlə, bu iki səs bir-birini batıran səslərdir!‖. 1898-ci ildə Cavid ―Məktəbi-tərbiyə‖ni müvəffəqiyyətlə bitirir. O, təhsilini yenə də davam etdirmək istəyir. Ancaq bu vaxt şiddətli göz ağrısına tutulması buna mane olur. Atası Hüseyni müalicə üçün Təbrizə göndərir. Bu zaman Cavidin qardaşı Məhəmməd Rasizadə də Təbrizdə idi. Cavid Cənubi Azərbaycana hansı ildə getmişdir, orada neçə il qalmış və nə ilə məşğul olmuşdur? Bu suallara ancaq, onun Təbrizdən və Urmidən müəllimi Sidqiyə göndərdiyi məktublardan cavab alırıq. Bu məktubların biri (1898-ci ildə, Təbrizdən yazılmışdır. Burada Cavid müəlliminə bildirir ki, o, Təbrizdə böyük qardaşının yanındadır və ―Talibiyyə‖ mədrəsəsində təhsilini davam etdirir, qardaşı Məhəmməd, Seyid həkim adlı bilikli, açıqfikirli bir şəxs ilə çox yaxın dostdur. Seyid həkim hər axşam onların mənzilinə gəlir və onlarla birlikdə ―Nasiriyyə‖, ―Təbriz‖, ―Şərafət‖, ―İzzət‖, ―İttila‖ və ―İran‖ qəzetlərini oxuyur, müzakirə edirlər 1 . Təbrizdən yazılmış, ancaq tarixi göstərilməmiş digər iki məktubda isə Cavid ―Talibiyyə‖ mədrəsəsinə daxil olmadan əvvəl yenə Təbrizdə gözlərini müalicə etdirdiyi haqqında məlumat verir, Sidqidən aldığı bir məktub münasibətilə öz sevincini və təşəkkürünü bildirir. O, müəlliminə yazır ki, ―məktubunu aldım. Qəmli, xəstə gözlərimə işıq gəldi‖ 2 . ―Şagirddən müəllimə‖ sözləri ilə başlanan başqa bir məktubda isə Cavid gözlərinin yaxşı olduğunu sevinclə xəbər verir. ―Gözlərimin xəstəliyi yaxşıdır. Görmək allahın insana bəxş etdiyi ən böyük nemət imiş‖ — deyə sözlərinə onu da əlavə edir ki, ―mənə tez-tez məktub yazın. Mən sizin şagirdinizəm və həmişə çalışıram ki, sizdən bir söz eşidəm, öyrənəm‖ 3 . 1 Rəf, arx. 7, Q-3 (272). 2 Yenə orada, arx. 7, Q-3 (270). 3 Yenə orada, (271). 43 Məzmunundan aydın olur ki, bu iki məktub 1898-ci il tarixli məktubdan əvvəl yazılmışdır. Çünki Cavid gözlərini müalicə etdirmədən mədrəsəyə daxil ola bilməzdi. Cavidin Sidqiyə məktublarının çoxu farsca yazılmışdır. Bu məktublar şairin fars ədəbi dilinin bütün incəliklərinə vaqif olduğunu göstərməklə bərabər, onun o zamankı siyasi-ictimai görüş dairəsini, eləcə də İran və Cənubi Azərbaycan həyatına baxışını əks etdirir. Məktubların, demək olar ki, hamısında Cavid Cənubi Azərbaycanın siyasi, ictimai və inzibati həyatından çox şikayət edir, narazı qaldığını bildirir. İran dövlət başçılarının özbaşınalıqları, öz şəxsi mənafeləri xatirinə ölkəni göz-görəti xarici işğalçıların tapdağına çevirmələri Sidqinin şagirdini çox narahat edir. Xüsusən Cənubi Azərbaycanın bir tərəfdən İran istibdadının, digər tərəfdən ingilis imperializmi və rus çarizminin təzyiqi altında olması, xalqın öz azadlığını itirməsi gənc şairi çox düşündürür. O bu vəziyyətin dözülməz olduğunu öz müəlliminə bildirir. Bu cəhətdən Cavidin Urmidən Sidqiyə göndərdiyi hicri 1321-ci il 2 cəmadiyələvvəl (1903) tarixli məktubu çox səciyyəvidir. Məktubda oxuyuruq: ―...Rəbiyələvvəl ayının 13-də Urmiyə gəldim. Bu şəhərdə mənə böyük şadlıq üz verdi... Urmini İranın şəhərləri ilə müqayisə etmək olmaz. Bu şən şəhər Azərbaycan şəhərlərinə xüsusilə oxşayır. Bu şəhərin İran şəhərlərinə dəxli yoxdur‖. ―...Urmi bir torpaqdır ki, Rumun parçalarındandır. Özü gözəl şəhər, camaatı da safqəlbli, sadə adamlardır. Ticarət və sənayedə mahirdirlər, kəsbi-ticarətdə qabil, tərəqqi və mədəniyyətə maildirlər... Amma təəssüflər olsun ki, ingilis və rus (çar Rusiyası. — Red). təzyiqi yerli əhalinin azadlıq səsini batırmışdır‖. Cavid bu əsarətin əsas bir səbəbini ―qeyrətsiz‖, ―namussuz‖ İran dövlət başçılarının xəyanəti və kütbeyinliyi ilə izah etdikdən sonra yazır ki, ingilislər və rus çarı özlərinin şəxsi mənafelərini güdürlər, özlərinin mövqelərini möhkəmləndirməyə səy edirlər... Şəhərin hər tərəfində nə qədər gözəl, abad yerlər var, harada yaxşı 44 yaylaqlar var, — ingilislərin əlindədir... Onlar burada öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün qalalar, istehkamlar tikdirir, camaatın gözündə onları kilsə kimi göstərirlər...‖ 1 . M.T.Sidqinin şəxsi arxivində mühafizə olunan iranlı və cənublu dostlarından alınmış bir çox məktublar və Sidqinin onlara yazdığı cavablar aydın göstərir ki, bu illərdə Azərbaycanın hər iki hissəsində ölkəni ingilis və çar işğalı təhlükəsindən, İran istibdadı zülmündən xilas etmək yollarını axtaran müəyyən qrup ziyalılar varmış ki, onlar müxtəlif yollarla, o cümlədən şəxsi məktublaşma yolu ilə bir-birilə fikirlərini bölüşdürmüşlər. Məsələn, hicri 1320 (1902)-ci ildə Naxçıvandan Q.Şərifov tərəfindən Xosrov Nasirülmülkə (Əmir Tuman Xosrov xan Nasirülmülk) yazılan bir məktubda deyilirdi ki, ―Vətənin istiqlalı bizim ən böyük arzumuzdur. Başımızda olan bu sevda yalnız başımız bədənimizdən ayrıldıqdan sonra bizi tərk edə bilər. Millətlər iri qədəmlərlə tərəqqi etdikləri halda, bizim millət zəlil və xar olmaqdadır. Xarabazara çevrilmiş vətənin dözülməz vəziyyəti getdikcə onun səhhətini daha da kökündən sarsıtmaqdadır... Bəli, vətən mədəsi pozulmuş, əlacı çətin olan xəstələrə bənzəyir.. Bu xəstənin yaxası cahil və nadan təbiblər əlindədir. Nə qədər onun səhhəti haqqında düşünürüksə, məlal və hüznümüz o qədər artır. Vətən başçılarımızın başı qumara və qəhbələrə qarışmışdır. Vətən nə vətən, tfu belə vətən başçılarının üzünə!‖ 2 Cavidin məktublarından hiss olunur ki, gəncliyində, 20-21 yaşlarında ikən o da zalımlara nifrət edən qabaqcıl ziyalılar qrupuna rəğbət bəsləyirmiş. Cavidin Urmidən yazdığı başqa məktubları da vardır. Onun Sidqinin vəfatı münasibətilə ―Şərqi-rus‖ qəzetinə göndərdiyi və: Əz cahan rəft həzrəti-Sidqi 1 Rəf, arx. 7, Q-3 (296). 2 Rəf, arx. 7, Q-3 (296). 45 Səd Həzardan driğ, səd əfsus! 1 — beyti ilə başlanan farsca şeiri də Urmidən göndərilmişdi. Bunlardan əlavə yaradıcılığının son dövrlərində yazdığı ―Kor Neyzən‖ şeirində Cavidin Urmi şəhərini və onun təbii gözəlliklərini məhəbbətlə təsvir etməsi göstərir ki, şair Urmidə bir neçə dəfə olmuş, bu gözəl Azərbaycan şəhəri ilə çox maraqlanmışdır. Cavid Cənubi Azərbaycanda 1898-ci ldən 1903-cü ilin may ayına qədər qalmışdır. 1903-cü ilin iyul ayında o, ali təhsil almaq məqsədilə İstanbula gedir. Həmin ildə Batumdan Məhəmmədəli Sidqiyə yazılmış bir məktubdan da Cavidin 1903-cü ildə Türkiyədə olduğunu öyrənərik. Məktubda deyilir ki, ―Sidqinin şagirdlərindən Hüseyn Rasizadə bu saat İstanbulda təhsili-elmdədir‖ 2 . Lakin İstanbulda Cavid ağır xəstələndiyindən təhsilini davam etdirə bilmir. 1904-cü ildə o, Naxçıvana qayıdır, bir müddət burada qalıb sağaldıqdan sonra Bakıya gəlir və 1905-ci ilin mart-aprel aylarında Bakıda qalır. Onun bu aylarda Bakıda olduğunu şair A.Şaiq də ―Mənim həyatım‖ əsərində təsdiq edir. O yazır ki, ―Cavid ilə 1905-ci ildə tanış oldum. O zaman Bakıya siyahət üçün gəlmişdi...‖ 3 1905-ci ilin may ayında Cavid ikinci dəfə İstanbula gedir. Şairin məqsədi darülfünuna daxil olmaq, ali təhsil almaq idi. Lakin orta təhsil haqqında rəsmi vəsiqəsi olmadığından bu məqsədə birdən-birə nail ola bilmir. Əvvəlcə 5-6 ay orta məktəb proqramı üzrə hazırlaşıb, imtahan verməli olur. Ancaq bundan sonra o, darülfünunun ədəbiyyat şöbəsinə daxil ola bilir. İstanbuldan yazdığı bir məktubda şair bu xüsusda 1 Sidqinin vəfatı münasibətilə Cəlil Məmmədquluzadənin yazdığı məqalədə də bu şeirin bir misrası işlənmişdi: ―...Getdi Həyatdan Həzrəti-Sidqi. Amma çox zamanlar çəkər ki, mərhumun adı vətəndaşlarımızın yadından fəramuş ola. Çox zamanlar maarifpərvər həmşəhərlilərimiz deyəcəklər: ―Səd həzaran driğ, səd əfsus‖ (―Şərqi-rus, 1903). Həmin ildə M.S.Ordubadi də ―Maddeyi-tarixi-vəfati-Məhəmməd Tağı Sidqi sərlevhəsi ilə bir şeir yazmışdır. Rəf, arx. 7, Q-2 (157). 2 Rəf, arx. 25, Q-4 (342.) 3 A.Şaiq. ―Mənim həyatım‖, şəxsi arxivi. 46 dostlarına belə bir izahat verir: ―Ta ramazana qədər beş-altı ay ə’dadi proqramını ikmala çalışırdım... Sonra ramazanda darülsənaye istid’a təqdimi ilə ədəbiyyat şöbəsinə qeyd və qəbul olundum‖. Türkiyədən yazdığı məktublarından görünür ki, Cavid ali məktəbə hazırlaşdığı zaman bir neçə ay müddətində həftədə bir-iki saat Türkiyə şairi və filosofu Rza Tövfiqin də yanında oxumuşdur. 1905-1906-cı illərdə Rza Tövfiq Şərq ədəbiyyatında olan təsəvvüf cərəyanlarının tədqiqi ilə məşğul idi. Bu tədqiqat çox böyük bir səmərə verməsə də, o zaman ədəbiyyatla məşğul olan gəncləri, tələbələri maraqlandırırdı. Bu tədqiqatla Cavid də maraqlanmışdı. Lakin bu maraq və Cavidin Rza Tövfiqdən dərs alması uzun sürməmişdi. Bu fikri şairin öz sözləri də təsdiq edir. O, məktublarının birində yazır: ―...Ə’dadi proqramını ikmala çalışır və ...filosof Rza Tövfiq bəydən həqayiqə aid bir-iki dərs proqram xaricində oxuyurdum... Sonra iş iş üstündən aşdı-daşdı, dərsə vaxt qalmadı‖. Cavidin oxuduğu İstanbul darülfünunun ədəbiyyat şöbəsi üçillik idi. Şair təhsil məsələsinə çox ciddi, şüurlu münasibət bəsləyirdi. Birinci sinifdə oxuduğu halda, 2-ci sinfin də dərslərinə davam edirdi. Bu illərdə yazılmış məktubların birində deyilir: ―...Məktəbimiz üç sənəlik və üç sinifdən ibarətdir... Birinci sinifdə oxuyuram. Fürsəti fövt etməmək üçün ikinci sinfin də dərslərinə davam edirəm‖. Sonra şair əlavə edir ki: ―Mənə elm lazımdır, şəhadətnamə lazım deyildir‖. Məktublarda darülfünunun ədəbiyyat şöbəsində keçilən dərslər haqqında da məlumat vardır. Bu dərslərdən Cavid aşağıdakı fənləri qeyd edir: ümumi tarix, siyasi-tarixi coğrafiya, osmanlı ədəbiyyatı tarixi, fars ədəbiyyatı tarixi, ümumi ədəbiyyat tarixi, fəlsəfənin əsasları, məntiq. Məktublarda şair həmçinin ―1-ci sinifdə gündə bir saat fransızca, iki saat türkcə‖ dərs keçdiyini qeyd edir. 47 Cavid əcnəbi dillərdən almanca və ingiliscəni də öyrənməyə çox səy etməsi, ancaq darülfünunda bu mümkün olmamış, xüsusi müəllimlərdən də dərs almağa maddi vəziyyəti imkan verməmişdir. Məktublarının birində Cavid bu xüsusda yazır: ―Bir əcnəbi lisanını mükəmməl bilməyə... əcnəbilərin özləri kimi yaxşı bilməyə ehtiyac vardır‖. Məktublardan görünür ki, rus dilini mükəmməl öyrənməyə Caviddə həmişə xüsusi həvəs olmuşdur. O, Q.Şərifova yazır: ―Ən məsləhətlisi budur ki, ruscanı mükəmməl öyrənməyə çalışalım‖. Yenə başqa bir məktubda Q.Şərifovdan xahiş edir ki, qafqaza qayıtdıqdan sonra ona elə bir yerdə, mümkün olsa Tiflisdə, müəllimlik işi tapsın ki, orada rus dilini mükəmməl öyrənməyə şərait olsun. Bunlardan sonra şair: ―Mən dərs verdiyim yerdə gecələri bir tərbiyəli rus ailəsi içərisində yaşamağı arzu edirəm‖ deyir. Hə- lə 1906/7-ci illərdə Cavid məktublarında qeyd edirdi ki, ―rus dilində az-çox yazı-pozu bacarıram‖. Bu sözlərdən aydın olur ki, şair rus dilini gənc yaşlarından bilirmiş. Onun məqsədi bu dili daha mükəmməl öyrənmək imiş. Bunlardan əlavə məktublarının birində şair Tiflisdə bir müddət rus zabitlərinə dərs dediyini, onlara Azərbaycan dili öyrətdiyini də qeyd etmişdir. Şübhə etmək olmaz ki Cavidin bu vəzifəni qəbul etməkdən məqsədi, hər şeydən əvvəl, yenə rus dilini ruslarla yaxın əlaqədə yaxşı öyrənmək imiş. Türkiyədə Cavid çox ağır maddi çətinliklərə, məh- rumiyyətlərə məruz qalmışdı. O, bir məktubunda əlində olan ―3-5 lirədən yeyə-yeyə (daha doğrusu həftələrlə pendir-çörəklə qənaət edərək) kəmali-səfalətlə ömür sürdüyündən‖ acı-acı şikayətlənirdi. Bununla belə şair məktublarında dönə-dönə dostlarına hiss etdirirdi ki, bu ağır vəziyyət, məhrumiyyət heç də onu mənəvi köləliyə sövq edə bilməmiş, ―biliyini satmağa‖, istibdada xidmət etməyə, həqiqətdən ayrı düşməyə məcbur edə bilməmişdir. O, məktublarının birində bu xüsusda yazırdı: ―Mən hamballığı, xidmətkarlığı pək ziyadə sevirəm. Fəqət böylə bir dövri-hürriyyət və zəmani-səadətdə biliyimi satmaq, 48 əsir olmaq istəməm. Əsir olduğum bir şey varsa, o da həqiqət və yenə həqiqətdir. Əsarət zəncirinə bağlanmaq, o müləvvəs qeydini çəkməyə razı olmayıram‖. Cavid çirkin ―əsarət zənciri‖ dedikdə Əbdülhəmid irticasını nəzərdə tuturdu. Şairin tələbə ikən Türkiyədən yazdığı başqa məktublarda Əbdülhəmid istibdadını kəskin tənqid etməsi bu fikri çox aydın sübut edir. Bu məktubların birində Cavid Türkiyədə siyasi azadlığın, söz, fikir və vicdan azadlığının amansızcasına boğulduğundan bəhs edərək yazır ki, Türkiyədə ―istiqlala dair bir söz belə oxunması və qonuşulması pək məmnu olub, artıcaq mahaldır... Əcnəbi poçtları vasitəsilə azad ruhlu qəzet almağa mane olurlar... Ən irəli gəlmiş məktəblər əsgəri və tibbi məktəblərdir... Azad ruhlu müəlliflərin kitabları qadağandır. Qiraətxana yoxdur‖. Əbdülhəmid irticası dövründə din təbliği, təəssübkeş ruhanilərin fəaliyyət istdabdadın əsas dayaqlarından biri idi. Panislamizm təbliği geniş yayılmışdı. Bütün bunlar ölkədə müasirləşməyə, tərəqqiyə böyük əngəl olmuşdu. Mürtəce mətbuatda din və şəriətlə elmi bir növ barışdırmaq meylləri çox qüvvətli idi. Cavidin məktublarından aydın görünür ki, o bu mürtəce təbliğatın əleyhinə olmuş, din və şəriətlə elm və maarifin bir- birinə zidd, düşmən olduğunu hələ tələbəliyində dərk etmişdir: ―Əmmamə, came, məsəleyi-xilafətlə mədəniyyət, həmiyyət, tərəqqi kəlmələri bir-birinə qarışaraq məhəssilə təşkil edəcəyini və ya edə biləcəyini düşünərkən bütün-bütün bir xəyal, bir kölgə, bir namütənahilik və heçlik qarşısında bulunduğuma heç şübhə etmirəm... Heç bir şeyin göydən zənbil ilə nazil olacağına inanmıram‖. Məktublarının birində Cavid yazır ki, ―Türkiyədə iranlı və başqalarına şübhə ilə yanaşırlar‖. Bu ―şübhəli‖ ziyalılardan biri də Cavid idi. Məktublarında şair İstanbulda qafqazlı ziyalılarla yaxın, sirdaş olduğunu, daim onların mühitində dolaşdığını da tez-tez qeyd edir. Bu məktubların birində şair İstanbulda 49 Validəxanədə çoxlu qafqazlı tələbələrin yaşadığını, özünün də həmin Validəxanədə bir evdə kirayə ilə yaşadığını və hər həftənin cümə günləri qafqazlı yoldaşlarla birlikdə bir yerə toplaşıb qəzet oxuduqlarını yazır: ―Cümə günləri arkadaşlarımız qafqazlılarla bir yerdə oluruq, ―Həblül-mətin‖ və s. qəzetləri oxuyuruq‖. Məktublarda Cavidin Türkiyədə olduğu illərdə daim öz vətəni haqqında düşündüyünü, mümkün qədər təhsili tez bitirib, vətənə qayıtmaq arzusunda olduğunu göstərən parçalar da çoxdur. Şair başqa ölkələrdən Türkiyəyə gəlib, tamamilə ―osmanlılaşan‖, ―türkiyəli olub gedən‖ və öz vətənlərini unudan ziyalılara, onların aqibətinə gülür, bu yolun yanlış olduğunu söyləyir. Q.Şərifova yazılmış bir məktubda deyilir: ―Burada mən 3-4 sənə qədər dəxi oxuya bilərəm... Lakin validəm, vətənim, vətəndaşlarım bütün-bütün unudulacaq bir hala gəlir. Şimdi burada minlərcə iş başında tatar, türküstanlı, qafqazlı və krımlı var ki, təhsillərini ikmal etdikdən sonra istanbullu... olub getmişlər. Bu, məncə pək gücdür... İndi əsil məqsəd vətənə xidmət, həm də layiqincə xidmət etməkdir‖. Məktubun axırında şair öz dostundan xahiş edir ki, indidən ona vətəndə bir müəllimlik yeri tapsın ki, gələndə işsiz qalmasın. Türkiyədən yazılmış məktublarda həmçinin o zaman Cavidin dünyagörüşündə olan ziddiyyətlər, tərəddüdlər, şairin inqilaba münasibəti, maarif və mədəniyyət haqqında fikirləri də öz əksini tapmışdır. Məktublardan aydın olur ki, Türkiyədə olduğu illərdə Cavid 1905-ci ildən etibarən bütün Şərqdə, Asiyada və şərqi Avropada başlanan siyasi azadlıq hərəkatının, burjua-demokratik inqilabların böyük tarixi əhəmiyyətini və mütərəqqi rolunu aydın təsəvvür etməmişdir. O, ümumiyyətlə inkişaf üçün sadəcə maariflənməyi, mədəniləşməyi yeganə yol hesab etmişdir. Cavid vətəni Azərbaycanın parlaq gələcəyi üçün görüləcək işlərdən bəhs edərək yazırdı ki, ―Bizə yalnız məktəb lazımdır. Bütün inqilabati-mədəniyyə həp məktəb məhsuludur‖. 50 Cavid ümumiyyətlə Şərqin, o cümlədən də Azərbaycanın geriliyinin əsas ictimai səbəblərini görə bilmirdi. Ona elə gəlirdi ki, əsarətə və mədəni geriliyə səbəb ancaq şəriət, mövhumat və mollalardır. Buna görə o, məscidin dövlətdən ayrılması ideyasını müdafiə edir, ziyalıların başlıca vəzifəsini məktəblərdə dünyəvi elmləri əsaslandırmaqda görürdü: ―Bizim vəzifəmiz ancaq kiçik-kiçik məktəblər açmaq, riyaziyyat, təbiət, tarix, elmi-bəşər dərsləri oxutmaqdır, şəriət dərslərini isə mollalara buraxmaqdır‖. Bu illərdə Cavid gözü qarşısında cərəyan edən Türkiyə inqilabına da yabançı idi. Onun, Əbdülhəmid istibdadına qarşı mübarizə aparan inqilabçı türk gənclərinə münasibəti aydın deyildi. Hətta Əbdülhəmidin süqutundan sonra da belə hesab edirdi ki, ―minlərcə ədəbsizliklərdə bulunan Əbdülhəmidi yıxan, məhv edən öz açdırdığı məktəblər oldu‖. Demək, əvvəlcə məktəb, maarif, təkamül, tərəqqi, sonra da inqilab! Cavid belə düşünürdü. O, mədəni tərəqqini ―bütün işlərin əsası, kökü‖ hesab edirdi. Cavidə görə, iranlıların və qafqazlıların əsarətdə, köləlikdə yaşamasının da yeganə səbəbi müasir mədəniyyətdən geridə qalmalarıdır. Bu nöqteyi-nəzər- dən də Cavid İranın və Qafqazın gələcəyini hələ bir 20-30 il çox qaranlıq görürdü: ―Bəndəniz iranlıların və Qafqazın hənuz mədəniyyətə yaxlaşmayan tərəflərinin gələcəyini 20-30 sənə qədər çox zəhmətli və qaranlıq görürəm. Neçin? — deyəcəksiniz. Çünki əsas yoxdur, əsas! Əsası, kökü bərkitmək üçün də yalnız evolyusion, qanuni-təkamülə ehtiyac vardır. İşdə əsas olmaz isə, inqilab heç bir fayda verməz. Fəqət bununla belə mən Qafqazın istiqbalını İrana nisbətlə daha ziyadə parlaq görürəm‖. Qafqazın istiqbalı haqqında bu sözləri dedikdə də Cavid heç də Qafqazdakı inqilabi hərəkatı deyil, burada maarif və mədəniyyət işlərinin İrana nisbətən daha irəli getdiyini nəzərdə tuturdu. Bu illərdə Cavidin görüşlərində ən ciddi nöqsanlardan biri 51 1905-ci il inqilabını, onun Şərqə təsirini, eləcə də Azərbaycan inqilabını düzgün qiymətləndirə bilməməsi, ölkənin istər şimalında, istərsə də cənubunda baş verən və bütün mədəni dünyanın diqqətini cəlb edən inqilabi hərəkata laqeyd qalması, hətta təkamül nəzəriyyəsini bu inqilabi hərəkata qarşı qoy- ması idi. Yeni əsri Cavid əsarət və cəhalət zənciri əleyhinə çevrilmiş ―həqiqət əsri‖, ―dövri-hürriyyət‖, ―zəmani-səadət‖ uğrunda mübarizə əsri adlandırırdı. Heç şübhəsiz ki, bunlar birinci rus inqilabından alınan müəyyən müsbət təsirlərin nəticəsi idi. Bununla belə Cavid belə güman edirdi ki, bu yeni həqiqət əsrini yaradanlar ellərin gücünü qollarında toplamış olan səttarxanlar deyil, ―evolyusion‖ tərəfdarı gimnazistlər olacaqdır. Türkiyədə oxuduğu illərdə Cavid böyük həcmli bir əsər yazmamışdır. Onun burada yazdığı əsərlər bir neçə lirik, sentimental şeirdən ibarət olmuşdur. Şairin vətənə qayıtdıqdan bir neçə il sonra Türkiyə həyatından yazdığı ―Uçurum‖, ―Afət‖ əsərləri də göstərir ki, o, İstanbulda onunla birlikdə ali məktəbdə oxuyan zadəgan balalarının həyatını bəyənməmiş, bu həyata kəskin tənqidi münasibət bəsləmişdir. Lakin Türkiyədə olduğu illərdə şair, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Əbdülhəmid istibdadına qarşı mübarizə aparan inqilabçı gənclərə də yaxın olmamışdır. 1909-cu ildə Cavid Naxçıvana qayıdır. O burada hər nə qədər bir işdən yapışmağa səy edirsə də, müvəffəq olmur; əlacsız qalıb öz evində məktəb açır, müxtəlif səviyyəli şagirdlərə dərs deməklə keçinməli olur. 1900-1910-cu illərdə Caviddən xüsusi dərs alan görkəmli səhnə ustası, professor Rza Təhmasib şairin öz şagirdləri ilə həvəslə çalışdığını xatırlayır. 1910-cu illərdə Naxçıvanda ikən Cavid birpərdəli ―Ana‖ pyesini, ―Məsud və Şəfiqə‖ və bir sıra başqa şeirlərini yazır. ―Məsud və Şəfiqə‖ 1909-cu il dekabr ayında Bakıda ―Həqiqət‖ qəzetində nəşr olunur. 52 1911-ci ildə Cavid Tiflisə gedib, 1912-ci ilin axırlarına qədər orada qalır. Şair Tiflisdə də daimi bir iş yeri tapa bilmir, ancaq böyük qardaşının cüzi yardımı ilə yaşamalı olur. Vəziyyətin ağırlığına baxmayaraq, şair bu illərdə çox məhsuldar işləyir: ―Şeyx Sənan‖ faciəsi üzərində çalışır, ―Bir xatirə‖ adlı lirik poemasını, ―Öksüz Ənvər‖, ―Gecəydi‖ və bir sıra başqa şeirlərini yazır. Professor R.Təhmasib 1912-ci ildə Cavidin ona ―Şeyx Sənan‖ əsərindən bir neçə səhnə oxuduğunu söyləyir və 1911-12-ci illərdə Tiflisdə ikən ―Şeyx Sənan‖ əsəri ilə ciddi məşğul olduğunu, bu əfsanə ilə əlaqədar olaraq tez-tez monastıra getdiyini, orada rast gəldiyi qocalarla söhbət etdiyini xatırlayır. 1912-ci ildə Cavidin Tiflisdə olduğunu həmin ilin sentyabr ayında İsmayıl Həqqinin Tiflisdən Bakıya, Məhəmmədəli Sidqiyə yazdığı bir məktub da təsdiq edir. Məktubda deyilir ki, ―Hüseyn Cavid bu saat oturub qabağımda, onun nurani üzünə baxıb ləzzət aparıram. Sizə salam yetirir‖ 1 . Qori seminariyasını bitirib, uzun müddət Naxçıvanda, sonra da Tiflisdə müəllimlik etmiş, hazırda təqaüddə olan müəllim Xəlil Hacılarov da Cavidin 1911-12-ci illərdə Tiflisdə yaşadığını, işsiz olduğunu, tez-tez ona rast gəldiyini və həmişə də pərişan, qayğılı göründüyünü, maddi cəhətdən çox ağır vəziyyətdə olduğunu xatırlayır. 1912-ci ilin axırlarında Cavid yenə daimi bir iş yeri axtarmaq məqsədilə Gəncəyə gedir. Burada bir neçə aylığa müəllimlik yeri tapırsa da, az sonra işdən çıxarılır. Şair əlacsız qalıb, Gəncə dəmiryolunda mühasiblik edir. Cavidin Gəncədə mühasiblik etdiyini H. Zeynallı da bir məqaləsində qeyd edir. Cavidin öz ixtisasına görə daimi bir iş yeri tapa bilməməsi təsadüfi deyildi. Bu, hakim dairələr tərəfindən məktəblərdən azərbaycanlı müəllimlərin amansızcasına sıxışdırıldığı illər idi. Məsələn, 1912-ci ildə Naxçıvandan rus dili müəllimi Mirzə Cəlil Mirzəyev (Şürbi) Bakıya yazmışdı ki, ―Məktəbdən məni, 1 Rəf, arx. 25, Q-1 (30). 53 Mirzə Məhəmmədi və Mirzə Həbibi kənar ediblər... Məlum oldu ki, Türkiyə-Rusiya davası münasibətilə bizdən bədgümanlıq var‖ 1 . Gəncədə mühasib olduğu aylarda Cavid ―Maral‖ faciəsi üzərində işləyib, 1913-cü ilin yanvarında əsəri tamamlayır. Faciənin birinci pərdəsinin remarkasındakı ―hadisə Qafqaz şəhərlərindən birində vaqe olur‖ sözləri də, çox güman, Gəncə şəhərinə işarədir. 1913-cü ilin əvvəllərində Cavid yenə Tiflisə qayıdır. Burada vaxtilə Mirzə Şəfi, M.F.Axundov və X.Abovyanın dərs dediyi binada yerləşmiş məktəbdə fars dili müəllimi vəzifəsini tutur. Şairin Tiflisə bu yeni səfəri uğurlu olur. Fevral ayında Tiflis gürcü şirkəti mətbəəsində onun 1910-cu ildə yazdığı ―Ana‖ pyesi, may ayında isə ―Şərq‖ mətbəəsində ―Keçmiş günlər‖ adlı ilk şeir məcmuəsi nəşr olunur. Bu məcmuənin ―Keçmiş günlər‖ adlandırılması təsadüfi deyildi. Burada şairin həqiqətən keçmişdə, 1905-1909-cu illərdə yazdığı bəzi şeirləri toplanmışdı. Kitabın sonunda belə bir təvazökar qeyd də vardı ki, ―Keçmiş günləri‖ şairanə bir nəzərlə gözdən keçirənlər şeirə bənzər dəyərli bir şey bulamazlar. Şu yarpaqlar yalnız hekayə və həsbhal tərzində qaralanmış bir takım parçalardır‖ 2 . Çox güman ki, ―Ana‖ və ―Keçmiş günlər‖i Cavid 1911-ci ildə Tiflisə gəlirkən nəşriyyata vermiş, ancaq əsərlər sonra, 1913-cü ildə nəşr edilmişdir. ―Keçmiş günlər‖ şeir məcmuəsinin axırında müəllifin həmin ildə çapa hazırladığı əsərlər haqqında məlumat verilmişdi. Bu əsərlər ―Maral‖ faciəsindən, ―Bahar şəbnəmləri‖ adlı şeir məcmuəsindən və sonralar ―Şeyda‖ adlandırılan ―Rəmzi‖ adlı faciədən ibarət idi. Arxiv materiallarından həmin ildə Cavidin nəşrə hazırladığı bu əsərlərdən ikisini çap olunmaq üçün Bakıya Orucov qardaşları nəşriyyatına göndərdiyini öyrənirik. 1913-cü ildə Məhəmməd Əsgərov Tiflisdən Suraxanıya, Məhəmmədəli Sidqiyə gön- 1 Rəf, arx. 25. Q-2(33) 2 H. Cavid. Keçmiş günlər, Tiflis, ―Şərq‖ mətbəəsi. 1911, səh. 24. 54 dərdiyi məktubda dostuna yazır ki, ―Hüseyn Cavidin işinin dalısınca olginən. Orucova o iki kitabı verdinmi?‖ 1 . Çox ehtimal ki, bu iki kitab ―Maral‖ və ―Bahar şəbnəmləri‖ məcmuəsi imiş. Bu əsərlərin ancaq 1917-ci ildə nəşr edildiyi bizə məlumdur. Görünür, bütün səylərinə baxmayaraq, şair bu iki əsəri 1917-ci ilə qədər çap etdirə bilməmişdir. 1913-cü ilin sentyabrında Cavid Tiflisdən Bakıya Məhəmmədəli Sidqiyə göndərdiyi bir məktubda sevinclə, nəhayət iş yeri tapdığını, müəllimliyə qəbul edildiyin yazırdı 2 . 1913-cü ilin tətil aylarını Cavid Naxçıvanda keçirir. Şair buradan iyul və avqust aylarında Bakıya, Hüseyn Minasazova və M.Ə.Sidqiyə göndərdiyi məktublarda M.Ə.Sidqidə olan ―Şeyx Sənan‖dan çox danışır və dönə-dönə ―Şeyx Sənan‖ı ona göndərməsini xahiş edir. Bu ―Şeyx Sənan‖ın Cavidin əlyazmasımı, ―Şeyx Sənan‖ əfsanəsinə aid başqa bir əsərin və ya qeydlərin olduğunu müəyyən etmək mümkün olmur. Hər halda məktubdakı həyəcanlı tələblər aydın göstərir ki, 1913-cü ilin tətil aylarında Naxçıvanda olan Cavid 1912-ci ildə Tiflisdə ikən başladığı ―Şeyx Sənan‖ faciəsi üzərində həvəslə işləyirmiş. 1914-cü ilin birinci yarısında da şair ―Şeyx Sənan‖ üzərində çalışmışdır. Bu faciənin bir çox variantı olmuşdur. Həmin variantlar göstərir ki, Cavid əsər üzərində müəyyən fasilələrlə dörd il işləmişdir. Son variant 1914-cü ilin axırlarında yazılıb qurtarmışdır. Bunu A.Şaiqin xatirələri də təsdiq edir. Şaiq 1914-cü ildə ―Şeyx Sənan‖ı oxuduğunu və bəyəndiyini bildirir: ―...Mən gənc şairin arabir ―Tərəqqi‖ və ―Təzə həyat‖ qəzetlərində ―Salik‖ imzası ilə yazdığı mənzumələrini oxuyurdum. Birpərdəli ―Ana‖ dramı mənə onun həm böyük şair, həm də böyük dramaturq olacağı qənaətini bəxş edirdi. 1914-cü ildə ―Şeyx Sənan‖ faciəsini böyük bir həvəslə oxu- muş, onun böyük müvəffəqiyyətini səmimi-qəlbdən təbrik 1 Rəf, arx. 25, 1915 (13). 2 Yenə orada, arx. 6, Q—3 (293). 55 etmişdim‖ 1 . Birinci imperialist müharibəsi, müharibənin törətdiyi fəlakətlər Cavidin yaradıcılığına və dünyagörüşünə çox dərin təsir göstərir. Şair öz səsini imperialist müharibəsinə qarşı mübarizə aparan mütərəqqi qüvvələrin səsinə qoşur, imperialist müharibəsinə qarşı bir çox qiymətli əsərlər yazır. 1915-ci ildə Cavid Bakıya gəlib 1916-cı ilin iyun ayına qədər burada qalır. Bakıda o, ―Səfa‖ məktəbində Azərbaycan dili dərslərini aparır, eyni zamanda bədii yaradıcılığını davam etdirir. 1915-ci ildə Bakıda nəşr olunan ―Qurtuluş‖ məcmuəsinin birinci, ikinci və üçüncü nömrələrində ―Şeyx Sənan‖ faciəsinin birinci və ikinci pərdələri nəşr olunur. 1917- ci ildə may ayında ―Qardaş köməyi‖ məcmuəsində Cavidin yanvar ayında yazdığı ―Hərb və fəlakət‖ şeiri çıxır. Həmin ildə şair ―Uçurum‖ faciəsini bitirir. A.Şaiq dostunun 1918-ci ildən ―İblis‖ faciəsi haqqında düşünməyə başladığını, onun bu əsəri ―səssizcə‖ yazmağa başladığını, 1919-1920-ci illərdə də bu əsər üzərində çalışdığını ehtimal edib yazır ki, ―Cavid öz sənətini çox sevən, öz üzərində çalışmağı bacaran şairdir. O, minlərcə göz önündə uçuşan möv- zulardan yalnız ən çox sevdiyini, ruhuna və sənətinə ən çox müvafiq gələnini yaxalar və onu bir müddət zehnində hazırladıqdan sonra səssiz, kimsəyə sezdirmədən yazmağa başlar. Ondan sormayınca hansı əsər üzərində çalışdığını söyləməz, öz əsərini birdən-birə kamil surətdə meydana çıxarmaq istərdi‖. Bu sözlərdən sonra şair əlavə edir ki, ―zənnimcə ―İblis‖ faciəsini 1918-ci ildə yazmağa başlamışdır‖ 2 . Bakı kommunası dövründə, 1918-ci ildə ―Bakı ətrafı fəhlə, əsgər və matros şurasının əxbarı‖ qəzeti 12-ci nömrəsində Cavidin ―Hərb və fəlakət‖ şeirinin işlənmiş yeni variantını, ―Haqqını sən mübarizə ilə ala bilərsən‖ sərlövhəsi ilə çap 1 Rəf, arx. 25, Q-1 (30). 2 A.Şaiq. Mənim həyatım, şəxsi arxivi. 56 etmişdi. Mart hadisələrindən bir neçə ay sonra Cavid Cənubi Azərbaycana gedir, az sonra yenə Naxçıvana qayıdır. 1918-ci ilin avqust ayında şair burada yoxsul kəndli ailəsindən olan Mişkinaz ilə evlənir. O, dekabr ayına qədər Naxçıvanda qalıb, ―İblis‖ üzərində işləyir. 1919-cu ilin ortalarında Cavid həmişəlik olaraq Bakıya köçür. Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra Cavidin həyatının yeni dövrü başlanır. Sosialist Bakısı, bütün tərəqqipərvər yazıçılar kimi, Cavidi də qayğı ilə əhatə edir. Teatrlar onun pyeslərini tamaşaya qoyur, əsərləri nəşr edilir. Cavid ancaq bu illərdə özünə həmişəlik iş yeri tapa bilir. O, teatr texnikumunda və Bakı darülmüəlliminində dil-ədəbiyyat müəllimi təyin olunur, maarif işlərində, məktəblər üçün yeni dərslik və proqramların tərtibində yaxından iştirak edir. 1920-25-ci illər arasında Cavid Azərbaycan Dövlət Darülfünununda da müəllimlik edir. 1926-cı ildən etibarən şair şəxsi təqaüdə çıxır, yalnız teatr texnikumunda həftədə bir neçə saat dərs deyir. Azərbaycanın yeni, azad həyatı Cavid yaradıcılığına çox qüvvətli, müsbət təsir buraxır. 1926-cı ildən başlayaraq onun yaradıcılığında və görüşlərində ciddi dönüş əmələ gəlir. Bu zaman şair həyatda, məişətdə və şüurlarda əmələ gələn yenilikləri, xalqın mədəni inqilab uğrunda mübarizəsini əks etdirən ―Azər‖ poemasından parçalar nəşr etdirir. 1926-cı ildə Cavid dövlət hesabına Xalq Maarif Komissarlığı tərəfindən Almaniyaya məzuniyyətə göndərilir. Səfər ərəfəsində şairə belə bir şəhadətnamə verilmişdi: ―Bu şəhadətnamə verilir Azərbaycan şairi Hüseyn Cavid Rasizadəyə ondan ötrü ki, şair Azərbaycan Xalq Maarifi komissarının tərəfindən müasir Avropa ədəbiyyatını öyrənmək və müalicə üçün 1926-cı ilin aprel ayının 10-dan oktyabrın birinə qədər Berlin və Parisə göndərilir. Xalq Maarif komissarı: müavini: Cəlil Məmmədzadə. 57 Katib: R. Hüseynov‖. Şair aprelin 10-dan oktyabrın birinə qədər Almaniyada olur, eyni zamanda, burada gözlərini və qara ciyərini müalicə etdirir. O, Parisə gedə bilmir. Bu səyahətin Cavidə çox müsbət təsiri olur, onda burjua cəmiyyətinə, imperialist fitnəkarlığına qarşı nifrəti daha da gücləndirir. Almaniya müşahidələri Caviddə kapitalist dünyasının çürüməsi haqqındakı inamı daha da möhkəmləndirir. Burjua əxlaqını, imperializm və müstəmləkə zülmünü təsirli bədii boyalarla əks etdirən ―Azər‖in bir çox parçaları və ―Dəli knyaz‖ əsərinin mövzusu bu səyahətin nəticəsində yaranır. Şair ―Azər‖dən bəzi parçaları (―Qərbə səyahət‖, ―Azad əsirlər‖, ―Mühacirlər yuvası‖, ―Nil yavrusu‖) Berlində yazır. Vətənə qayıtdıqdan sonra Cavid ―Azər‖i davam etdirməklə bərabər, ―Knyaz‖ dramı üzərində çalışır və 1929-cu ildə əsəri tamamlayıb teatra verir. Əsər müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulur. 1930-cu ildə Cavid cənubi azərbaycanlıların azadlıq uğrunda mübarizəsindən bəhs edən ―Telli saz‖ dramını yazır. Ümumiyyətlə 1929-1937-ci illər Cavid yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü olur. Şair bir-birinin ardınca ―Səyavuş‖ (1933), ―Şəhla‖ (1934), ―Xəyyam‖ (1935), ―İblisin intiqamı‖ (1936) və başqa əsərlərini yaradır. Cavidin şəxsi arxivi əldə olmadığından hələlik onun tərcümeyi-halı haqqında bu qısa məlumatla kifayətlənmək lazım gəlir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|