AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ

 
 
Şübhəsiz ki, bu, əslində, tarixə elmi bir baxış deyildi. Cavid 
insan tarixinə xalqlar  tarixi, mədəniyyətlər  tarixi,  daha  yüksək 
ictimai  inkişafa  doğru  mübarizələr  tarixi  kimi  deyil,  sadəcə, 
mənfur  adət,  ənənələr,  mənasız  əxlaq  və  etiqadlar,  prinsipsiz 
çəkişib-didişmələr  tarixi  kimi  baxırdı.  Aydın  idi  ki,  bu  vasitə 
ilə  şair,  eyni  zamanda,  köhnəliyə,  mövcud  eybəcər  ictimai 
varlığa  qarşı  çıxırdı.  Lakin  onun  qamçıladığı  ―tarix‖  həqiqət 
olsa  da,  ancaq  tarixin  rəzalətləri  idi.  Əslində  bu,  tarixə  baxış 
olmayıb,  ümumiyyətlə  Şərqdə,  Asiyada  köhnə  dünyanın 
dəyişməsi, alt-üst olması ərəfəsində başlanan ictimai fırtınanın 
və bu fırtına qarşısında otuz yaşlı romantik şairdə əmələ gələn 
fikir böhranının bir ifadəsi idi. 
Buna  görə  idi  ki,  şeirdə  ―kimsən,  nəsən?‖  sualına  cavab 
verərəkən  şair  belə  bir  dərin  mənəvi  böhran  keçirdiyini  də 
oxucularından  gizlətmir,  etiraf  edirdi  ki,  o,  otuz  yaşına  qədər 
kəsb etdiyi elm və ürfandan heç nə anlamamış, bu elm və ürfan 
nəinki  onu  həyat  həqiqətinə  yaxınlaşdırmamış,  əksinə,  əsil 
həyatdan  uzaqlaşdırmışdır.  Şair  oxuduğu  kitabları  ―sərsəm 
kitablar‖, yazdığı dəftərləri ―saçma dəftərlər‖ adlandırır. 
 
Bildiyim hər bir həqiqət əskidir. 
...Hər həqiqət sanki ölgün bir xəyal... 
Hökm edər ruhumda artıq başqa hal
2
. 
 
Bu vaxta qədər kəsb etdiyi elm və ürfandan narazı olduğunu 
şair  bundan  qabaq  yazdığı  ―Elmi  bəşər‖  adlı  şeirində  də 
bildirmişdi: 
 
                                                 
1
 Yenə orada, səh. 542-543. 
2
 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 539 

 
83 
―Bilmək öyrənmək‖ öylə bir uçurum –  
Ki onun intəhası yox, dibi yox... 
―Bilirəm‖ söyləyən də var pək çox, 
Nəmə lazım!.. O bir xəyalatdır. 
―Elmü ürfan‖ nədir, mən anlamadım, 
Çünki həp cəhlə doğru həp addım
1
. 
 
Eyni  motivlər  surətin  dilindən  olsa  da,  sonralar  yazılmış 
―Uçurum‖ dramında da vardır: 
 
Böyük ibn Sinalər, Sokratlar, Əflatunlar, 
Dahi bir ustad ikən əcəb nə buldu onlar? 
Fəlsəfə bir çıxılmaz yol ki, yormuş hər kəsi, 
Çoxlarını boğmuş da, duyulmaz olmuş səsi
2
... 
 
Yenə  sonralar  yazılmış  ―İblis‖də  də  eyni  motivlərə  rast 
gəlirik: 
 
Hər fəlsəfə bir vəlvələ, həp tatlı xəyalat, 
Yox rəhbəri-vicdan
 3
. 
 
Bu etiraflardan  ən çox səciyyəvi  və  səmimi  olanı bu idi  ki, 
şair  ―bildiyim  hər  bir  həqiqət  əskidir‖  deyirdi.  Bu  müəyyən 
dövrdə  Cavidin  yaradıcılığında  əks  olunan  çox  açıq  və  aydın 
bir  fikir  böhranı,  bir  fəlsəfi  böhran  idi.  Lakin  bu  fikir 
böhranından  danışanda  onun  səbəblərini  düzgün  izah  etmək 
üçün  nəzərdə  tutmalıyıq  ki,  bu  böhran  təkcə  bir  şairin  şəxsi 
mənəvi  böhranı  deyil,  müəyyən  tarixi  olan  bir  çox  köhnəlmiş 
ideyaların,  görüşlərin  XX  əsrdə  üzə  çıxmış  böhranı  idi  ki, 
şairin görüşlərində öz xüsusi, fərdi inikasını tapmışdı. 
Yuxarıda  Cavidin  həyatından  bizə  məlum  oldu  ki,  o,  ali 
                                                 
1
 Yenə orada, səh. 504. 
2
 ―Uçurum‖, Azərnəşr, Bakı 1926, səh. 56-57 
3
 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 310. 

 
84 
təhsilini İstanbul darülfünununun ədəbiyyat şöbəsində almışdır. 
Əlbəttə,  heç  bir  mütəfəkkir  sənətkarın  görüş  dairəsini, 
mədəniyyətini  onun  ancaq  müəllimlərindən  aldığı  biliklərlə 
ölçmək olmaz. Bu biliklərə şairin 1910-12-ci illərə qədər şəxsi 
mütaliə  yolu  ilə  tanış  olduğu  və  əsərlərində  qismən  to- 
xunduğu və adını çəkdiyi müxtəlif filosof və fəlsəfi cərəyanları 
da  əlavə  etsək,  demək  olar  ki,  Cavidin  bu  illərdə  tədqiq  edib 
öyrəndiyi: müəyyən dərəcədə dini-sxolastik görüşlərlə qarışmış 
Şərq  panteizmi  adlanan  fəlsəfə  və  qismən  də  köhnə  idealist 
Qərb  fəlsəfi  sistemlərinin  modernizə  edilmiş  şəkillərindən 
ibarət  olub,  xüsusən  Cavidin  Türkiyədə  olduğu  1905-1909-cu 
illərdə  İstanbul  ziyalılarının  bir  qismi  arasında  (Rza  Tövfiqin 
əsərlərində  olduğu  kimi)  çox  yayılmış  skeptisizmdən  yaxud 
yeni kantçılıqdan ibarət idi. 
Yeni  şəraitdə  Qərbin  modernizə  edilmiş  skeptisizmi, 
şübhəçilik fəlsəfəsi müasir həyatın suallarına cavab vermirdi və 
həqiqətən, şairin dediyi kimi, ―tatlı xəyalat‖ olaraq qalırdı. Şərq 
fəlsəfəsinə,  qoca  Şərq  panteizminə  gəlincə,  Şərqdə  burjua-
demokratik  inqilablarınıi  alovlandığı,  müstəmləkə  zülmünə 
qarşı milli azadlıq hərəkatının başlandığı və bu tarixi hərəkatın 
imperialist  dövlətlər  tərəfindən  amansızcasına  boğulduğu 
dövrdə  əsasən  insan,  allah,  təbiət  və  mücərrəd  əxlaq 
problemləri  ilə  məşğul  olan  bir  fəlsəfə  —  hətta  onun  ən 
qüvvətli  cəhətlərindən  biri  olan  dini  şübhəçilik  də  yeni 
inqilablar,  çarpışmalar  dövrünün  ictimai  problemlərini  həll 
etməkdə  çox  aciz  idi.  Həm  də  nəinki  sadəcə  aciz  idi,  hətta 
bunların  həll  edilməsi  üçün  göstərilən  təşəbbüslərə  də  bəzən 
ciddi  maneçilik  törədirdi.  Odur  ki,  Cavidin  bu  fəlsəfi 
sistemlərdən  üz  döndərməsi,  qəti  inkarçılıq  şəklində  olsa  da, 
yeni  fəlsəfi  axtarışlar  yolunu  tutmuş  romantik  şərqli  bir  şair 
üçün çox təbii idi. 
Lakin haqqında bəhs etdiyimiz dövrdə, xüsusən 1910-1912-
ci  illərdə  Cavid  yaradıcılığında  bu  fəlsəfi  axtarışların  hələ 
ciddi, aydın bir nəticəsi görünmürdü. Daha düzgün deyilsə, bu 

 
85 
dövrdə  şairdə  hələ  inkarçılıq  meyli  axtarıcılıq  meylindən 
qüvvətli idi. Bu inkarçılıq da hələ yeni, aydın bir fəlsəfi görüşə 
arxalanmırdı.  Şair  hər  nə  qədər  köhnə  fəlsəfələrdən  üz 
döndərsə  də,  hələ  özü  də  görüşlərinin  həm  qüvvətli,  həm  də 
zəif  cəhətləri  etibarilə  bu  fəlsəfələrin  təsiri  altında  idi.  Cavid 
özü də hələlik yeni əsrə, əsasən, qoca, mütəfəkkir Şərqin gözü 
ilə baxırdı. Onun şeirində sanki bu qoca, mütəfəkkir Şərq nə di- 
lini,  nə  də  əməlini  aydın  dərk  edə  bilmədiyi  XX  əsr  adamının 
qarşısında heyran-heyran durub, bu dəhşətli zamanların işindən 
heç nə anlamadığını danışırdı: 
 
Bir oyuncaqdır cahan başdan-başa, 
Qafil insanlarsa, bənzər sərxoşa, 
Səndələr hər kəs əməlsiz, qayğısız.  
Həpsi kəndindən xəbərsiz, sayğısız. 
Söyləşirlər anlaşılmaz sözləri,  
Həp baxarlar, görməz amma gözləri...
 1
 
 
Bu  fəlsəfi  çaşqınlıq  bəzən  şairin  lirikasına,  bir  çox 
romantiklərdə  olduğu  kimi,  ifrat  bir  fərdiyyətçilik  qüruru, 
şəxsiyyəti  cəmiyyətə  qarşı  qoymaq  meyli,  bir  növ  Şərq 
dekadentizmi  ruhu  və  fəlsəfi  eklektizm  gətirirdi.  Şair  özünün 
―çünki həp cəhlə doğru hər addım‖ kimi yanlış mülahizələrinə 
əsaslanıb, insan kamalını və idrakını, insanın cəmiyyətdəki fəal 
ictimai rolunu da bəzən şübhə altına alırdı: 
 
―Mən nəyim?‖ Kəndim də bilməm, vaz keçin, 
―Sən nəsin?‖ Boş bir sual insan için. 
...Göz, qulaq, — görmək, eşitmək aləti, 
Çox zaman aldatmış insaniyyəti.  
Hər nə göstərsəm, nə söylərsəm sizə, 
Etibar etməzsiniz heç bir sözə. 
...Çünki anlaşmaq deyildir pək qolay. 
                                                 
1
 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 539-540 

 
86 
Laylalaylay, laylalaylay, laylalay!..
 1
 
 
Dini-idealist  görüşləri  şübhə  altına  alması,  yeni  həyat 
problemlərinin  həllində  köhnə,  idealist  fəlsəfi  sistemlərin 
gücsüz  olduğunu  dərk  etməyə  başlaması  şairin  qüvvətli  cəhəti 
idisə,  hələlik  yeni  bir  fəlsəfi  sistemə  möhkəm  bağlana 
bilməməsi də onun zəif tərəfi idi. 
 
3. ĠLK DRAMLARI 
 
―Ana‖ və ―Maral‖ 
 
1910-cu ildə Cavid birpərdəli mənzum ―Ana‖ dramını yazır. 
Bu  əsərdə,  hər  şeydən  əvvəl,  şairin  görüşlərində  yavaş-yavaş 
formalaşmağa  başlayan  demokratizm,  varlıların  və  zalımların 
azğınlığına,  feodal  adət-ənənələrinə,  qadın  hüquqsuzluğuna 
qarşı onun nifrəti əks olunmuşdu. İkinci tərəfdən ―Ana‖ gərgin 
dramatik  konfliktlər  və  xarakterlər  yaratmaqda  Cavidin  xüsusi 
istedada  malik  olduğunu  göstərirdi.  Əsərdə  alicənablıqla 
xudbinlik,  mərdliklə  namərdlik,  sadəliklə  lovğalıq  kimi  zidd 
mənəvi  keyfiyyətlər  qarşılaşdırılmış  və  bütün  bunlar  canlı 
xarakterlərdə göstərilmişdi. 
Xarakterlərin  mühüm  ictimai  məzmuna  malik  olması 
xüsusilə  diqqəti  cəlb  edirdi.  Dramaturqun  yaratdığı  surətlər 
mövqeləri, eləcə də əxlaqi, mənəvi  keyfiyyətləri etibarı ilə iki 
cəbhəyə ayrılırdılar: yoxsullar və varlılar. 
Müəllif  nə  qədər  gözəl,  insani  sifətlər  varsa,  yoxsullarda, 
sadə insanlarda tapır, nə qədər mənfi əxlaqi keyfiyyətlər varsa, 
bunların çoxunu hakimlik,  ağalıq,  bəylik, xanlıq  ehtiraslarında 
görürdü. 
Dramın  mövzusu  Dağıstan  həyatından  alınmışdır.  Səhnə 
―Dağıstanda  otlu,  ağaclı  bir  bağça  ərz  edər.  Bağçanın  ucunda 
sadə  və  fəqiranə  bir  evciyəz  görünür‖.  Bu  sadə  və  fəqiranə 
                                                 
1
 
H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 536.
 

 
87 
evciyəzin sahibi yoxsul bir ailənin pərəstarı olan ixtiyar qadın 
Səlmadır.  Bu  yoxsul  ana  el  arasında  alicənablığı, 
insanpərvərliyi,  cəsarəti,  böyük  ürəkliliyi  ilə  tanınmışdır. 
Dramaturq  bu  xarakteri  hərəkətdə  göstərməklə  bərabər,  onun 
simasını başqa surətlərin dili ilə də izah edir. 
 
Gəzdim, dolaşdım, uğradım hər elə, 
Mən boylə bir qadın görmədim hələ. 
Böyüklükdə, mərhəmətdə seçilmiş, 
Alicənablıq boyuna biçilmiş
 1
. 
 
Səlma  həm  də  igid  bir  oğul  anasıdır.  Onun  oğlu  Xanpolad 
bir  ildən  çoxdur  ki,  uzun  səfərə  çıxmış,  hələ  qayıtmamışdır. 
İndi  Səlma  yoxsul  evciyəzində  Xanpoladın  nişanlısı,  çərkəs 
qızı  gözəl,  vəfalı  İsmətlə  yaşayır.  İsmət  də  kimsəsiz, 
əqrəbasızdır.  O  da  yoxsul  ailədəndir.  Səlma  İsməti  öz  doğma 
balası kimi sevir, əzizləyir, ona həqiqi analıq edir. Səlma kimi 
İsmət  də  gözəl  insani  sifətlərə,  yüksək  əxlaqi  keyfiyyətlərə 
malikdir.  Varlı  ailələrdən  olan  bir  çoxları  İsmətlə  evlənmək 
istəyir.  Lakin  qız  yoxsul  Xanpoladı  hər  kəsdən  yüksək  tutur. 
Gözəl,  təmiz  əxlaqa,  nəcib,  incə  bir  ürəyə  malik  olan  İsmət 
Xanpoladı  mərdliyinə,  igidliyinə,  namuslu  və  alicənab 
olduğuna  görə  seçmişdir.  İsmətin  yeganə  qardaşı,  Xanpoladın 
yaxın,  sədaqətli  dostu  Səlim  də  bacısının  bu  qərarını 
bəyənmişdir. 
Xanpoladın  uzaqda  olmasından  istifadə  edərək  namərd, 
xudbin  xanzadə  Orxan  öz  varına,  dövlətinə  və  ―əsil-
nəcabətinə‖  arxalanıb,  İsmətə  ―elani-eşq‖  edir,  yoxsul 
Xanpoladı  atıb  onunla  evlənməsini  təklif  edir.  Vəfalı  İsmət 
Orxanın  bu  namərd  hərəkətini  nifrətlə  qarşılayır,  onun  yersiz 
təklifini qətiyyətlə rədd edir: 
 
Artıq yetər, allah için, çəkil get!  
                                                 
1
 H.Cavid. ―Ana‖, Tiflis, Gürcü Şirkət Mətbəəsi, 1913, səh. 31. 

 
88 
Hörmətin, izzətin, varın, şöhrətin, 
Nəslin, nəcabətin, gücün, qüdrətin —  
Həp sənin olsun, get! Çəkil get, Orxan! 
Mən ayrılmam o yoxsul Xanpoladdan!
 1
 
 
Bu  arada  Xanpoladdan  məktub  gəlir.  O,  yaxın  günlərdə 
gələcəyini  yazır.  Qoca  ananın  və  nişanlının  sevinci  yerə-göyə 
sığmır.  Tezliklə  həsrətli  ürəklər  birləşəcək,  ana  oğluna  toy 
edəcəkdir.  Lakin  namərd  Orxan  bu  səadətə  mane  olur, 
yoldaşları  Murad  və  İzzətlə  səfərdən  qayıdan  Xanpoladın 
yolunu  kəsir.  Vuruşmada  Orxan  və  İzzət  ölür.  Murad  isə 
Xanpoladı  ağır  yaralayıb,  Səlmanın  evinə  gəlir,  Səlmanın  öl- 
dürdüyü  igidin  anası  olduğunu  bilmədən  ondan  aman  istəyir. 
Yaralı  Xanpoladı  evə  gətirirlər.  O,  artıq  qan  tökməməyi  və 
Muradın  bağışlanmasını  vəsiyyət  edib  can  verir.  Oğlunun 
vəsiyyətinə  görə  ana  qatili  bağışlayıb  onu  azad  edir.  Murad 
artıq  işlədiyi  cinayətdən,  anadan  gördüyü  alicənablıqdan 
peşman olub vicdan əzabı çəkir. 
Əsər  heca  vəzni  ilə  yazılmışdır.  Bu  ümumiyyətlə 
Azərbaycan  ədəbiyyatında  heca  vəzni  ilə  yazılan  ilk  mənzum 
dram idi. Cavid əruz vəznində yazdığı əsərlərindəki ustalığı bu 
əsərdə  göstərə  bilməmişdi.  Vəzndə  qırıqlıq  aydın  nəzərə 
çarpırdı.  Orxanın  xarakteri  ziddiyyətli  idi.  Müəllif  bu  surətin 
dilinə  onun  mənəvi  keyfiyyətləri  ilə  uyğun  gəlməyən  sözlər 
vermişdi;  bəzi  yerdə  qatil,  xudbin  Orxan  bir  şair  təbiəti  kəsb 
edirdi.  Əsərdə  bir  çox  tiplərin  eyni  dildə  danışması  da  nöqsan 
idi. Lakin bunlara baxmayaraq, ―Ana‖ ehtiraslar dramı ruhunda 
yazılmış  bir  əsər  idi.  Burada  dramatizm  qüvvətli  idi.  Müəllif 
birpərdəlik  dramda  yeganə  oğlunu  itirən  ananın,  onun  nakam 
oğlunun, nişanlısını itirən vəfalı İsmətin, dostunu itirən Səlimin 
iztirablarını  sənətkarlıqla  əks  etdirə  bilmişdi.  Varlılarla 
yoxsullar  arasında  olan  ziddiyyəti  göstərməsi  isə  əsərin  ideya 
məzmununu xeyli qüvvətləndirmişdi. 
                                                 
1
 H.Cavid. ―Ana‖, Tiflis, Gürcü Şirkət Mətbəəsi, 1913, səh. 12. 

 
89 
Əsərdə  Cavidin  görüşləri,  mənəvi  böhranları  və 
ziddiyyətləri üçün ümumiyyətlə çox səciyyəvi olan bir məsələ 
də:  ―məhəbbət  yoxsa  nifrət,  həyatdakı  ziddiyyətləri  bunların 
hansının vasitəsi ilə aradan qaldırmaq olar?‖ problemi idi. Şair 
məhəbbətə  və  mərhəmətə  üstünlük  verirdi.  Lakin  sonrakı 
əsərlərində Cavid bu problemə, bir qədər aşağıda görəcəyimiz 
kimi, tamamilə başqa nöqteyi-nəzərdən yanaşmışdır. 
 
* * * 
1912-ci  ildə  nəsrlə  yazılmış  ―Maral‖  faciəsində  Cavid daha 
irəli  getmiş,  onun  həyat  müşahidələri  daha  da  zənginləşmiş, 
şair mühitin daha yeni xüsusiyyətlərini, adamlarını dərk etmiş, 
ictimai  konfliktləri  ilk  dramına  nisbətən  daha  aydın  göstərə 
bilmişdi. 
Dramın  ilk  səhnəsi  tamaşaçını  gənc  Azərbaycan  qızı 
Maralın faciəli həyatı ilə tanış edir: Maral ziyalı bir ailədən idi. 
Ağlı, tərbiyəsi və gözəlliyi ilə çoxlarından seçilirdi. Məktəbdə 
oxuyur,  vətənin  ziyalı  qadınlarından  biri  olmaq  arzusu  ilə 
―məsud  bir  göyərçin  kimi  saf  və  azad‖  yaşayırdı.  Lakin  təh- 
silini  bitirmədən  Maral  sevimli  və  maarifpərvər  atasını  itirir. 
Bu  arada  ―allahın  ikiayaqlı  balası‖, ―ürək  bulandırıcı,  murdar‖ 
mülkədar  Turxan  bəy  bir  ―bəla  ildırımı‖  kimi  Maralın  üstünü 
alır, on beş yaşında ikən onu kimsəsiz, əqrəbasız anasından və 
deyiklisi Aslandan  ayırır, pul  və  qol  gücünə özünə arvad  edir. 
İndi  iki  ildir  ki,  Maralın  həyatı  qəfəsə  salınmış  bir  quşun 
həyatına  oxşayır.  Bütün  əsər  boyu  Maral  daim  məhzun, 
küskün,  boynu  bükük,  dalğındır.  Mülkədar  Turxan  bəyin 
bəzəkli  otaqları  onu  dar,  qaranlıq  məzar  kimi  sıxır.  ―Gözəl 
bahar  hər  kəsin  könlünü  açdığı  halda,  Maralı  kədərləndirir, 
rəngarəng  çiçəklərin  lətif  rayihələri  onu  boğur,  bülbüllərin 
sevimli  nəğmələri  sanki  ona  gülür,  sanki  onun  talesizliyinə 
ağlayır‖.  Maral  öz  taleyini  vərəmli  bir  çiçəyə,  ayaqlar  altına 
atılmış  gülə  bənzədir.  17  yaşlı  Maral  bu  ağır  həyata  dözə 
bilmir.  O,  aydın  dərk  edir  ki,  düşdüyü  ev  ər  evi  deyil,  bayquş 

 
90 
yuvasıdır.  O  bu  bayquş  yuvasını  tərk  etmək,  sevimli  Aslanla 
birləşmək  arzusu  ilə  yaşayır.  Bu  arzusuna  görə  onu  şəriətə 
itaətsizlikdə taqsırlandırmaq istəyənlərə deyir: ―Xain bir cəllad 
əlində  qəhr  olmaq  şəriətə  itaətmi  deməkdir?‖  Bununla  belə 
Maral  ―mələk  kimi  məsumdur‖.  O,  bir  tərəfdən  kimsəsiz, 
əqrəbasız  anasının  halını  düşünür,  bir  tərəfdən  də  avamlar 
arasında  namussuz  adlandırılacağından  qorxub,  tərəddüd  edir. 
―hər  iki  tərəfin  təhlükəli  uçurum...  Burada  qalsam,  Turxan 
bəyin  murdar  nəfəsi...  qoşulub  qaçsam,  namus,  iffət  məsələsi 
məni  bitirəcək,  məni  məhv  edəcəkdir‖
  1
.  Zavallı  gənc  qadın 
başqa bir çıxış yolu tapa bilmir. 
Dramaturq  turxanbəylərin  hökmranlıq  etdiyi  bir  mühitdə 
qadınların  hüquqsuzluğunu  və  qadın  azadlığı  düşmənlərini, 
xüsusən  yavaş-yavaş  köhnəlikdən  ayrılan,  azad  yaşamağa  can 
atan  yeniyetmələrin  faciəsini  göstərmək  üçün  Maral  ilə  yanaşı 
Humay surətini yaradır. 
Maral  azərbaycanlı,  Humay  isə  dağıstanlıdır.  Lakin  onların 
hər ikisinin taleyi bir-birinə çox yaxındır. Hər ikisi ―azad ruhlu 
əsirlər‖dir.  Humay  da  Maral  kimi  oxumuş,  iyirmi  iki  yaşında 
olduqca gözəl və məlumatlı bir qız idi. Ancaq o da həyata göz 
açmamış  ―qılıncını  şaqırdadan‖,  gecə-gündüz  klublarda, 
teatrlarda boşboğazlıq edən zabitlərdən biri olan mülkədar oğlu 
Şahmar  bəyə  nişanlanır.  Şahmar  bəy  gül  kimi  nişanlısını 
yaddan  çıxarıb,  uzaq  şəhərlərdə  əyyaşlıqla  məşğuldur.  Çox 
çəkmir ki, Şahmar bəyin başqa bir qız ilə maraqlandığı, sonra 
da bu qız üçün intihar etdiyi xəbəri gəlib çıxır. Humay üçün də 
yeni həyat yolları görünür. O, Qafqazın gözəl şəhərlərindən biri 
olan Borjomda istirahətdə ikən özü kimi yeni ruhlu, azad fikirli 
bir  müasirinə,  gənc  hüquqşünas  azərbaycanlı  Cəmil  bəyə  rast 
gəlir. Lakin bu səadət ancaq onların ata yurduna qayıtmalarına 
qədər davam edir.  Gənc hüquqşünas Humayı atasının, Turxan 
bəyin  evinə  gətirir.  Bu  ata-oğul  başqa-başqa  adamlardır.  Ata 
―insan şəklində bir canavar‖, yalnız özünü, öz kefi-mayəşasını 
                                                 
1
 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 147. 

 
91 
düşünən  bir  xudbin,  oğul  isə  ―insanlıq  aşiqi,  təbiət  və  həqiqət 
aşiqi,  zərif  ruhlu,  şair  təbiətli‖  bir  adamdır.  Lakin  var-dövlət, 
sərvət  və  ixtiyar  atanın  əlindədir.  Turxan  bəy  oğlunu  milyon- 
çu bir bəyin qızına evləndirmək istəyirdi. Odur ki, kasıb, ziyalı 
ailəsindən  olan  Humayın  gəlişi  onu  qəzəbləndirir.  Üstəlik 
Humay  açıq  gəzir,  çadra  örtmür  —  buna  dözməkmi  olar? 
Turxan bəy oğluna Humaydan əl çəkməsini və qızın bir həftəyə 
qədər şəhərdən  çıxıb getməsini əmr edir.  Lakin  eyni zamanda 
hiss  edir  ki,  oğlu  onun  əmrini  yerinə  yetirə  bilməyəcək.  O, 
gənclərin  özündən  əlavə,  onların  bir  neçə  yeni  fikirli 
müdafiəçilərinə  də  rast  gəlir.  Bunlardan  biri  Turxan  bəyin  öz 
qohumlarından olan Nadir bəydir. Nadir bəy ali təhsil görmüş 
ziyalılardan  biridir,  hüquqşünasdır.  O,  işdə,  qulluqda  olduğu 
kimi,  ailədə  də  ədalətin,  yeniliyin  müdafiəçisi  kimi  özünü 
göstərir  və  Turxan  bəyin  köhnə  fikirləri  ilə  razılaşmadığını 
bildirir.  Hələ  ilk  pərdədə  onların  arasındakı  qısa  mükalimə 
Nadir bəyin səciyyəsini çox yaxşı aydınlaşdırır: 
 
T u r x a n  b ə y  — Cəmili evləndirmək istəyirəm... 
N a d i r   b ə y   —  Kim  bilir?  Bəlkə  o,  şimdiyə  qədər 
sevişib evlənmiş də, bizim xəbərimiz yox... 
T u r x a n   b ə y   —  Xayır,  oğul  mənimsə,  xəbərsiz  iş 
tutmaz. Onunçun bir qız bulmuşam ki, röyasında belə görməz. 
Həm gözəl, babasının bir dənəsi, həm də son dərəcə zəngin. 
N a d i r  b ə y — Məncə gözəllik zövqə aid bir şeydir. Sər- 
vət isə, düşündüyünüz kimi, insanı pək məsud edəməz. Bir də, 
bir qızı sərvəti üçün deyil, dilxah və tərbiyəli olduğu üçün alır- 
lar. 
T u r x a n  b ə y — Nadir! Heç bir hiss, heç bir qüvvət, heç 
bir  yer  yoxdur  ki,  orada  altun,  gümüş  rol  oynamasın.  Əmin 
olunuz  ki,  dünyanın  bütün  izzəti,  bütün  səadəti  ancaq  para  ilə 
əldə edilə bilir. 
N a d i r  b ə y — (yerindən qalxaraq) Əvət, hər şey para ilə 
əldə edilir, illa fəzilət və insaniyyət!.. 

 
92 
T u r x a n b ə y — Fəzilət də paradadır, insaniyyət də... 
N  a  d  i  r  b  ə  y—Yanılırsınız...  Sizə  insan  qılığında  elə 
çulsuz,  noxtasız  uzunqulaqlar  göstərə  bilərəm ki,  yalnız altun- 
dan yapılmış bir palanları əksikdir...
 1
 
 
Əsərdə insanlıq və fəziləti qızıl-gümüşdə görən bu ―noxtasız 
uzunqulaqlar‖  əxlaqına  qarşı  çıxan  başqa  surətlər  də  vardır: 
mühəndis  müavini  Bəypolad,  evin  xidmətçiləri,  gözəl  ruhlu 
qoca  Nazlı,  Humayın  anası  İsmət  və  başqaları  da  bu  yeni 
insanların  tərəfindədir.  Marala  gəlincə  bu  bədbəxt  qadın 
Humayı  və Cəmili  mehribanlıqla  qarşılayır:  heç  olmazsa onun 
salındığı  qəfəsə  ikinci  bir  azad  quş  da  gətirmişlər.  Bu  onun 
üçün  bir  təsəlli  olur.  22  yaşlı  gəlin  ilə  on  yeddi  yaşlı 
―qayınana‖ sirdaş olurlar. 
Cəmil  də  ilk  dəfə  gördüyü  bədbəxt  analığına,  onun  öz 
sözləri  ilə  ―yalnız  özünü  düşünən,  öz  kefinə  baxan  atanın  on 
altı yaşlı gəlininə‖ acıyır, ona dərin rəğbət bəsləyir. Yeni ruhlu 
adamların sayı az deyildir. Onlar bir-birinə kömək etməyə, bir-
birini müdafiə etməyə hazırdırlar. 
Turxan bəyin də arxası, köməyi vardır. Bu arxa isə müəllifin 
―başında  qocaman  bir  sarıq,  əbus  çöhrəli  bir  ixtiyar‖ 
adlandırdığı şəhər qazısıdır. 
Beləliklə,  əsərdə  bir  tərəfdən,  ictimai  həyatın  ən  mürtəce 
qüvvələrinin  timsalı  olan  burjualaşmış  mülkədar  və  ruhanilik, 
digər  tərəfdən  isə  müxtəlif  ailələrdən,  təbəqələrdən  olan  yeni 
ruhlu  ziyalı  qüvvələr  qarşı-qarşıya  qoyulur.  Dramın  əsas 
konflikti də bu qütblər arasındakı münaqişədən ibarətdir. 
Müəllif  mühafizəkar  siniflərin  və  ruhaniliyin  hər  cür 
yeniliyin,  o  cümlədən  də  qadın  azadlığının,  yeni  ailənin 
düşmənləri  olduqlarını  göstərmək  istəmişdi.  Şəhər  qazısı 
Humayın  başıaçıq gəzməsinə  ciddi  etiraz  edərək  Turxan  bəyə: 
―Gəlinin  islam  qızı  olduğu  halda,  xristiandan  seçilmir‖,  — 
deyir.  Turxan  bəy  də  qazının  uydurduğu  şəriət  qanunlarından 
                                                 
1
 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 110-111. 

 
93 
özünün  hakim  mövqeyini  möhkəmləndirmək,  öz  rəzalətlərini 
pərdələmək üçün istifadə edir. Dördüncü pərdədə Turxan bəylə 
Nadir bəy arasında olan aşağıdakı mükalimə də səciyyəvidir: 
T  u  r x  a  n b  ə  y  — ...Bu  qızın üz-gözü açıq  gəzməsinə nə 
deyirsən? 
N a d i r b ə y — Zatən o ta çocuqludan bəri açıq və sərbəst 
olaraq böyümüşdür. 
T u r x a n b ə y — ...Bu hərəkət şəriətə müvafiqmi ya? 
N  a  d  i  r  b  ə  y  —  Bilməm!..  Fəqət  məncə  şəriət  insanların 
nicat  və  səadəti  üçün  yapılmış  bir  qanundur.  Xalqı    təhlükəli 
uçurumlara yuvarlayan bir qanun isə, pək çürük və mənasız bir 
əfsanə  deməkdir.  Bir  də  nə  islam  şüarı,  nə  türklük  səciyyəsi 
qadınlara ―örtün‖ — deyə əsla məcbur etməz və bu hal yalnız 
etiyaddan doğma bir məhkumiyyətdir ki, o da er-gec olur. 
T u r x a n b ə y — Pək gözəl, bu şəhərdə Humaydan başqa 
bir qız-gəlin yoxmu ya? 
N a d i r b ə y — (təbəssümlü) Bir az sonra həpsini Humaya 
arkadaş bulursunuz... Sağlam bir tərbiyəyə sarsılmaz bir əxlaqa 
malik  olan  xanımların  açıq  gəzməsində  heç  bir  məhzur 
görməyirəm
1
. 
Nadir  bəyin  nəzərində  din,  şəriət  qanunları  göydən  düşmə 
bir şey deyil, vaxtı ilə insanlar tərəfindən düşünülmüş, sonralar 
isə  zaman  keçdikcə  köhnəlmiş,  bir  qədər  də  təhrif  edilmiş, 
eybəcərləşdirilmiş,  xalqı  təhlükəli  uçurumlara  yuvarlayan 
çürük, mənasız əfsanəyə çevrilmişdir. Beləliklə, Nadir özü bəy, 
mülkədar  nəslindən  olsa  da,  mühafizəkar  turxanbəylərə 
nisbətən  xeyli  dəyişilmiş,  irəli  gəlmiş,  görüşləri  etibarı  ilə 
tamamilə  mühafizəkar  mülkədarlığa  qarşı  duran  bir  ziyalı, 
liberal mülkədardır. 
Nadir  bəy  N.B.Vəzirov  və  Ə.Haqverdiyev  kimi  realist 
yazıçılarımızın  əsərlərindən  bizə  tanış  olan  fəxrəddinlər  və 
fərhadlar  nəslindəndir;  köhnə  dünyadan,  köhnə  zehniyyətdən 
ayrılmağa can atan ziyalılardan biridir. 
                                                 
1
 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 141-142. 

 
94 
Təkcə  Nadir  bəy  deyil,  burjua-mülkədar  mühitinin 
yetişdirdiyi  yeni  nəsil  nümayəndələri  Cəmil  bəy,  Humay, 
Aslan  və  Maral  surətləri  də  mühafizəkarlığa  qarşı  çıxan  yeni 
tipli  insanlardır.  Onlar  turxanbəylər  mühitində  dolaşsalar  da, 
əslində bu mühitin tələbləri, adət-ənənələri ilə deyil, başqa bir 
həyat,  gələcək  arzusu  ilə  yaşayan  romantik  gənclərdir. 
Onlardan  heç  biri  mövcud  quruluşu  dəyişdirmək  haqqında 
düşünmür,  bu  səviyyəyə  çata  bilmir;  lakin  hər  necə  olsa  da, 
onlar  müəyyən  mənada  yeni  səciyyəli  gənclərdir.  Bu  yeni 
xarakterlər içərisində dolaşdıqları mühitə, köhnə adət-ənənələr 
çərçivəsinə,  ―çulsuz,  noxtasız  uzunqulaqlar‖  mühitinə,  şəhər 
qazılarının  əxlaqı  və  görüşü  çərçivəsinə  sığmırlar.  Onlar 
köhnəliyi  ayaqlayıb,  yeni  həyat  yollarına  çıxmağa  can  atırlar, 
yeni  ailə  qurmaq,  köhnə  adət-ənənələrdən  ayrılmaq  istəyirlər, 
lakin  köhnəlik  buna  mane  olur.  Buradan  da  bu  yeni  nəslin 
faciəli həyatı başlanır. 
Bu  nəslin  nümayəndələri  içərisində  Cəmil  bəyin  taleyi 
dramaturqu  ayrıca  düşündürmüşdür.  Ümumiyyətlə  Hüseyn 
Cavidin  romantizmini  və  onun  romantik  qəhrəmanlarının 
səciyyəsini  yaxşı  başa  düşmək  üçün  Cəmil  bəy  surəti  kifayət 
qədər təsəvvür verir. 
Mühafizəkar 
mülkədarlığa 
qarşı 
qoyulmuş 
Cəmil 
yeniyetmə, ―nəcib, incə ruhlu‖ maarifpərvər bir gəncdir. Əsərin 
remarkasında  Cəmilin  atası  Turxan  bəy  ―qarnıyoğun‖, 
―şişmanca‖ bir mülkədardır; Cəmil isə 27 yaşlı, ―zəif əndamlı, 
zəif vücudlu, incə ruhlu, həssas‖ gənc bir hüquqşünasdır. İkinci 
pərdədə  gənc  hüquqşünas  öz  atası  və  onun  kimi  köhnəpərəst, 
qoluzorlu, kütbeyin, zülmkar mülkədarlar haqqında deyir: ―Zor 
etmək  deyil,  insanı  qəhr  etmək  belə  onlarca  əhəmiyyətsiz  bir 
işdir‖.  Cəmil  özü  isə,  tamamilə  əksinə,  insanlıq  aşiqi,  həyat 
aşiqidir, sevmək və sevilmək üçün yaradılmış bir xilqətdir. Bu 
o  deməkdir  ki,  dramaturq  ata-oğulu  şüur  və  əxlaqca 
fərqləndirdiyi kimi, zahiri portretləri ilə də fərqləndirir. Şübhə- 
siz  ki,  bu  sadəcə  bir  ata  ilə  bir  oğul  arasında  olan  fərq  deyil, 

 
95 
ümumiyyətlə  müəllifin  fikrincə  yeni,  mədəni  nəsil  ilə  köhnə, 
mühafizəkar nəsil arasında olan bir fərqdir. 
Biz 
zəif  vücudlu  Cəmili  sentimental  romanların 
qəhrəmanları  kimi  daim  məhzun,  yorğun,  fikirli,  dalğın, 
düşüncəli  görürük.  O  mümkün  qədər  insanlardan  qaçmağa 
çalışır,  təkliyi,  tənhalığı  sevir.  Gənc  hüquqşünasın  ən  yaxın 
həmdəmi  kitablardır.  Həmişə  əlində  kitab  gəzdirir.  Onun 
haqqında  deyirlər:  ―Cəmil  kimsəyə  qarışmaz,  daim  tək  və 
kədərlidir‖.  Biz  başa  düşürük  ki,  dramturq  Cəmili  şüurlu 
surətdə,  müəyyən  məqsədlə  belə  göstərmişdir.  Axı  onun  bu 
romantik qəhrəmanı çox ağır şəraitdə, həmişə öz həmcinslərini 
qəhr  etməyə  hazır  olan  köhnə  fikirli,  zülmkar  turxanbəylər 
mühitində  yaşayır,  bu  mühiti  bəyənmir.  O,  başqa  bir  mühit, 
başqa bir yaşayış arzu edir. Cəmil oxuduğu kitablardan olsa da, 
sabahın, özü kimi incə ruhlu, mərhəmətli insanların arzularına 
tam  uyğun  gələn  mədəni  bir  həyatın  xoş  ətrini,  rayihəsini 
duyur. Arzu edilən bu həyat isə hələ yoxdur. Belə olduğu halda 
Cəmil  necə  dalğın,  fikirli  və  pərişan  görünməyə  bilər? 
Müəllifin fikrincə mühafizəkarlar mühiti məngənəsində sıxılan, 
mövcud cəmiyyətdən narazı qalan Cəmil bəy kimi mərhəmətli, 
ağıllı, ―incə ruhlu‖ adamlar məhz bu xasiyyətdə ola bilərlər. 
Yenə ikinci pərdədə Cəmili az-çox başa düşən tanışlarından 
biri,  mühəndis  Bəypolad  ata  ilə  oğulu  müqayisə  edib,  Cəmilə 
deyir:  ―Siz  bu  dərəcədə  məhzun  olduğunuz  halda,  Turxan 
bəydə  heç  oylə  bir  hal  görünmüyordu‖.  Cəmil  cavabında 
atasını belə səciyyələndirir: ―Onun qayğı ilə, sıxıntı ilə nə işi? 
O, yalnız kəndini düşünür, kəndi kefinə baxır. Hələ yazıyorlar 
ki, bu günlərdə evinə on yeddi yaşında bir gəlin də gətirmiş‖
1
. 
Beləliklə,  heç  bir  qayğı,  heç  bir  sıxıntı  bilməyən,  yalnız 
özünü  düşünən,  öz  kefinə  baxan  turxanbəylərə  qarşı  zəmanə 
yeni  bir  nəsil  yetişdirmişdir  ki,  bunlar  özlərini  deyil, 
başqalarını da düşünürlər, ümumun səadətini düşünürlər, gözəl 
həyat  arzusu  ilə  yaşayırlar.  Belə  bir  həyat  isə  hələ  yoxdur. 
                                                 
1
 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri. səh. 122. 

 
96 
Buna  görə  də,  özündən  razı,  xudpəsənd  arsızlardan  fərqli 
olaraq,  onlar  daim  qayğılı,  dalğın,  düşüncəli,  pərişandırlar; 
onlar daha çox tənhalığı sevir, mümkün qədər insanlardan uzaq 
olmağa  çalışırlar.  Dramaturq  Cəmili  bizə  həmin  bu  nəslin  bir 
nümayəndəsi kimi təqdim edir. 
Yenə  başqa  bir  yerdə  Bəypolad  Cəmilə  deyir:  ―Bilirmisən, 
Cəmil!  Sən  bu  əsr  üçün  deyil,  bəlkə  başqa  bir  zaman  üçün 
yaradılmışsan.  Hissiyyatın  o  qədər  nəcib,  o  qədər  ali  ki,  şu 
mühit səninçin pək dar, pək qaranlıqdır‖
 1
. 
Cəmillər turxanbəylər mühitində xoşbəxt ola bilmirlər, onlar 
özgələrini 
də  xoşbəxt  edə  bilmirlər.  Çünki  irtica, 
mühafizəkarlıq  onlardan  qüvvətli  çıxır,  cəmiyyətin  qara 
qüvvələri  onları  əzir,  tapdalayır,  susmağa  məcbur  edir. 
Dramaturq  sarsıdıcı  dramatik  səhnələr  vasitəsi  ilə  fikrinin 
reallığını  sübut  edir.  Turxan  bəy  qısqanclıq  üzündən  gözəl 
Maralı güllə ilə vurub öldürür. 
Lakin  cəmilləri,  humayları,  maralları  bədbəxt  edən,  onların 
həyatını  sarsıdıcı  faciəyə  çevirən  yalnız  turxanbəylərdirmi? 
Yox!  Bu  gənclərin  faciəsi  bir  də  onların  öz  görüşlərində, 
mənəviyyatlarında olan ziddiyyətlə əlaqədardır. 
Cəmil  özünün  fərdiyyətçiliyi,  mərdümgirizliyi,  pərişan 
xəyalları,  puç  olmuş  şirin  arzuları,  başqa  həyat  həsrəti  ilə 
müəyyən  dərəcədə  Qərbin  romantik  qəhrəmanlarını  xatırladır. 
Lakin  əslində  o  nə  Çayl  Harold,  nə  Manfred,  nə  də  Karl 
Moordur.  O,  hər  şeydən  əvvəl,  Şərqə,  Şərq  romantizminə, 
Azərbaycan  romantizminə  məxsus  bir  tipdir.  Cəmil  yenicə 
oyanmış  Şərqin  özünə  məxsus  keyfiyyətlərə  malik  romantik 
gənclərindən  biri  olmaqla  bərabər,  Şərqə  xas  olan  ənənəvi 
sentimental,  romantik  əhvali-ruhiyyəyə  malikdir.  Məsələn, 
onun Humaya olan məhəbbətini alaq. 
Cəmil çadrasını atmış, savadlı, məlumatlı, tərbiyəli, həssas, 
insana  mehriban  olan  gözəl  Humayı  sevir;  ―sevir,  həm  də  bir 
məcnun kimi‖, ənənəvi aşiqlər və eşq divanələri kimi... 
                                                 
1
 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 124. 

 
97 
Cəmilin  Humaya  münasibətində  biz,  Cavidin  sonralar 
yaratdığı  bir  sıra  başqa  romantik  qəhrəmanlarda  olduğu  kimi, 
məhəbbətin 
bir 
növ 
ilahiləşdirilməsi, 
məşuqənin 
ideallaşdırılması,  fövqəlbəşər  insan  dərəcəsinə  qaldırılması 
hadisəsi  ilə  qarşılaşırıq.  Cəmil  məhəbbətə,  o  cümlədən  qadın 
məhəbbətinə  insanı  dünyanın  bütün  əzab-əziyyətindən  xilas 
edəcək,  mühitdəki  bütün  vəhşi  münasibətləri  unutduracaq  bir 
vasitə  kimi  baxır.  Ona  görə,  çox  təbiidir  ki,  Cəmil  sevdiyini 
―cənnət  quşu‖  adlandırır,  ona  ―sən  bəşər  deyilsən,  allah 
tərəfindən  göndərilmiş  şəfqətli,  mərhəmətli  bir  mələksən‖  — 
deyir.  Humayın  incə  ruhlu,  gözəl  insani  münasibəti, 
qayğıkeşliyi, həssas, mərhəmətli olması Cəmilə fövqəlbəşər bir 
xüsusiyyət kimi görünür. Çünki belə insani münasibətlər onun 
idealıdır.  Cəmil  ilk  dəfə  məhəbbətinə  qarşılıqlı  cavab 
almadıqda ―eşq dərdindən‖ xəstələnir, yatağa düşür, qızdırmalı 
hallar keçirir, sayıqlayır. Bu da çox səciyyəvi haldır ki, Cəmilin 
Humaya  olan  məhəbbəti  bəzi  cəhətlərdən  Şeyx  Sənanın 
Xumara  olan  məhəbbətini  xatırladır.  Cəmil  də,  Sənan  kimi 
fəzalara  uçmaq  istəyir:  ―Ah,  Humay!  Gözəl  mələk,  lütf  et, 
sövda  pərisi  kimi  ağuşuma  gəl...  Bərabər  uçalım.  Burax,  ruh 
bədəndən  ayrılsın  da,  qol-qola  uçalım,  əl-ələ  uçalım,  dodaq-
dodağa uçalım.  Bu fəlakət zindanından xilas olub da qaçalım. 
Ucu-bucağı yox fəzalara qədər uçalım‖
 1
. 
Şübhəsiz  ki,  bu  da  ―fəlakət  zindanı‖  olan  ictimai  mühitə, 
―çulsuz-palansız  uzunqulaqlar‖  mühitinə  qarşı  bir  nifrət 
əlamətidir.  Ancaq  hər  necə  olsa,  bu  yenə  də  həmişə  bir  ayağı 
Leyli-Məcnun  dünyasında  olan  bir  romantik  Şərq  ziyalısının 
nifrətidir. 
Biz  realist  ədəbiyyatımızdan  Cəmilin  müasirləri  olan 
fəxrəddinləri,  səadət  xanımları  tanıyırıq.  Onlar  da  yeni  tipli, 
yeni  ruhlu  insanlardır.  Onlar  da  ―fəlakət  zindanına‖  nifrət 
edirlər,  Hacı  Səməd  ağaların  mühitindən  narazıdırlar,  bu 
mühitin məngənəsində sıxılırlar; lakin onlardan heç birində bu 
                                                 
1
 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 136. 

 
98 
qara qüvvələrin hücumu  cəmiyyətdən qaçmaq, tək-tənha  yaşa- 
maq  meyli  doğurmur.  Fəxrəddinlə  Səadət  xanım  bir-birini 
sevirlər,  lakin  bu  sevgi  real  sevgidir,  məfkurə  birliyindən, 
zövqlər birliyindən doğan sevgidir. Onlar hər ikisi köməkləşib 
xalqı  maarifləndirmək,  kənddə  xəstəxana,  məktəb  açmaq 
haqqında düşünürlər, bağ salır, məktəbdarlıq edirlər. Onlardan 
heç  biri  ―ucu-bucağı  yox  fəzalara  uçmaq‖  istəmir.  Fəxrəddin 
onu  əhatə  edən  qudurğan,  kütbeyin  ağalar  mühitinə,  avamlıq, 
cəhalət  və  mühafizəkarlığa  tarixi  şəraitin,  iqtisadi,  siyasi  və 
mədəni  geriliyin  bir  əlaməti  kimi  baxır.  O,  yeri  gələndə, 
silahlanıb,  yırtıcı  düşmənlərdən  özünü  müdafiə  etməyə 
hazırlaşır.  Cəlil  isə  başqa  cürdür.  O,  bərk  ayaqda  silaha  əl 
atmaz,  iş  görmək  əvəzinə,  mücərrəd  əxlaq  dərsi  verməyə 
başlayır.  O  nəinki  insanlara,  hətta,  heyvanlara  qarşı  da  silah 
qaldırmağa  cəlladlıq,  qaniçicilik  hesab  edir.  İlk  səhnələrin 
birində  Cəmil  meşədə  bir  ovçunun  bir  quşcuğazı  güllə  ilə 
vurub  öldürdüyünü  gördükdə  deyir:  ―Əcəba  insanlarda  bu 
cəlladlıq, bu xunxarlıq nə vaxta qədər davam edəcək?! (Əli ilə 
işarə edərək) Bir bu vicdansız hərifə deyən yox ki, bu günahsız 
quşcuğazı  məhv  etməkdə    nə  məna  var?  Bir  az  əvvəl  zavallı 
daldan-dala  qonaraq  şakır-şakır  ötüyordu.  Ah,  mərhəmətsiz 
cəllad, mədəni canavar!
1
‖ 
Son  səhnədə  də  Cəmil  buna  bənzər  qanlı  bir  hadisənin 
şahidi  olur.  Lakin  burada  öldürülən  ―zavallı  quşcuğaz‖  deyil, 
kimsəsiz-arxasız,  on  yeddi  yaşlı  Maral,  onun  öz  analığı, 
öldürən isə öz atasıdır... 
Bütün bu qanlı faciələri görə-görə Cəmil yenə də öz əxlaqi 
təkamül  ideyasından  əl  çəkmir.  O,  arzu  edir  və  gözləyir  ki, 
dünyada insanlar arasında yalnız məhəbbət hökmranlıq edəcək, 
mərhəmətsiz  cəlladlar,  mədəni  canavarlar  da  bu  yol  ilə 
kamilləşib həqiqi insan olacaqlar. 
Bu  kiçik  müqayisədə  müəyyən  dövrdə  ədəbiyyatımızdakı 
romantizmlər  realizmin  heç  olmazsa  mühüm  bir  fərqi  özünü 
                                                 
1
 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 124. 

 
99 
göstərməkdədir: realist qəhrəman ən çətin şəraitdə belə əlindən 
gələni  edir,  çalışır,  çarpışır,  yaradır,  romantik  qəhrəman  isə 
yalnız əlçatmaz gözəl  arzularla  yaşayır, bərk ayaqda həyatdan 
uzaqlaşır, sonsuz fəzalara doğru üz tutur... 
Cəmil bəydə olan əhvali-ruhiyyə, xarakter Cavidin sonralar 
yaratdığı bir sıra başqa romantik qəhrəmanlarına da aiddir. Bu 
tipli qəhrəmanlar istər  yaradıcılığının birinci dövründə, istərsə 
sonrakı  dövrlərində  şair  üçün  yeganə  ideal  qəhrəmanlarmı 
olmuşdur?  Buna  hökm  vermək  olmaz.  Ancaq  bir  həqiqət  var 
ki,  Cavid  uzun  müddət  belə  qəhrəmanlarla  məşğul  olmuşdur. 
Doğrudur  ki,  o  bu  qəhrəmanların  qarşısında  diz  çökməmiş, 
səcdə  etməmişdir;  lakin  yaradıcılığının  birinci  dövründə  o, 
həyatda bunlardan başqa qəhrəman görə bilməmişdir.