Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
- AZƏRBAYCANDA YAŞAYAN XALQLARIN VƏ ETNİK QURUPLARIN DİLİ Aşar sözlər
|
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 84
Qrız dilində bu fonetik xüsusiyyətlərdən ən çox samit səslərin qoşalaşması və boğaz samitlərin daha çox işlədilməsi prosesinə rast gəlirik. Qeyd etmək lazımdır ki, mənbələrdə qədim alban tayfalarının da belə boğaz səsləri ilə zəngin olduğu qeyd olunur. Hər hansı bir sözün düzgün tələffüz olunmaması sözün düzgün anlaşılmamasına səbəb ola bilər. Bu dilin əlifbasının olmaması və ya işlədilməməsi yaxud unudulması sözlərin düzgün tələffüz edilməsinə maneə törədir. Bu baxımdan etnik qrupların dillərini öyrənmək üçün mütləq şəkildə həmin etnik qrupun əhalisi ilə təmasda olmaq vacibdir. Məsələn, qrız dilində, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi ev pişiyinə “kəc, suya da ona oxşar şəkildə “kəd” deyilir. Bu sözlərin doğru tələffüzü onları bir-birindən ayırır. Belə ki, tələffüz zamanı “kəc” sözündəki k hərfi - k/h/ğ kimi üç hərfin, “kəd” sözündəki k hərfi isə - k/h kimi samitlərin birləşməsindən yaranan səs kimi ifadə olunur. Qrız dilində belə samit birləşməsi ilə müxtəlif səslərlə ifadə olunan bir çox sözləri misal gətirmək mümkündür. Məsələn, kənd mənasını verən “kum” və çay mənasını verən “kur” və s. kimi qrız sözlərini də yalnız boğaz səsləri bir-birindən ayırır. Şimal bölgəsinə xas olan boğazın qırtlaq nahiyəsində danışılması bu, eləcə də, digər etnik qrupların dilində rast gəlinir. Qeyd etmək lazımdır ki, bir çox albanşünas müəlliflərin də qeyd etdiyi kimi alban əlifbası da fışıltılı və boğaz səsləri ilə zəngin idi. [9, s. 35].
Qrız dilinə aid spesifik xüsusiyyətlərdən biri də sözlərin hallanması zamanı kökdən dəyişməsidir. Məsələn: ət –“yek” deməkdir, ətdən dedikdə isə “yekkir” deyil, “yikkir”, yaxud inək- “zar”, inəkdə isə “zarık” deyil, “zırık” kimi ifadə olunur. Qrızlılarda -lı, -li, -lu, -lü şəkilçiləri olmadığı üçün Buduğlu –“Buduğəd”, “Cəgli-Cəgəd” kimi səslənir. Qrız dilində özünəməxsus şəkilçilərdən bir də qohumluq bildirən sözlərin sonuna artırılan -əy şəkilçisidir. Bu şəkilçini qrız dilindəki ata-“bəy”, ana –“dəy”, xala-“xələy”, əmi-“şitəy” və əmi-“mləy”, dayı-“şitəy” və s. kimi bir sıra qohumluq terminlərində görmək mümkündür. Maraqlı faktlardan biri də odur ki, etnik qrupların bir-birinə verdikləri adlar əsasında onların morfologiyasındakı şəkilçiləri də aşkara çıxarmaq mümkündür. Belə ki, buduq və qrızlıların xınalıqları “qetdi” adlandırması burada “di” hissəciyinin cəm şəkilçisi olmasını göstərir. Hər hansı bir ölkənin toponimləri və şəxs adları həmin ölkədə yaşayan etnosun mövcud olduğu dövrdə yaranır. Əgər biz həmin yer və şəxs adlarının mənalarını aça bilsək, bununla da həmin etnosun dilinə məxsus sözləri leksik vahidləri müəyyən etmiş olarıq və həm də bu etnosun etnik mənsubiyyətini aydınlaşdırmış olarıq [2, s. 12]. Bu baxımdan qrızların yaşadığı kəndlərin toponimik xüsusiyyətlərinin təhlilini vermək olar. Məsələn, XIX əsrdən etibarən bir çox qrız nəsillərinin məskunlaşdığı Xaçmaz bölgəsinin oykonimlərindən ən çox diqqəti çəkən komponentlərdən biri də oba komponentli oykonimdir. (Oykonim – yaşayış məntəqələrinin adını bildirən xüsusi isimlərdir) Qrızların Xaçmaz bölgəsində saldıqları kəndlərin adlarında ən çox oba oykoniminə rast gəlmək olar. Qeyd edək ki, qrız dilində də kəndə “oba” deyirlər. Bir çox mənbələrdə də qeyd olunduğu kimi kəndlərə nəsil başçılarının, nüfuzlu adamların adları verilirdi. Qələmşah İdrisov bir çox mənbələrə M.Seyidovun, V.V.Radlovun. P.İvanovun fikirlərinə istinad edərək, “oba” sözünün mənalarının açıqlamalarını göstərmişdir. [3, s. 44]. Fərzəlioba, Hacıəhmədoba, Aslanoba, Əhmədoba, Ağaşirinoba kimi kənd adları II və III növ təyini söz birləşmələri ilə eynilik təşkil edir. Yəni Fərzəlinin obası, Hacıəhmədin obası, Aslanın obası kimi məna verir. Qrızlıların patronomik ənənələrini araşdırarkən əslində onların özlərinin də daxilində müəyyən soyların-patronomik qrupların olduğunu görürük. Bu soyların hər birinin özünəməxsus adları və adlarının özünəməxsus mənaları vardır. Bu araşdırmadan belə məlum olur ki, qrızlarda hələ öyrənilməyə ehtiyac olan maraqlı məqamlar çoxdur. Belə ki, bu soyların bəzilərinin nə üçün bu cür adlandırıldığını öyrənə bilsək də, bəzilərinin tarixən niyə bu ad verilməsi məlum deyil. Bu soylardan bir çoxu hal-hazırda Xaçmaz rayonunda qalmaqdadır. Onların məskun olduqları məhəllələr soylarının adına uyğun olaraq adlandırılırlar. Məsələn, Tağanlar, Dövrüşlər, Qaraxanlar, Sifilər, Çələbilər və s. adlarını çəkmək olar. “Tağan” qoyun dərisindən hazırlanmış xurcun formasıdır. İnsanlar dəyirmana gedərkən bu tağanlardan istifadə edirlərmiş. Görünür Tağanlar soyunun nümayəndələri vaxtilə tağan hazırlanması ilə məşğul olduqları üçün həmin nəsil tağanlar adlandırılıb. Dövrüşlər soyunun isə dərvişlik, sufilik təriqətinə mənsub olması ilə əlaqələndirirlər. Bu soyların bəziləri Xaçmaz rayonunda toplu halda eyni məhəllədə yaşasalar da, bəziləri sırf Qubanın Qrız kəndində yaşayırlar.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 85
Ancaq bu o demək deyildir ki, Albaniyada yalnız qafqazdilli etnik qruplar vardır. Tədqiqatlar həmçinin türkmənşəli tayfaların yaşadığını göstərmişdir. Q.Qeybullayev Azərbaycanlıların etnik tarixinə dair əsərində də eranın I əsrinə qədər Albaniyadakı tayfaları qruplaşdırmış və adlarını çəkmişdir [5, s. 61] Nəticə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, alban tayfalarından biri olan herlərin varisləri –qrızlar öz etnik adlarında və etnik ənənələrində olduğu kimi, dillərində də öz qədim əcdadlarının – albanların izlərini qoruyub saxlamışlar. Bunu onların albanlarda olduğu kimi fışıltılı və boğaz səsləri ilə zəngin dillərində, toponimikasında və soy adlarında görmək mümkündür.
1. Q.C.Cavadov. Azərbaycanın azsaylı xalqları və milli azlıqları(tarix və müasirlik). Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 2000, 440 s. 2. Qeybullayev Q. Qədim türklər və Ermənistan. B. : Azərnəşr, 1992, 140 s. 3. Qələmşah İdrisov. Xaçmaz toponimləri. Bakı, “Şərq-Qərb” Nəşriyyat evi, 2011, 104 s. 4. Qiyasəddin Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı, Azərnəşr. 1994. 248 s. 5. Qiyasəddin Qeybullayev. Azərbaycanlıların etnik tarixinə dair. Bakı, “Elm” 1994, 102. s 6. Məmmədağa Şirəliyev. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2008, 416 s.
7. Paşayeva Məhəbbət. Azərbaycanın qədim diyarı Xınalıq. Azərnəşr, Bakı, 2006, 60 s. 8. Şıxbala Qrızlı. Qrızlılar və qrız dili. Elmi red: R.Mədinov, rəyçi prof. Ə.Qubatov, B: Mars- Print, 2002, 138 s. 9. Бабаев И. А. Города Кавказской Албании. Баку, 1991.
XÜLASƏ
Məqalədə alban etnik qruplarından biri olan qrızların tarixi, mənşəyi, qədim tarixi adı və dili araşdırılmışdır. Qrız dilində alban izləri, eləcə də qrız dilinin spesifikliyi, özünəməxsusluğu qısa şəkildə nümunələr əsasında göstərilmişdir. Həmçinin qrız soyları və bu soyların mənaları açıqlanmış, qrız kəndlərinə məxsus olan və üstünlük təşkil edən “oba” oykonimkasına açıqlıq gətirilmişdir. Nezire Shalbuzova, Ph D candidate Albanian signs in Griz language
SUMMARY It was researched history, origins, ancient historical name and language of griz ethnos which was one of the Albanian ethnic groups in the article. It was studied Albanian signs of griz language, also, spesification and characteristics of griz language on the basis of samples. Also, cleared up meanings of griz tribes and “oba” oyconim which use more and more in the names of griz villages
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 86
Ayişə Şabutova Quba rayon Xucbala kənd tam orta məktəbi, tarix müəllimi aynur-quba@mail.ru
Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonları əhalinin etnik tərkibinin rəngarəngliyinə görə diqqəti cəlb edir. Dünyanın bir çox ölkələrində olduğu kimi Azərbaycan əhalisinin tərkibi də yekcins deyil. Azərbaycanda azərbaycanlılarla yanaşı başqa xalqların nümayəndələri də yaşayırlar. Coğrafi baxımdan (Azərbaycan) Avropa və Asiya qitələrinin sərhədində yerləşən tarixi keçmişdə müxtəlif sivilizasiyaların: Əhəməni-Sasani, Roma-Bizans, skif-xəzər, türk-oğuz mədəniyyətinin kəsişməsində bərqərar olmuşdur. Azərbaycan ərazisində türklərlə bərabər dağ yəhudiləri, tatlar, talışlar, kürdlər, molokanlar, ingiloylar, saxurlar, avarlar, ləzgilər, xınalıqlılar, buduqlar, qrızlar kimi etnik qruplar yaşayır. Qeyd olunan etnik qrupların nümayəndələri özlərini azərbaycanlı saysalar da, hər bir qrup özünə məxsus fərqli mədəniyyətin elementlərini qoruyub saxlamışlar. Əhalinin etnik tərkibi baxımından maraq doğuran ərazilərdən biri də respublikamızın şimal-şərqində Quba, Qusar və Xaçmaz rayonlarıdır. Azərbaycanlılarla bərabər ləzgilər, tatlar, yəhudilər Şahdağın ətəklərində yerləşdiyinə görə etnoqrafiya elmində “Şahdağ etnik qrupları” və ya “Şahdağ xalqları” adları ilə məşhur olan xınalıqlılar, qrızlar, buduqlar, haputlular, ceklilər, əliklilər yaşadıqları bu rayonlarda müxtəlif dilli xalqların birgə yaşayış tərzi nəticəsində qarşılıqlı inkişaf prosesi gedir. Bu proses təkcə maddi, iqtisadi və mədəni əlaqələr çərçivəsində qalmır, həm də xalqların varlığının başlıca əlaməti sayılan dillərinə da aiddir. Qrız, Buduq, Xınalıq, Haput, Əlik, Cek, kəndlərinin hər birinin tarixi haqqında araşdırmalar aparılmasına ehtiyac var. Say etibarilə azlıq təşkil etməklərinə baxmayaraq, bu kəndlərin hərəsinin əhalisi ayrı-ayrılıqda bir xalq və ya etnik qrupdur. Biri digərindən o qədər uzaq olmayan Xınalıq, Buduq, Qırız, Haput, Cek, Əlik kəndləri, yaxın vaxtlara qədər bu kəndlərə qonşu Yergüc kəndi də mövcud olmuşdur. (Əlik kəndinin şərqində). Bu kəndin əhalisinin tədricən köçməsi Xaçmaz rayonunda başqa bir Yergüc kəndinin meydana çıxması ilə nəticələnmişdir. (Yerlilər öz kəndlərinin adını da özləri ilə aparmışlar). Göstərilən 7 kənd, bu kəndlərdə yaşayanlar keçən əsrin ortalarından dünya alimlərinin böyük marağına səbəb olmuşdur. İnqilabdan əvvəl Qafqaza aid yazılmış bir çox əsərlərdə Şahdağ etnik qruplarından bəhs edilmişdir. Onlara olan maraq getdikcə güclənir. Soruşula bilər: Xınalıqlılar, buduqlar, qrızlar mütəxəssislərin diqqətini nə üçün cəlb edir? Şahdağlılara olan maraq daha çox onların dillərinə görədir. Axı dil etnik qrupun varlığını göstərən başlıca əlamətdir. Dil öyrənmək həmdə o dildə danışanları öyrənmək deməkdir. Keçən əsrin məşhur qafqazşünası P.Usların sözləri ilə desək, dil faktları keçmişin qəribə sirlərini öyrənməklə, arxeoloji tapıntılar kimi əhəmiyyətlidir. Xınalıq dili haqqında ilkin məlumatlar R.Fon Erkertin yazılarında rast gəlirik. O,1895- ci ildə Vyana şəhərində alman dilində nəşr etdirdiyi “Qafqaz köklü dillər” (2, s. 296-298) kitabında Xınalıq-Buduq dillərinin və Cek dialektinin lüğət və frazeologiyasına aid nümunələr vermiş, onların qrammatik quruluşuna toxunmuşdur. Burada 545 almanca söz və onların 26-sı Qafqaz dilində, o cümlədən, Buduq, Xınalıq, Qırız dillərində tərcüməsi göstərilmişdir. Şahdağın ətəklərində yayılmış dillər bildirən “ Şahdağ dillər” termini ilə həmin müəllifə məxsusdur. A.Dirr 1928-ci ildə Leypsiq şəhərində çıxmış “Qafqaz dillərinin öyrənilməsinə giriş” (1, s.11-13) kitabında bu dillərin qrammatik quruluşundan bəhs etmişdir. A. Dirr Buduq və Xınalıq dillərinin ləzgi yarımqrupunda dəqiq yerini müəyyənləşdirməyə ilk təşəbbüs göstərmişdi. “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 87
1895-ci ildə görkəmli Avstriya dilçisi Hüqo Şuxardtın “Qafqaz dillərində feilin passivlik xarakteri” adlı kitabı çap olunmuşdu. Əsərdə Xınalıq və Buduq feilləri haqqında qısa məlumat verilir və bir neçə nümunə gətirilir. Sovet dövründə şahdağlılar və onların dilləri haqqında məlumatlar mərkəzi şəhərlərin alimlərinin respublika ziyalılarının diqqətini cəlb etmişdir. Məsələn, XX əsrin ikinci yarısında A.Qenko Xınalıq kəndində işlənmişdir. O, latın qrafikası əsasında bu dilin 51 hərfdən ibarət əlifbasını tərtib etmişdir. Bu dövrün dilçilik ədəbiyyatında tez-tez Xınalıq, Buduq, Qrız, Haput, Cek, Əlik, Yergüc kəndlərinin hər birində bir müstəqil dilin mövcudluğundan söhbət gedir. Hətta N.Marr, N.Yakovlev, R.Şor, L.Zirkov və s. dünya dillərini təsnif edərkən Şahdağ dillərinin yeddi dildən ibarət olduğunu göstərmişdir. V.N.Pançvidze uzun müddət Buduq dilinin tədqiqi ilə məşğul olmuş, 1941-ci ildə namizədlik dissertasiyasını yazmışdır. 1950-ci illərdən başlayaraq Ş.Sədiyevin, V.S.Xıdırovun məqalələrində qrız dilinin leksik tərkibinə aid və dilin morfoloji quruluşunun geniş tədqiqinə fikir verilirdi. 1972-ci ildə Ş.Sədiyev “Qırız dilinin tədqiqi təcrübəsi” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. Keçmişdə özlərini necə adlandırmaları , haradan və nə vaxt buraya gəlib məskən salmaları haqda yerli əhali bir şey deyə bilmir. Yazılı mənbələr də bu sualların qarşısında susur. Əsirlərin sərt sınağından çıxmış öz yeganə dilini, mədəniyyətini və adət-ənənəsini qoruyub saxlamış Xınalıq kəndinin keçmişi haqda alimlərimiz, yazıçılarımız, arxeoloqlarımız hələ qəti fikirlərini söyləməmişdir. E.ə I əsrdə bu ərazidə ket tayfalarının yaşadıqları barəsində qədim yunan tarixçiləri Xınalığın varlığı haqda hələ o vaxtlar məlumat vermişdir. Qədimliyini bundan görmək olar ki, 8 qəbiristanı var. Məzarların çoxu 3-4 qat bir-birinin üstündə qazılıb. Baş daşları ya ərəb əlifbası, ya da ondan qabaqkı əlifbalarla yazılıb. Köhnə qəbirlər olduqca enli və uzundur, sankı Herakl cüssəli pəhləvanlar orda yatır. “Xınalıq” sözünü arxeoloqlar, tarixçilər burada olan xınalı qayaların adından və yaxud hun “Xunluq”-“Xınalıq” tayfasının adından götürüldüyünü göstərirlər. Xınalıq dilində Xınalığa “Ketiş” xınalıqlılara isə özlərinə Kettid və ya Kəttid deyirlər. Bu sözlərin mənasını ayrı-ayrılıqda araşdıraq. “Ketiş” və “Kettid” sözləri nəyi göstərir. Əvvəlcə kəndin ətrafındakı yer adlarına nəzər salaq: Dərədiriş, Maqaldırış, Nöhurduruş, Antiş. Sözlərə iş-ış-uş-üş şəkilçiləri əlavə edilib, bir yurd kimi məna verir. Qədim tarixə, dünyaya yalnız bir kənddə işlədilən dilə malik Xınalığın (Kettişin) tarixini kettiş dilini tədqiq etməyin əhəmiyyəti böyükdür. Rəsul Rza Xınalığı qartal yuvasına bənzədirdi. Keçən əsrin 30-cu illərində Haput kəndində bir müddət tədqiqat aparmış A.N.Qenkonun məlumatına görə haputlular özlərinə “hereti” deyirlər. Əgər bu doğru isə, onda bu xalqın adı VI-VII əsrlərə aid gürcü mənbələrindəki “ereti” termininə yaxındır, bəlkə də eynidir. Qədim gürcü mənbələrində isə “ereti” Albaniyaya verilən addır. Yunan coğrafiyaşünası Strabonun qeyd etdiyi 26 dildə danışan alban tayfalarındandır. Qədim mənbələr əsasında bəzi alban tayfalarının İber-Qafqaz dillərində danışması artıq sübut olunmuşdur. İndi bu xalqların dilləri dilçilər tərəfindən İber-Qafqaz dil ailəsinin Dağıstan qrupunun ləzgi yarım qrupuna aid edilir. Dillər içərisində Xınalıq dili xüsusi yer tutur, çünki bu dildə yalnız həmin kəndin adamları danışır. Qrız dilində Qrız kəndindən başqa Haput, Əlik, Cek kəndlərinin əhalisi də danışırlar. Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, Qrız dili ilə onun dialektləri arasında fərqləndirici xüsusiyyətlər o qədər çoxdur ki, keçən əsrə aid ədəbiyyatda Haput dili müstəqil dil kimi qeyd olunmuşdur. Buduq dili də müstəqil dildir. Əsrlər boyu bu zonada yaşamış, lakin müxtəlif dillərdə danışan bu xalqlar üçün Azərbaycan dili ünsiyyət vasitəsi rolunu oynamışdır. Bu etnik qruplar iki dildə danışırlar: onlar ana dilləri ilə yanaşı Azərbaycan dilinə də mükəmməl yiyələnmişlər. İkidillilik Azərbaycanda geniş yayılmış hadisədir. Ta qədimdən azərbaycanlılarla təmasda olan, qaynayıb-qarışan şahdağlılar ikidilli xalqlardır. Ona görə də Y.D.Deşeriyevin: “iki dilin qarşılıqlı təsirində bir dilin başqa dilə təsir dərəcəsi, həmçinin, onlardan hər birinin ictimai “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 88
vəzifələri, cəmiyyətin həyatında onların rolu ilə müəyyənləşdirilir ” (15.36.37) fikri tamamilə yerinə düşür. Etnik qrupların dillərində külli miqdarda Azərbaycan dilindən alınmış sözlərin işlənməsi onunla izah olunur ki, bu dillərdə danışan xalqlar uzun müddət eyni ərazidə və mehriban qonşuluq əlaqələrində olmuşlar. Şahdağ xalqlarının məktəb və kargüzarlıq işləri Azərbaycan dilindədir. Bütün mədəni kütləvi tədbirlər Azərbaycan dilində aparılır. Bu dil etnik qrupların dillərinin zənginləşməsində təkcə mənbə deyil, eyni zamanda etnik qrupların gündəlik həyatlarında işlətdikləri əsas dildir. Şahdağ xalqlarının dillərində işlənən bağlayıcılar və ədatlar, əsasən, Azərbaycan dilindən, yaxud da bu dil vasitəsilə ərəb və fars dillərindən alınmışdır. Azərbaycan dili ana dili olmayan, lakin azərbaycanlılarla uzun müddət ünsiyyətdə olan, respublikamızda yaşayan başqa dilli xalqlar, o cümlədən, şahdağlılar azərbaycanca danışarkən dil qaydaları çox zaman pozulur. Onların danışığını ədəbi dil normalarından fərqləndirən əsas iki cəhəti qeyd etmək lazımdır. Öz ana dil xüsusiyyətləri və təmasda olduğu Azərbaycan dialektinin xüsusiyyətləri. Şahdağlılar azərbaycanca danışarkən ana dil vərdişlərinin təsiri altında Azərbaycan dili səslərini qeyri iradi olaraq, özlərinə məxsus şəkildə tələffüz etməklə də ədəbi dil normalarını pozur. Onların tələffüzü qonşu azərbaycanlıların dilindən demək olar ki, fərqlənmir. Azərbaycanda Hind-Avropa dil ailəsinin İran qrupuna daxil olan bir sıra xalqlar da yaşayırlar. Məsələn: tatlar, talışlar, kürdlər bunlara misaldır. Tatlar Quba, Dəvəçi, Şamaxı, İsmayıllı, habelə, Abşeronun bəzi kəndlərində yaşayırlar. Tatlar Sasanilər dövründə 387-ci ildə İrandan Azərbaycana köçürülmüşlər. Azərbaycanda yaşayan ən qədim xalqlardan biri də yəhudilərdir. Yəhudilər hazırda Bakı, Sumqayıt, Quba, Oğuz və Göyçay rayonlarında yaşayırlar. Quba rayonunda yerləşən Qirmızı Qəsəbə dünyada dağ yəhudilərinin əhali sayına görə ən sıx yaşadığı ərazidir. Yəhudilər - Azərbaycanda tarixən dağ yəhudiləri ilə təmsil olunmuşdur. Musa Kalankatlı dağ yəhudilərinin Qafqaza gəlişini e.ə. I əsrə aid edir. Tədqiqatçıların bu etnik qrup haqqında fikirləri müxtəlifdir. Ən qədim yəhudi icmalarından olan dağ yəhudiləri mənşəcə bir vaxtlar Assuriya və Babil şahları tərəfindən Fələstindən çıxarılmış və Midiyada məskunlaşmış İsrail oğulları nəslindəndirlər . Onların əcdadları yəhudiliyə ilk iman gətirmiş insanlar olmuşlar. Elə Midiya ikən onlara tatlara qaynayıb qarışmışlar. Bunun təsiri altında dağ yəhudiləri fars dilinin qədim arami və yəhudi sözləri ilə qarışıq bir ləhcəsi olan tat dilində danışırlar. Dağ yəhudiləri Azərbaycanda 3 yerli qrupa bölünürlər. 1. Qubalılar (qubai) - Azərbaycanın Quba rayonu, əsasən, Qırmızı qəsəbə 2. Şirvanlılar (Şirvani) –Azərbaycanın şimal-şərqi, Şamaxı rayonunun keçmiş Muçi kəndi, habelə Bakı. 3. Oğuzlar-Oğuz şəhəri, Gəncə, İsmayıllı, Şamaxı. Bu xalq azərbaycanlılarla birgə yaşayır və öz milli mədəniyyətlərini, dinlərini, dillərini qoruyub saxlayırlar. Talışlar Azərbaycan Respublikasının cənub-şərqində, əsasən, Lənkəran, Astara, Masallı və Lerik rayonlarında eləcə də İranın şimalında yaşayan xalqlardır. İran dil ailəsinə mənsub olan talış dilində danışırlar. Keçmiş sovet alimləri talışları yerli əhali hesab edirdilər. Belə ki, onlar talışları Azərbaycanın ən qədim yerli tayfalarından olan kadusilərin nəsli hesab edirlər. Lakin qərb alimləri buna şübhə ilə yanaşırlar. Onların fikrincə, talışların Azərbaycana gəlişi (XIII əsrdə) Çingiz xanın sərkərdəsi olan Talışın adı ilə bağlıdır. Kürdlər də İran dil ailəsinə məxsus kürd dilində danışırlar. Avarlar Azərbaycan Respublikasının, əsasən, Zaqatala və Balakən rayonlarında yaşayan etnik azlıqlardan biridir. Şimal Qafqaz dil ailəsinə məxsus olan avar dilində danışırlar. Bu xalqların minlərlə oğul və qızı hazırda respublikada iqtisadiyyatın, elm və texnikanın, mədəniyyətin, ədəbiyyat və incəsənətin yüksəlişində fəal iştirak edirlər. Onların keçirdiyi təbii inkişaf prosesini izləməyin müasir nəzəri dilçilik elmi üçün də əhəmiyyəti vardır.
|