Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
- Kisā-nāme Ḫaber-i Ḫayriyyet-eser-i Āl-i ‘Abā
- Kisā-nāme
- Tercüme-i Ebyāt-ı Şerīfe
- Ġazel ez-Cānib-i Ḥażret-i Fāṭımatü’z- Zehrā’ Raḍıya’llāhu Te‘ālā ‘Anhā
- “DƏDƏ QORQUD” DASTANLARI ÜMUMTÜRK VARISLİYİ VƏ YENİ İSLAM STEREOTİPLƏRİ KONTEKSTİNDƏ Açar sözlər
- Key words: "
|
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 95
Benzerlikler, Farklılıklar “Bu metinlerin benzerlik ve farklılıkları nelerdir? Belirtilen hadisi nasıl işlemişlerdir? Metinlerdeki kurgu nasıldır? Hangisi daha başarılı olabilmiştir?” gibi sorulara cevap arayarak bu iki metnin karşılaştırmasını yapmak istedik. Bunu temin edebilmek adına şekil ve muhteva yönünden dikkat çeken unsurlar üzerinde durulmuş ve böylece bu manzumelerin özellikleri ifade edilmeye çalışılmıştır. Bunlar şöyle belirtilebilir: Âbid Efendi, kaleme aldığı mesnevînin Celâleddîn Süyûtî’nin bir metninden tercüme olduğunu belirtmekte, 1 dolayısıyla bize esas aldığı metin konusunda yol göstermekte ancak okuduğunu belirttiği bu metnin adını vermemektedir: Celāle’ddīn Süyūṭī nām dānā ‘Arabca eylemiş taḥrīr-i ra‘nā Anı başdan başa ḳıldım ḳırā’at Baña bir şevḳ-ı ter virdi nihāyet Didüm bir tercüme yazam kisāya Ṣıġınup dergeh-i Āl-i ‘abā’ya (yk. 4a) 2
Hüseyin ise metninin başındaki şiirde sadece “tercüme” olduğunu belirtmekte, kimden veya hangi eserden çevirdiğine dair bir bilgi vermemektedir. Hüseyin’in manzumesinin yer aldığı Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin bölümü, nu. 1776’deki yazma nüshanın ilk kısmında Ḥaberu Ehli’l-
aldığı Arapça bir risâle bulunmaktadır. 3 Risâleyi incelediğimizde içindeki manzum ve mensur kısımların hem Hüseyin’in hem de Âbid Efendi’nin metniyle büyük benzerlikler taşıdığı görülmektedir. Aslında bizi bu fikre götüren etken burada geçen şiirlerdir. Her iki metin Haberu Ehli’l-Kisâ’daki Arapça beyitleri -yer yer farklılıklar olmakla beraber- ihtiva etmektedir. Anılan risâlede önce “şi‘r” başlığıyla 2’şerli olmak üzere metne serpiştirilmiş toplam 8 beyit, metnin sonuna doğru yine aynı başlıkla Hz. Hüseyin’in söylediği belirtilen 14 beyitlik bir manzume bulunmaktadır. 4 Hüseyin’in metninde bu risâledeki beyitlerle benzer olan Arapça beyit sayısı 19’dur. Âbid Efendi’nin manzumesinde ise bazı değişiklikler, kelime farklılıkları ve mısralar arası birleştirmeler olmakla beraber 20 Arapça beyit bulunmaktadır. Her iki metnin konusu, aynı hadisten yola çıkıldığından aynıdır. Buna göre; Hz. Peygamber bir gün vücudundaki bir rahatsızlık sebebiyle kızı Hz. Fâtıma’nın evine gelir ve Yemen abâsının altına girmek istediğini belirtir. Peygamber abânın altına girince önce eve gelen Hz. Hüseyin onun kokusunu alır ve izin isteyerek abânın altına girer. Aynı durum Hz. Hasan, Hz. Ali için de ifade edilir. Onlar da bu kokuyu duyup Hz. Peygamber’in evlerinde olduğunu fark ederler ve izinle abânın altına girerler. Ehl-i beytten son olarak her iki metinde de Hz. Fâtımatü’z-Zehrâ abânın altına girer. Bu arada yine metinlerin ortak noktalarından biri Cebrail’in gelmesi ve Allah’ın bu âlemi onların hürmetine yarattığını bildirmesidir. Belirtilen metinler şahıs kadrosu ve yer verilen unsurlar bakımından büyük bir farklılık göstermezler. Hz. Peygamber, Hz. Ali, Hz. Fâtıma, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin etrafında bir anlatım vardır. Bunlara son olarak Cebrail katılır. Her iki manzumenin ortak yönlerinden bir diğeri Hz. Hüseyin, Hz. Hasan ve Hz. Ali’nin Hz. Peygamber’in “kokusunu” duyarak onu tanımaları ve evlerinde bulunduğunu anlamalarıdır. Bir
1 Aynı hususa Cihan Okuyucu da işaret etmiştir. Bkz. A.g.b. 2 Bu eser hakkındaki bilgiler metnin Süleymaniye Kütüphanesi, Tercüman Bölümü, nu. 345’te bulunan nüshasından aktarılmıştır. Nüsha harekeli olduğundan alıntılanan kısımlarda harekelere bağlı kalınmıştır. 3 Bu yazmada toplam üç risâle bulunmaktadır. Daha önce bahsi geçen metinler dışında son metin Hāẕā Risāle-i Şeref-i Siyādet Ḳutbü’l-‘Ārifīn es-Seyyid Seyfullāh Ḳuddise Sırruhu başlığını taşımaktadır. 4
(Bu esnada Hüseyin b. Ali (ra- Allah her ikisinden razı olsun) başını kaldırdı ve “Dedeciğim, izin verir misin birkaç beyit şiir söyleyeyim?” dedi. Peygamberimiz “Sana izin verdim” dedi. Hüseyin, Peygamber’e salâvat getirdikten sonra şiir söyledi). Haberu Ehli’l-Kisâ, yk. 3a.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 96
başka unsur “gökden inen sofra” motifidir. Abâ altına girenler gökden inen bu sofradan nefis yiyecekler yerler. Hem Âbid Efendi hem de Hüseyin’in metinlerinin dikkat çekici bir yönü her iki mesnevînin de “tahkiye” üslûbuyla yazılmış olmalarıdır. Bunu göstermek adına metinlerin aynı kısmı işledikleri bölümünü, Hz. Muhammed’in kızı Hz. Fâtıma’nın evine gelmesi ve “abâ”nın altına girmesinin anlatıldığı kısmını örnek göstermek istedik. Bu bölüme göre Âbid Efendi’nin anlatımda biraz daha fazla ayrıntıya girdiğini, selamlaşmaları ve diyalogları daha fazla kullandığını belirtebiliriz. Ancak her iki şairin de dili kullanımında, üslûplarının akıcılığında ve benzetmelerde başarılı olduğu söylenebilir:
İşit ey ‘āşıḳ-ı şeydā bu ḥāli Nedir Āl-i ‘abā diñle bu ḳāli
Gelüp bir şeb şerefle Faḫr-ı ekvān Sarāy-ı Ḥażret-i Zehrā’ya mihmān
Selām virdi sa‘ādetle Betūl’e Tebessüm-dār olup her ṣaġı ṣola
Alup Zehrā selāmın ‘izzetile Buyur luṭf it kerem ḳıl şevketile
Ḳudūmiñ baṣdıġı yerler sezādır İderse minneti ‘arşa revādır
‘Uyūna ḫak-i pāyıñ tūtiyādır Nigāhıñ ḥasta-i cāna devādır
Buyurdı Faḫr-ı ‘ālem aña cānım Ki sensin bu cihānda ḫānumānım
Birāz vardır vücūdım inḥirāfı Diler rāḥat ola miḳdār-ı kāfī
İdem pūşīde iḥżār it kisāyı İde rāḥat göñül bulsun ṣafāyı
Didi faḫrü’n-nisā kim ḥasbüna’llāh Bize kāfī daḫı şāfī hüva’llāh
Degil ḥāşā mizāc-ı Faḫr-ı ‘ālem Küdūrāt-ı kevinle ola muġmam
Tevārüd eylemekde feyż-i aḳdes Derūnı pür idi feyż-i muḳaddes
Server-i kā’ināt ṣalla’llāhu te‘ālā ‘aleyhi ve sellem efendimiz ḥażretlerinüñ kisā-yı Yemānī’de setr ü tezemmül buyuruldıġıdur Bir gice fermān-ı sulṭān-ı cihān Ḥażret-i ḫāḳān-ı şāh-ı ins ü cān
Müjdeler iḥsān ḳılmış ‘āleme Eylemiş elṭāf nev‘-i ādeme
Kim ḥadīs-i ḳıṣṣa-i Āl-i ‘abā Diñlese iḫlāṣ ile hem-çün ṣabā
Rūz-ı maḥşerde eger feryād ider Ol şehinşāh-ı cihān āzād ider
Rāviyān-ı ehl-i ḳıble her zamān Ṣafḥa-i İslām’a yazmışlar beyān
Bir gice sulṭān-ı ‘ālem tāb-nāk Sīne-i ‘uşşāḳı ḳıldı çāk çāk
Ṣafḥa-i ṣaḥrāya çün çekdi ḳalem Ḫāne-i Zehrā’ya baṣdı bir ḳadem
La‘l-i nābından buyurdı Fāṭıma Gel ‘abāyı al benüm ṣar üstüme
Bu ḫaber Zehrā’ya çün oldı ‘ayān Lāle-i ḳalbinde dāġ oldı hemān
Ġonca-i vaḥdet miyān-ı nāzikin Ol ‘abāya ṣardı [hem] pek nāzenīn
Ḥażret-i Zehrā’ya ma‘lūm oldı ḥāl Āh u efġān ile oldı pür-melāl (yk. 4a- 4b)
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 97
O dem olmış idi çün aña ḥāṣıl Kemāl-i vaḥdetile cem‘e vāṣıl
Ki gelmekdi o dem farḳa murādı Beyānçun ümmete rāh-ı reşādı
Getürdi ḥāṣılı ol dem kisāyı Ki pūş itsün Cenāb-ı Muṣṭafā’yı
Seḥāb ile şemis-veş oldı mestūr Kisāyı örtününce ṣanki ol nūr (yk. 4a-4b)
Kısaca ifade edilmeyen çalışılan bu benzerliklere rağmen her iki metne şekil açısından bakıldığında oldukça farklı bir yapıda oldukları görülmektedir. Âbid Efendi’nin metni biri mensur, diğeri manzum iki takrîzle (başta ve sonda) oluşturulurken Hüseyin’in metninin başında 5 beyitlik iki aruz kalıbının kullanıldığı, mesnevî şeklinde kafiyelenmiş ve daha önce de belirtildiği üzere “Kasîde” başlığıyla bir şiir bulunmaktadır. Metinde herhangi bir takrîz yoktur. Eser adından sonra ise “üzredür” redifli 5 beyitlik bir gazel yer alır ve metne bununla giriş yapılır. Metinler başlıklar açısından da bir hayli farklılık gösterir. Meselâ Hüseyin metninde “Cenāb-ı
ise “Ebyāt-ı Şerīfe-i Seyyidinā Ḥażret-i İmām ‘Alī Kerrema’llāhu Veche ve Raḍıya’llāhu ‘Anhu”, “Ebyāt-ı Şerīfe-i Seyyidinā Ḥażret-i İmām Ḥasan Raḍıya’llāhu ‘Anhu”, “Münācāt Der-Bārigāh-ı
Bir başka farklı nokta aruz kalıplarının kullanımı yönündendir. Metinlerinin Türkçe kısımlarında Âbid Efendi iki kalıp kullanırken (Mefâ’îlün/ mefâ’îlün/ fe’ûlün, Mefâ’îlün/ mefâ’îlün/ mefâ’îlün/ mefâ’îlün), Hüseyin Fâ’ilâtün/ fâ’ilâtün/ fâ’ilâtün/ fâ’ilün, Fâ’ilâtün/ fâ’ilâtün/ fâ’ilün, Mefâ’îlün/ mefâ’îlün/ mefâ’îlün/ mefâ’îlün, Mef’ûlü/ mefâ’ilün/ fe’ûlün ile Mefâ‘îlün/ mefâ‘îlün/ fe‘ûlün’e yer vermiş, böylece kısa bir metinde beş farklı aruz kalıbıyla şiirini yazmıştır. Haberu Ehli’l-Kisâ’da bulunan ve diğer iki metninde de yer alan şiirlerin tercümesinde de farklılıklar bulunmaktadır. Âbid, öncelikle ilk 8 beyit için Arapça beyit sayısı kadar beyitle tercüme yolunu seçmiş, buna karşılık Hüseyin, beyit sayısını dikkate almayarak Arapça beyitlerden sonra “gazel” başlıklı şiir söylemiştir. Dolayısıyla iki şair de kendi belirledikleri bir sistem içerisinde hareket etmişlerdir denilebilir. Meselâ Âbid, Haberu Ehli’l-Kisâ metniyle benzerlik taşıyan ve Hz. Fâtıma’nın söylediği belirtilen iki beyti “Tercüme-i Ebyāt-ı Şerīfe” başlığıyla iki beyit olarak çevirirken, Hüseyin “Ġazel ez-cānib-i Ḥażret-i Fāṭımatü’z-Zehrā raḍıya’llāhu te‘ālā ‘anhā” başlığıyla beş beyitlik bir gazel söylemiştir. Bunlar aşağıdaki gibidir:
Kisā-nāme Ḥaber-i Ḥayriyyet-eser-i Āl-i ‘Abā
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 98
Gözüm yaşı ṭaşup şevḳıla aḳdı eyledim irsāl Ḳudūmine müzemmil Hāşimī ey şāfi‘-i iclāl Eyā ceddi’l-Ḥasaneyn yā Resūli’l-ḳurb ve’l- viṣāl Kisā taḥtında bedr olmış münevver māh kimi ikmāl (yk.7a)
Zehrā’ Raḍıya’llāhu Te‘ālā ‘Anhā Esīr-i çarḫ-ı gerdūnam gözüm deryā-yı ḫūn olmış Ḳabā-yı ḳadr taḥtında ḳad-ı mevzūnı nūn olmış Cihān içre gerek āzāde ol olma ne farḳ eyler ‘Azīzā servi görsen kim ṣabādan ser-nigūn olmış Beni bī-ṣabr u bī-ṭaḳat görüp ṭa‘n itmeñüz hergiz ‘Abā içre anı görmek baña dāġ-ı derūn olmış Fedā olmaḳ niyāzıyla ‘abā āġūşına girsem Gül-i ruḫsārına ḥasret ḳalan derdüm füzūn olmış Gülistān-ı cihān içre pederden ġayrı kimsem yoḳ Birāder māder ü ḫ v āher esīr-i dehr-i dūn olmış (yk.8b-9a)
Âbid, Arapça metinde Hz. Hüseyin’in inşâd ettiği belirtilen manzumenin beyitlerini “Naẓm-ı Şerīf-i Seyyidinā Ḥażret-i İmām Ḥüseyn raḍıya’llāhu ‘anhu” başlığıyla farklı sayılarda beyitle tercüme ederken, Hüseyn “Ḥażret-i Cebrā’īl ‘aleyhi’s-selāmuñ nüzūlinde Ḥażret-i İmām Ḥüseyn raḍıya’llāhu te‘ālā ‘anhu ḥażretlerinüñ eş‘ār-ı şerīfeleridür” başlığını kullanmış ve bu şiiri birer beyitle tercüme yoluna gitmiştir. Bu hususa bir örnek şöyledir: Kisā-nāme
miyān-ı neyyireyne kevkeb-i seyyāreyem Māderim çün āfitāb olmış peder hem-çün ḳamer (yk.10b)
1. Kütüphanelerde Celâleddîn Süyûtî adına kayıtlı Haberu Ehli’l-Kisâ li-Celāleddīn es-Suyūṭī başlığını taşıyan risâle, 3 yapraklık içinde şiirlerin de olduğu Arapça mensur bir metindir. 1
1 Süyûtî’nin eserleri arasında böyle bir risâleye rastlayamadık. Çok fazla eseri olduğundan onların içinden bir bölümden alınmış ve risâle hâline getirilmiş olabilir. Süyûtî’nin hayatı ve eserleri üzerinde geniş bir ansiklopedi maddesi yazan Doç. Dr. Halit Özkan, bu metnin belki de ona atfedilen bir eser olabileceğini belirtmiştir. Verdiği bilgi için kendisine teşekkür ederim.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 99
2. Hem Hüseyin’e hem de Âbid Efendi’ye ait metinler, anılan risâle ile hem manzum hem de mensur kısımlar açısından büyük benzerlikler ihtiva etmektedir. Ayrıca her iki şair de mesnevîlerinin “tercüme” olduğunu belirtmişlerdir. Bu veriler doğrultusunda mesnevîlerin anılan risâlenin nazma çekilmiş tercümesi olduğu ihtiyat kaydıyla söylenebilir. 3. Her iki şairin mesnevîleri konu, konunun işleniş tarzı ve Arapça beyitler vb. yönlerden benzerlikler taşımakla beraber her şair, Kisâ hadisini bireysel tercihleri doğrultusunda özellikle şekilsel farklılıklarla işleyip şairlik güçleri nispetinde dile getirmişlerdir. Konunun işlenmesinde ve ayrıntılarda Âbid’in metni daha sistemli olmakla beraber, her iki şair de şekle ve muhtevaya ait hususlarda başarılı gözükmektedir. 4. Sonuç olarak Hz. Peygamber ve ailesini anlatan bir hadisi manzum olarak işleyen bu iki mesnevînin Klasik Türk edebiyatının “hadis” sahasına katkı sağlayabilecek metinler olduğu belirtilebilir. Özet
Kisâ hadisi, Hz. Muhammed’in ailesini bir abâ altına almasını anlatmaktadır. Bildiride bu hadisi işleyen Kisânâme ve Haber-i Hayriyyet-eser-i Âl-i ‘Abâ adlı iki Türkçe mesnevî üzerinde durulacak, ayrıca metinlerin benzerlik ve farklılıkları gösterilmeye çalışılacaktır.
On Two Mesnevis in Turkish Telling the “Kisâ Hadith” Summary Kisâ hadith tells about Prophet Mohammed’s gathering his family under a cover. The report will be highlighting two mesnevis in Turkish named Kisânâme and Haber-i Hayriyyet-eser-i Âl-i
Sevinc Novruz qızı Əliyeva Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Monitorinq şöbəsi sevinc.novruzqizi@yandex.com
STEREOTİPLƏRİ KONTEKSTİNDƏ Açar sözlər: “Dədə Qorqud” dastanları, ümumtürk varisliyi, İslam, ərəb və fars alınma komponentləri Key words: "Dede Qorqut" epos, Turkic heritage, Islamic, Arabic and Persian receiving components “Dədə Qorqud” dastanlarının dilində işlənmiş ərəb və fars alınmalarının mütləq əksəriyyəti İslam faktoru ilə bağlı olduğundan, onların abidənin lüğət tərkibinə daxil olması səbəb və şəraitini xalqımızın VII - X əsrlərdəki tarix keçmişindən təcrid edilmiş şəkildə izləmək olmaz. “Ərəb işğallarının başlaması, Azərbaycana ilk yürüş və onun nəticələri”ni tarixi mənbələrə nəzərən araşdırmış N.Vəlixanlı yazır: “Fəaliyyətinin ilk dövründə yeni dini etiqadın – islamın qəbulunu hər kəsin öz vicdanına həvalə edən, yalnız inandırma, təlqin yolunu seçən Məhəmməd, siyasi üstünlüyü də əldə etdikdən sonra bütpərəstliyə qarşı qəti mübarizə elan etmişdi” [13 s.168]. Məhz bu səbəbdən tək olan Tanrıya deyil, oda - atəşə etiqad edən Cənubi Qafqaz əhalisinin İslamiyyətin gəlişindən
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 100
sonrakı qısa müddətli imtiyazlarına baxmayaraq, zamanla məcburi şəkildə islamlaşdırılması gözlənilən idi. Tarixi mənbələr Azərbaycana ilk ərəb basqınlarının təxminən 639 - 640-cı illərdə gerçəkləşdiyini, lakin dağlıq ərazilərin ram edilməsinin kifayət qədər vaxt aldığından ərəb “fütuhat”ının uzun onilliklər davam etdiyini ortaya qoyur[4 s. 181-185]. Belə ki, həmin mərhələdə “Azərbaycanda dini proseslər və onların yerli əhali üçün nəticələri”ni araşdıran tarixçi alimlər Z.Bünyadov və N.Vəlixanlının da haqlı olaraq qeyd etdikləri kimi, “işğal prosesində bağlanılmış müqavilələrə görə, ərəblərin siyasi hakimiyyətini qəbul etmiş "əhli Kitab" yerli əhali könüllü olaraq istədiyi dini seçə bilərdi; lakin ilk ərəb təcavüzündən bir neçə il keçmiş, xəlifə Əlinin dövründə Azərbaycanın işğal edilmiş torpaqlarında yerləşdirilmiş ərəblər yerli əhalini islama dəvət etmək tap- şırığını aldılar [5 s. 204] və tez bir zamanda yerli əhalinin “islamlaşdırılması” başa çatdı. “Çox yerdə sülh yolu ilə (sülhən), bəzi yerlərdə isə silah gücünə (ənvətən) həyata keçirilən İslam fütuhatı” “Z.Bünyadovun göstərdiyi kimi, ... islamın Azərbaycanda hakim din olması” ilə nəticələndi [2]. Heç şübhəsiz ki, zamanla hakim mövqe qazanmış yeni ideoloji, əxlaqi - etik doktrina xalqın mənəviyyatına, onun milli mentallığına ciddi şəkildə sirayət etməyə başlayır. Bu səbəbdən də, yalnız həmin mərhələdən sonra meydan gələn əsərlər deyil, daha öncəki dövrlərdə formalaşmış şifahi xalq abidələri də təsirlənirdi, sonuncuların İslam ideologiyası standartları çərçivəsində “təkrar oxunuşu”, yeni redaktəsi aparılırdı. “Dədə Qorqud” dastanlarının tarixi ilə bağlı bir çox görkəmli qorqudşünas alimlərin(daha ətraflı bax:[8 s. 483]), habelə tarixçilərin, demək olar ki, etiraz tanımayan ortaq rəyinə görə bu abidənin formalaşması tarixi İslamiyyətdən daha öncəki dövrə gedib çıxır. Xalqımızın tarixinə dair fundamental araşdırmalarda da bu abidənin, məhz ərəb işğalından əvvəlki mərhələdə mövcud olan epik düşüncə məhsulu olmasına şübhə yeri qoyulmur. “Azərbaycan tarixi (III - XIII əsrin ilk rübü)” əsərində oxuyuruq: “Məzmun və deyim etibarilə müsəlmançılıqdan əvvələ aid atalar sözləri, zərb- məsəllər və başqa ədəbi nümunələr sırasında el ozanı Dədə Qorqudun dili ilə söylənilən dastanlar daha çox şöhrət qazanmışdı. Tədqiqatçıların "Azərbaycan şifahi və yazılı ədəbiyyatının babası" adlandırdığı bu oğuz dastanı şifahi şəkildə VI-VIII əsrlərdə formalaşmağa başlamış, VII-IX əsrlərdə tam təşəkkül tapmışdır” [14 s. 297]. Bu fakt isə dolayı şəkildə, dastan mətnlərində ərəb və fars alınmalarının daha sonrakı əsrlərə aid yazılı abidə və müəllif əsərləri ilə müqayisədə azsaylılığının səbəblərini açıqlamış olur. Digər tərəfdən həmin alınmaların, irəlidə araşdırmaya cəlb ediləcək nümunələrdən də aydın şəkildə görünəcəyi kimi, əksər hallarda dini tematikanı əhatə etməsinin hansı faktorla şərtləndiyini ortaya qoyur. Onu da qeyd edək ki, tarixi mənbələr “Dədə Qorqud”un formalaşmağa başladığı dövrdə dastan süjetlərinin gerçəkləşdiyi ərazilərdə atəşpərəstliyin mövcud olduğunu ortaya qoysa da, xalqımızın “mifoloji dünya modelinin ən ciddi şəkildə araşdırılması da bu qənaətə gətirir ki, bütöv bir dünya baxışı, mifik görüşlər sistemi kimi türk mifologiyasının özülünü və başlıca məzmununu məhz tanrıçılıq təşkil etmişdir” [11 s. 26-27]. Sözsüz ki, “Dədə Qorqud” dastanlarının dilində ifadə tapan “Həq yandıran çıqağın yana tursun” – “Haq(Allah, Tanrı – S.Ə.) yandıran çırağın daim yansın!” [10 s. 41, 138] ifadəsində atəşpərəstlik inancının rudiment izlərini axtarmaq yanlış deyil. Lakin bununla belə, İslamiyyətin bərqərar olmasından çox öncələr formalaşmağa başlayan bir eposun əsas ideoloji leytmotivini təkallahlılıq və Tanrıçılığn təşkil etməsi bu anlayışların qədim oğuzların əcdadları üçün çox yaxın olduğuna şübhə yeri qoymur. “Dədə Qorqud” dastanlarında tanrıçılıq ideyasının ifadə üsullarının təhlilini aparmış C.Bəydili (Məmmədov) tam haqlı olaraq, qeyd edir ki, “türk din düşüncəsi tarixi boyunca bilinən ən əski anlayış” olan Tanrı
Yüklə 6,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|