Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri


“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”



Yüklə 6,82 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə16/88
tarix26.02.2017
ölçüsü6,82 Mb.
#9795
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   88

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

95

 

 



 

 

 



Benzerlikler, Farklılıklar 

“Bu  metinlerin  benzerlik  ve  farklılıkları  nelerdir?  Belirtilen  hadisi  nasıl  işlemişlerdir? 

Metinlerdeki kurgu nasıldır? Hangisi daha başarılı olabilmiştir?” gibi sorulara cevap arayarak bu iki 

metnin karşılaştırmasını yapmak istedik. Bunu temin edebilmek adına şekil ve muhteva yönünden 

dikkat  çeken  unsurlar  üzerinde  durulmuş  ve  böylece  bu  manzumelerin  özellikleri  ifade  edilmeye 

çalışılmıştır. Bunlar şöyle belirtilebilir: 

Âbid  Efendi,  kaleme  aldığı  mesnevînin  Celâleddîn  Süyûtî’nin  bir  metninden  tercüme 

olduğunu  belirtmekte,

1

  dolayısıyla  bize  esas  aldığı  metin  konusunda  yol  göstermekte  ancak 



okuduğunu belirttiği bu metnin adını vermemektedir: 

 Celāle’ddīn Süyūṭī nām dānā 

‘Arabca eylemiş taḥrīr-i ra‘nā 

Anı başdan başa ḳıldım ḳırā’at 

Baña bir şevḳ-ı ter virdi nihāyet 

Didüm bir tercüme yazam kisāya 

Ṣıġınup dergeh-i Āl-i ‘abā’ya  (yk. 4a)

 2

 



Hüseyin ise metninin başındaki şiirde sadece “tercüme” olduğunu belirtmekte, kimden veya 

hangi  eserden  çevirdiğine  dair  bir  bilgi  vermemektedir.  Hüseyin’in  manzumesinin  yer  aldığı 

Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin bölümü, nu. 1776’deki yazma nüshanın ilk kısmında Ḥaberu Ehli’l-

Kisā’ li-Celāleddīn es-Suyūṭī teġammedu’llāhu bi-raḥmetihi āmīn başlığıyla içinde şiirlerin de yer 

aldığı  Arapça  bir  risâle  bulunmaktadır.

3

  Risâleyi  incelediğimizde  içindeki  manzum  ve  mensur 



kısımların  hem  Hüseyin’in  hem  de  Âbid  Efendi’nin  metniyle  büyük  benzerlikler  taşıdığı 

görülmektedir.  Aslında  bizi  bu  fikre  götüren  etken  burada  geçen  şiirlerdir.  Her  iki  metin  Haberu 



Ehli’l-Kisâ’daki  Arapça  beyitleri  -yer  yer  farklılıklar  olmakla  beraber-  ihtiva  etmektedir.  Anılan 

risâlede  önce  “şi‘r”  başlığıyla  2’şerli  olmak  üzere  metne  serpiştirilmiş  toplam  8  beyit,  metnin 

sonuna  doğru  yine  aynı  başlıkla  Hz.  Hüseyin’in  söylediği  belirtilen  14  beyitlik  bir  manzume 

bulunmaktadır.

4

  Hüseyin’in  metninde  bu  risâledeki  beyitlerle  benzer  olan  Arapça  beyit  sayısı 



19’dur. Âbid Efendi’nin manzumesinde ise bazı değişiklikler, kelime farklılıkları ve mısralar arası 

birleştirmeler olmakla beraber 20 Arapça beyit bulunmaktadır. 

Her iki metnin konusu, aynı hadisten yola çıkıldığından aynıdır. Buna göre; Hz. Peygamber 

bir  gün  vücudundaki  bir  rahatsızlık  sebebiyle  kızı  Hz.  Fâtıma’nın  evine  gelir  ve  Yemen  abâsının 

altına girmek istediğini belirtir. Peygamber abânın altına girince önce eve gelen Hz. Hüseyin onun 

kokusunu  alır  ve  izin  isteyerek  abânın  altına  girer.  Aynı  durum  Hz.  Hasan,  Hz.  Ali  için  de  ifade 

edilir.  Onlar  da  bu  kokuyu  duyup  Hz.  Peygamber’in  evlerinde  olduğunu  fark  ederler  ve  izinle 

abânın  altına  girerler.  Ehl-i  beytten  son  olarak  her  iki  metinde  de  Hz.  Fâtımatü’z-Zehrâ  abânın 

altına  girer.  Bu  arada  yine  metinlerin  ortak  noktalarından  biri  Cebrail’in  gelmesi  ve  Allah’ın  bu 

âlemi onların hürmetine yarattığını bildirmesidir. 

Belirtilen  metinler  şahıs  kadrosu  ve  yer  verilen  unsurlar  bakımından  büyük  bir  farklılık 

göstermezler. Hz. Peygamber, Hz. Ali, Hz. Fâtıma, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin etrafında bir anlatım 

vardır. Bunlara son olarak Cebrail katılır. 

Her iki manzumenin ortak yönlerinden bir diğeri Hz. Hüseyin, Hz. Hasan ve Hz. Ali’nin Hz. 

Peygamber’in  “kokusunu”  duyarak  onu  tanımaları  ve  evlerinde  bulunduğunu  anlamalarıdır.  Bir 

                                                           

1

 Aynı hususa Cihan Okuyucu da işaret etmiştir. Bkz. A.g.b. 



2

  Bu  eser  hakkındaki  bilgiler  metnin  Süleymaniye  Kütüphanesi,  Tercüman  Bölümü,  nu.  345’te  bulunan 

nüshasından aktarılmıştır. Nüsha harekeli olduğundan alıntılanan kısımlarda harekelere bağlı kalınmıştır. 

3

 Bu yazmada toplam üç risâle bulunmaktadır. Daha önce bahsi geçen metinler dışında son metin Hāẕā Risāle-i 



Şeref-i Siyādet Ḳutbü’l-‘Ārifīn es-Seyyid Seyfullāh Ḳuddise Sırruhu başlığını taşımaktadır. 

4

 



        

 

 



(Bu  esnada  Hüseyin  b.  Ali  (ra-  Allah  her  ikisinden  razı  olsun)  başını  kaldırdı  ve    “Dedeciğim,  izin 

verir  misin  birkaç  beyit  şiir  söyleyeyim?”  dedi.  Peygamberimiz  “Sana  izin  verdim”  dedi.  Hüseyin, 

Peygamber’e salâvat getirdikten  sonra şiir söyledi).  Haberu Ehli’l-Kisâ, yk. 3a. 


 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

96

 

 



 

 

başka  unsur  “gökden  inen  sofra”  motifidir.  Abâ  altına  girenler  gökden  inen  bu  sofradan  nefis 



yiyecekler yerler. 

Hem Âbid Efendi hem de Hüseyin’in metinlerinin dikkat çekici bir yönü her iki mesnevînin 

de “tahkiye” üslûbuyla yazılmış olmalarıdır. Bunu göstermek adına metinlerin aynı kısmı işledikleri 

bölümünü,  Hz.  Muhammed’in  kızı  Hz.  Fâtıma’nın  evine  gelmesi  ve  “abâ”nın  altına  girmesinin 

anlatıldığı kısmını örnek göstermek istedik. Bu bölüme göre Âbid Efendi’nin anlatımda biraz daha 

fazla ayrıntıya girdiğini, selamlaşmaları ve diyalogları daha fazla kullandığını belirtebiliriz. Ancak 

her  iki  şairin  de  dili  kullanımında,  üslûplarının  akıcılığında  ve  benzetmelerde  başarılı  olduğu 

söylenebilir: 

 

                 Kisā-nāme 

      Ḫaber-i 

Ḫayriyyet-eser-i  Āl-i 

‘Abā 

 

       Maḳāle-i evvel 

 

İşit ey ‘āşıḳ-ı şeydā bu ḥāli 



Nedir Āl-i ‘abā diñle bu ḳāli 

 

Gelüp bir şeb şerefle Faḫr-ı ekvān 



Sarāy-ı Ḥażret-i Zehrā’ya mihmān 

 

Selām virdi sa‘ādetle Betūl’e 



Tebessüm-dār olup her ṣaġı ṣola 

 

Alup Zehrā selāmın ‘izzetile 



Buyur luṭf it kerem ḳıl şevketile 

 

Ḳudūmiñ baṣdıġı yerler sezādır 



İderse minneti ‘arşa revādır 

 

‘Uyūna ḫak-i pāyıñ tūtiyādır 



Nigāhıñ ḥasta-i cāna devādır 

  

Buyurdı Faḫr-ı ‘ālem aña cānım 



Ki sensin bu cihānda ḫānumānım 

 

Birāz vardır vücūdım inḥirāfı 



Diler rāḥat ola miḳdār-ı kāfī 

 

İdem pūşīde iḥżār it kisāyı 



İde rāḥat göñül bulsun ṣafāyı 

 

Didi faḫrü’n-nisā kim 



ḥasbüna’llāh 

Bize kāfī daḫı şāfī hüva’llāh 

 

Degil ḥāşā mizāc-ı Faḫr-ı ‘ālem 



Küdūrāt-ı kevinle ola muġmam 

 

Tevārüd eylemekde feyż-i aḳdes 



Derūnı pür idi feyż-i muḳaddes 

 

Server-i kā’ināt ṣalla’llāhu te‘ālā ‘aleyhi ve 



sellem efendimiz ḥażretlerinüñ kisā-yı 

Yemānī’de setr ü tezemmül buyuruldıġıdur 

Bir gice fermān-ı sulṭān-ı cihān 

Ḥażret-i ḫāḳān-ı şāh-ı ins ü cān 

 

Müjdeler iḥsān ḳılmış ‘āleme 



Eylemiş elṭāf nev‘-i ādeme 

 

Kim ḥadīs-i ḳıṣṣa-i Āl-i ‘abā 



Diñlese  iḫlāṣ ile hem-çün ṣabā 

 

Rūz-ı maḥşerde eger feryād ider 



Ol şehinşāh-ı cihān āzād ider 

 

Rāviyān-ı ehl-i ḳıble her zamān 



Ṣafḥa-i İslām’a yazmışlar beyān 

 

Bir gice sulṭān-ı ‘ālem tāb-nāk 



Sīne-i ‘uşşāḳı ḳıldı çāk çāk 

 

Ṣafḥa-i ṣaḥrāya çün çekdi ḳalem 



Ḫāne-i Zehrā’ya baṣdı bir ḳadem 

 

La‘l-i nābından buyurdı Fāṭıma 



Gel ‘abāyı al benüm ṣar üstüme 

 

Bu ḫaber Zehrā’ya çün oldı ‘ayān 



Lāle-i ḳalbinde dāġ oldı hemān 

 

Ġonca-i vaḥdet miyān-ı nāzikin 



Ol ‘abāya ṣardı [hem] pek nāzenīn 

 

Ḥażret-i Zehrā’ya ma‘lūm oldı ḥāl 



Āh u efġān ile oldı pür-melāl (yk. 4a-

4b) 


 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

97

 

 



 

 

O dem olmış idi çün aña ḥāṣıl 



Kemāl-i vaḥdetile cem‘e vāṣıl 

 

Ki gelmekdi o dem farḳa murādı 



Beyānçun ümmete rāh-ı reşādı 

 

Getürdi ḥāṣılı ol dem kisāyı 



Ki pūş itsün Cenāb-ı Muṣṭafā’yı 

 

Seḥāb ile şemis-veş oldı mestūr 



Kisāyı örtününce ṣanki ol nūr  (yk. 

4a-4b) 


 

Kısaca  ifade  edilmeyen  çalışılan  bu  benzerliklere  rağmen  her  iki  metne  şekil  açısından 

bakıldığında oldukça farklı bir yapıda oldukları görülmektedir. 

Âbid  Efendi’nin  metni  biri  mensur,  diğeri  manzum  iki  takrîzle  (başta  ve  sonda) 

oluşturulurken  Hüseyin’in  metninin  başında  5  beyitlik  iki  aruz  kalıbının  kullanıldığı,  mesnevî 

şeklinde kafiyelenmiş ve daha önce de belirtildiği üzere “Kasîde” başlığıyla bir şiir bulunmaktadır. 

Metinde herhangi bir takrîz yoktur. Eser adından sonra ise “üzredür” redifli 5 beyitlik bir gazel yer 

alır ve metne bununla giriş yapılır. 

Metinler başlıklar açısından da bir hayli farklılık gösterir. Meselâ Hüseyin metninde “Cenāb-ı 

Zehrā raḍıya’llāhu te‘ālā ‘anhā ḥażretlerinden server-i kā’ināt efendimüz ḥażretlerinüñ āġūş-ı 

‘abāda olan aḥvāl-i şerīfin beyān ider”, “Ḥażret-i İmām Ḥüseyn raḍıya’llāhu te‘ālā ‘anhu 

efendimüz ḥażretlerinüñ salāt u selām iderek ‘abā-yı şerīfe dāḫil oldıġıdur”, “Ḥażret-i İmām ‘Alī 

kerrema’llāhu te‘ālā vechehu ḥażretlerinüñ ḫāne-i sa‘adetlerine teşrīf buyurup ṣalāt u selām ile 

‘abā-yı şerīfe dāḫil oldıġıdur” gibi açıklayıcı cümleler hâlinde başlıklar kullanmıştır. Âbid Efendi 

ise “Ebyāt-ı Şerīfe-i Seyyidinā Ḥażret-i İmām ‘Alī Kerrema’llāhu Veche ve Raḍıya’llāhu ‘Anhu”, 

Ebyāt-ı Şerīfe-i Seyyidinā Ḥażret-i İmām Ḥasan Raḍıya’llāhu ‘Anhu”, “Münācāt Der-Bārigāh-ı 

Ḥażret-i Ḳādi’l-ḥācāt” gibi başlıklara yer vermiştir. 

Bir  başka  farklı  nokta  aruz  kalıplarının  kullanımı  yönündendir.  Metinlerinin  Türkçe 

kısımlarında Âbid Efendi iki kalıp kullanırken (Mefâ’îlün/ mefâ’îlün/ fe’ûlün, Mefâ’îlün/ mefâ’îlün/ 

mefâ’îlün/  mefâ’îlün),  Hüseyin  Fâ’ilâtün/  fâ’ilâtün/  fâ’ilâtün/  fâ’ilün,  Fâ’ilâtün/  fâ’ilâtün/  fâ’ilün, 

Mefâ’îlün/  mefâ’îlün/  mefâ’îlün/  mefâ’îlün,  Mef’ûlü/  mefâ’ilün/  fe’ûlün  ile  Mefâ‘îlün/  mefâ‘îlün/ 

fe‘ûlün’e yer vermiş, böylece kısa bir metinde beş farklı aruz kalıbıyla şiirini yazmıştır.  



Haberu  Ehli’l-Kisâ’da  bulunan  ve  diğer  iki  metninde  de  yer  alan  şiirlerin  tercümesinde  de 

farklılıklar bulunmaktadır. Âbid, öncelikle ilk 8 beyit için Arapça beyit sayısı kadar beyitle tercüme 

yolunu  seçmiş,  buna  karşılık  Hüseyin,  beyit  sayısını  dikkate  almayarak  Arapça  beyitlerden  sonra 

“gazel”  başlıklı  şiir  söylemiştir.  Dolayısıyla  iki  şair  de  kendi  belirledikleri  bir  sistem  içerisinde 

hareket etmişlerdir denilebilir. Meselâ Âbid, Haberu Ehli’l-Kisâ metniyle benzerlik taşıyan ve Hz. 

Fâtıma’nın  söylediği  belirtilen  iki  beyti  “Tercüme-i  Ebyāt-ı  Şerīfe”  başlığıyla  iki  beyit  olarak 

çevirirken,  Hüseyin  “Ġazel  ez-cānib-i  Ḥażret-i  Fāṭımatü’z-Zehrā  raḍıya’llāhu  te‘ālā  ‘anhā” 

başlığıyla beş beyitlik bir gazel söylemiştir. Bunlar aşağıdaki gibidir: 

 

  Kisā-nāme 



 

Ḥaber-i Ḥayriyyet-eser-i Āl-i ‘Abā 

  

 



 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

98

 

 



 

 

Tercüme-i Ebyāt-ı Şerīfe 



 

Gözüm yaşı ṭaşup şevḳıla aḳdı eyledim irsāl 

Ḳudūmine müzemmil Hāşimī ey şāfi‘-i iclāl 

 

Eyā ceddi’l-Ḥasaneyn yā Resūli’l-ḳurb ve’l-

viṣāl 

Kisā taḥtında bedr olmış münevver māh 

kimi ikmāl (yk.7a) 

 

 

 

 



 

 

Ġazel  ez-Cānib-i  Ḥażret-i  Fāṭımatü’z-



Zehrā’ Raḍıya’llāhu Te‘ālā ‘Anhā 

Esīr-i  çarḫ-ı  gerdūnam  gözüm  deryā-yı  ḫūn 

olmış 

Ḳabā-yı  ḳadr  taḥtında  ḳad-ı  mevzūnı  nūn 

olmış 

 

Cihān içre gerek āzāde ol olma ne farḳ eyler 

‘Azīzā  servi  görsen  kim  ṣabādan  ser-nigūn 

olmış 

 

Beni  bī-ṣabr  u  bī-ṭaḳat  görüp  ṭa‘n  itmeñüz 

hergiz 

‘Abā içre anı görmek baña dāġ-ı derūn olmış 

 

Fedā olmaḳ niyāzıyla ‘abā āġūşına girsem 

Gül-i  ruḫsārına  ḥasret  ḳalan  derdüm  füzūn 

olmış 

Gülistān-ı cihān içre pederden ġayrı kimsem 

yoḳ 

Birāder  māder  ü  ḫ

v

āher  esīr-i  dehr-i  dūn 

olmış (yk.8b-9a) 

 

Âbid, Arapça metinde Hz. Hüseyin’in inşâd ettiği belirtilen manzumenin beyitlerini “Naẓm-ı 



Şerīf-i  Seyyidinā  Ḥażret-i  İmām  Ḥüseyn  raḍıya’llāhu  ‘anhu”  başlığıyla  farklı  sayılarda  beyitle 

tercüme  ederken,  Hüseyn  “Ḥażret-i  Cebrā’īl  ‘aleyhi’s-selāmuñ  nüzūlinde  Ḥażret-i  İmām  Ḥüseyn 



raḍıya’llāhu  te‘ālā  ‘anhu  ḥażretlerinüñ  eş‘ār-ı  şerīfeleridür”  başlığını  kullanmış  ve  bu  şiiri  birer 

beyitle tercüme yoluna gitmiştir. Bu hususa bir örnek şöyledir: 



 

Kisā-nāme 

 

Ḥaber-i Ḫayriyyet-eser-i Āl-i ‘Abā 

 

               Tercüme 

Olupdır vālidim şems-i ḥaḳīḳat 

Daḫı ümmim olupdır māh-ı şefḳat 

 

Benim beyne’l-münīreyndir 

ẓuhūrum 

Benem kevkeb ḳıyās it kim ne 

nūrum (yk. 9a-9b) 

 

Ben 



miyān-ı 

neyyireyne 

kevkeb-i 

seyyāreyem 

Māderim  çün  āfitāb  olmış  peder  hem-çün 

ḳamer (yk.10b) 

   


 

 

Değerlendirme 



 

1. Kütüphanelerde Celâleddîn Süyûtî adına kayıtlı Haberu Ehli’l-Kisâ li-Celāleddīn es-Suyūṭī 

başlığını taşıyan risâle, 3 yapraklık içinde şiirlerin de olduğu Arapça mensur bir metindir.

1

 

                                                           

1

  Süyûtî’nin  eserleri  arasında  böyle  bir  risâleye  rastlayamadık.  Çok  fazla  eseri  olduğundan  onların  içinden  bir 



bölümden  alınmış  ve  risâle  hâline  getirilmiş  olabilir.  Süyûtî’nin  hayatı  ve  eserleri  üzerinde  geniş  bir  ansiklopedi 

maddesi yazan Doç. Dr. Halit Özkan, bu metnin belki de ona atfedilen bir eser olabileceğini belirtmiştir. Verdiği bilgi 

için kendisine teşekkür ederim. 

 


 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

99

 

 



 

 

2. Hem Hüseyin’e hem de Âbid Efendi’ye ait metinler, anılan risâle ile hem manzum hem de 



mensur  kısımlar  açısından  büyük  benzerlikler  ihtiva  etmektedir.  Ayrıca  her  iki  şair  de 

mesnevîlerinin  “tercüme”  olduğunu  belirtmişlerdir.  Bu  veriler  doğrultusunda  mesnevîlerin  anılan 

risâlenin nazma çekilmiş tercümesi olduğu ihtiyat kaydıyla söylenebilir. 

3.  Her  iki  şairin  mesnevîleri  konu,  konunun  işleniş  tarzı  ve  Arapça  beyitler  vb.  yönlerden 

benzerlikler  taşımakla  beraber  her  şair,  Kisâ  hadisini  bireysel  tercihleri  doğrultusunda  özellikle 

şekilsel farklılıklarla işleyip şairlik güçleri nispetinde dile getirmişlerdir. Konunun işlenmesinde ve 

ayrıntılarda  Âbid’in  metni  daha  sistemli  olmakla  beraber,  her  iki  şair  de  şekle  ve  muhtevaya  ait 

hususlarda başarılı gözükmektedir. 

4. Sonuç olarak Hz. Peygamber ve ailesini anlatan bir hadisi manzum  olarak işleyen bu iki 

mesnevînin  Klasik  Türk  edebiyatının  “hadis”  sahasına  katkı  sağlayabilecek  metinler  olduğu 

belirtilebilir. 

Özet 


Kisâ  hadisi,  Hz.  Muhammed’in  ailesini  bir  abâ  altına  almasını  anlatmaktadır.  Bildiride  bu 

hadisi  işleyen  Kisânâme  ve  Haber-i  Hayriyyet-eser-i  Âl-i  ‘Abâ  adlı  iki  Türkçe  mesnevî  üzerinde 

durulacak, ayrıca metinlerin benzerlik ve farklılıkları gösterilmeye çalışılacaktır. 

 

On Two Mesnevis in Turkish Telling the “Kisâ Hadith” 



Summary 

Kisâ hadith tells about Prophet Mohammed’s gathering his family under a cover. The report 

will  be  highlighting  two  mesnevis  in  Turkish  named  Kisânâme  and  Haber-i  Hayriyyet-eser-i  Âl-i 

‘Abâ , also with an attempt to demonstrate the similarities and differences of the texts. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sevinc Novruz qızı Əliyeva 

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Monitorinq şöbəsi 

sevinc.novruzqizi@yandex.com 

 

“DƏDƏ QORQUD” DASTANLARI ÜMUMTÜRK VARISLİYİ VƏ YENİ İSLAM 



STEREOTİPLƏRİ KONTEKSTİNDƏ 

 

Açar sözlər: “Dədə Qorqud” dastanları, ümumtürk varisliyi, İslam, ərəb və fars alınma   

komponentləri 



Key words: "Dede Qorqut" epos, Turkic heritage, Islamic, Arabic and Persian receiving 

components 



 

“Dədə  Qorqud”  dastanlarının  dilində  işlənmiş  ərəb  və  fars  alınmalarının  mütləq  əksəriyyəti 

İslam faktoru ilə bağlı olduğundan, onların abidənin lüğət tərkibinə daxil olması səbəb və şəraitini 

xalqımızın  VII  -  X  əsrlərdəki  tarix  keçmişindən  təcrid  edilmiş  şəkildə  izləmək  olmaz.  “Ərəb 

işğallarının  başlaması,  Azərbaycana  ilk  yürüş  və  onun  nəticələri”ni  tarixi  mənbələrə  nəzərən 

araşdırmış N.Vəlixanlı yazır: “Fəaliyyətinin ilk dövründə yeni dini etiqadın – islamın qəbulunu hər 

kəsin öz vicdanına həvalə edən, yalnız inandırma, təlqin yolunu seçən Məhəmməd, siyasi üstünlüyü 

də əldə etdikdən sonra bütpərəstliyə qarşı qəti mübarizə elan etmişdi” [13 s.168]. Məhz bu səbəbdən 

tək  olan  Tanrıya  deyil,  oda  -  atəşə  etiqad  edən  Cənubi  Qafqaz  əhalisinin  İslamiyyətin  gəlişindən 


 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

100

 

 



 

 

sonrakı  qısa  müddətli  imtiyazlarına  baxmayaraq,  zamanla  məcburi  şəkildə  islamlaşdırılması 



gözlənilən  idi.  Tarixi  mənbələr  Azərbaycana  ilk  ərəb  basqınlarının  təxminən  639  -  640-cı  illərdə 

gerçəkləşdiyini,  lakin  dağlıq  ərazilərin  ram  edilməsinin  kifayət  qədər  vaxt  aldığından  ərəb 

“fütuhat”ının uzun onilliklər davam etdiyini ortaya qoyur[4 s. 181-185]. Belə ki, həmin mərhələdə 

“Azərbaycanda  dini  proseslər  və  onların  yerli  əhali  üçün  nəticələri”ni  araşdıran  tarixçi  alimlər 

Z.Bünyadov  və  N.Vəlixanlının  da  haqlı  olaraq  qeyd  etdikləri  kimi,  “işğal  prosesində  bağlanılmış 

müqavilələrə görə, ərəblərin siyasi hakimiyyətini qəbul etmiş "əhli Kitab" yerli əhali könüllü olaraq 

istədiyi  dini  seçə  bilərdi;  lakin  ilk  ərəb  təcavüzündən  bir  neçə  il  keçmiş,  xəlifə  Əlinin  dövründə 

Azərbaycanın işğal edilmiş torpaqlarında yerləşdirilmiş ərəblər yerli əhalini islama dəvət etmək tap-

şırığını  aldılar  [5  s.  204]  və  tez  bir  zamanda  yerli  əhalinin  “islamlaşdırılması”  başa  çatdı.  “Çox 

yerdə  sülh  yolu  ilə  (sülhən),  bəzi  yerlərdə  isə  silah  gücünə  (ənvətən)  həyata  keçirilən  İslam 

fütuhatı”  “Z.Bünyadovun  göstərdiyi  kimi,  ...  islamın  Azərbaycanda  hakim  din  olması”  ilə 

nəticələndi  [2].  Heç  şübhəsiz  ki,  zamanla  hakim  mövqe  qazanmış  yeni  ideoloji,  əxlaqi  -  etik 

doktrina  xalqın  mənəviyyatına,  onun  milli  mentallığına  ciddi  şəkildə  sirayət  etməyə  başlayır.  Bu 

səbəbdən  də,  yalnız  həmin  mərhələdən  sonra  meydan  gələn  əsərlər  deyil,  daha  öncəki  dövrlərdə 

formalaşmış  şifahi  xalq  abidələri  də  təsirlənirdi,  sonuncuların  İslam  ideologiyası  standartları 

çərçivəsində “təkrar oxunuşu”, yeni redaktəsi aparılırdı. 

“Dədə  Qorqud”  dastanlarının  tarixi  ilə  bağlı bir  çox  görkəmli  qorqudşünas  alimlərin(daha 

ətraflı  bax:[8  s.  483]),  habelə  tarixçilərin,  demək  olar  ki,  etiraz  tanımayan  ortaq  rəyinə  görə  bu 

abidənin formalaşması tarixi İslamiyyətdən daha öncəki dövrə gedib çıxır. Xalqımızın tarixinə dair 

fundamental araşdırmalarda da bu abidənin, məhz ərəb işğalından əvvəlki mərhələdə mövcud olan 

epik düşüncə məhsulu olmasına şübhə yeri qoyulmur. “Azərbaycan tarixi (III - XIII əsrin ilk rübü)” 

əsərində oxuyuruq: “Məzmun və deyim etibarilə müsəlmançılıqdan əvvələ aid atalar sözləri, zərb-

məsəllər və  başqa  ədəbi  nümunələr sırasında el  ozanı  Dədə  Qorqudun dili  ilə  söylənilən dastanlar 

daha  çox  şöhrət  qazanmışdı.  Tədqiqatçıların  "Azərbaycan  şifahi  və  yazılı  ədəbiyyatının  babası" 

adlandırdığı bu oğuz dastanı şifahi şəkildə VI-VIII əsrlərdə formalaşmağa başlamış, VII-IX əsrlərdə 

tam  təşəkkül  tapmışdır”  [14  s.  297].  Bu  fakt  isə  dolayı  şəkildə,  dastan  mətnlərində  ərəb  və  fars 

alınmalarının daha sonrakı əsrlərə aid yazılı abidə və müəllif əsərləri ilə müqayisədə azsaylılığının 

səbəblərini  açıqlamış  olur.  Digər  tərəfdən  həmin  alınmaların,  irəlidə  araşdırmaya  cəlb  ediləcək 

nümunələrdən  də  aydın  şəkildə  görünəcəyi  kimi,  əksər  hallarda  dini  tematikanı  əhatə  etməsinin 

hansı faktorla şərtləndiyini ortaya qoyur. Onu da qeyd edək ki, tarixi mənbələr “Dədə Qorqud”un 

formalaşmağa başladığı dövrdə dastan süjetlərinin gerçəkləşdiyi ərazilərdə atəşpərəstliyin mövcud 

olduğunu ortaya qoysa da, xalqımızın “mifoloji dünya modelinin ən ciddi şəkildə araşdırılması da 

bu  qənaətə  gətirir  ki,  bütöv  bir  dünya  baxışı,  mifik  görüşlər  sistemi  kimi  türk  mifologiyasının 

özülünü  və  başlıca  məzmununu  məhz  tanrıçılıq  təşkil  etmişdir”  [11  s.  26-27].  Sözsüz  ki,  “Dədə 

Qorqud” dastanlarının dilində ifadə tapan “Həq yandıran çıqağın yana tursun” – “Haq(Allah, Tanrı 

– S.Ə.) yandıran çırağın daim yansın!” [10 s. 41, 138] ifadəsində atəşpərəstlik inancının rudiment 

izlərini  axtarmaq  yanlış  deyil.  Lakin  bununla  belə,  İslamiyyətin  bərqərar  olmasından  çox  öncələr 

formalaşmağa  başlayan  bir  eposun  əsas  ideoloji  leytmotivini  təkallahlılıq  və  Tanrıçılığn  təşkil 

etməsi  bu  anlayışların  qədim  oğuzların  əcdadları  üçün  çox  yaxın  olduğuna  şübhə  yeri  qoymur. 

“Dədə  Qorqud”  dastanlarında  tanrıçılıq  ideyasının  ifadə  üsullarının  təhlilini  aparmış  C.Bəydili 

(Məmmədov)  tam  haqlı  olaraq,  qeyd  edir  ki,  “türk  din  düşüncəsi  tarixi  boyunca  bilinən  ən  əski 

anlayış” 

olan Tanrı 


Yüklə 6,82 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   88




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin