Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri


“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”



Yüklə 6,82 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/88
tarix26.02.2017
ölçüsü6,82 Mb.
#9795
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   88

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

84

 

 



 

 

Qrız  dilində  bu  fonetik  xüsusiyyətlərdən  ən  çox  samit  səslərin  qoşalaşması  və  boğaz 



samitlərin  daha  çox  işlədilməsi  prosesinə  rast  gəlirik.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  mənbələrdə  qədim 

alban tayfalarının da belə boğaz səsləri ilə zəngin olduğu qeyd olunur. Hər hansı bir sözün düzgün 

tələffüz olunmaması sözün düzgün anlaşılmamasına səbəb ola bilər. Bu dilin əlifbasının olmaması 

və  ya  işlədilməməsi  yaxud  unudulması  sözlərin  düzgün  tələffüz  edilməsinə  maneə  törədir.  Bu 

baxımdan  etnik  qrupların  dillərini  öyrənmək  üçün  mütləq  şəkildə  həmin  etnik  qrupun  əhalisi  ilə 

təmasda olmaq vacibdir. Məsələn, qrız dilində,  yuxarıda da qeyd  etdiyimiz kimi  ev pişiyinə  “kəc, 

suya da ona oxşar şəkildə “kəd” deyilir. Bu sözlərin doğru tələffüzü onları bir-birindən ayırır. Belə 

ki, tələffüz zamanı “kəc” sözündəki k hərfi - k/h/ğ kimi üç hərfin, “kəd” sözündəki hərfi isə - k/h 

kimi  samitlərin birləşməsindən  yaranan  səs  kimi ifadə olunur. Qrız dilində  belə  samit   birləşməsi 

ilə  müxtəlif  səslərlə  ifadə  olunan  bir  çox  sözləri  misal  gətirmək  mümkündür.    Məsələn,  kənd 

mənasını verən “kum” və çay mənasını verən “kur” və s. kimi qrız sözlərini də yalnız boğaz səsləri 

bir-birindən  ayırır.  Şimal  bölgəsinə  xas  olan  boğazın  qırtlaq  nahiyəsində  danışılması  bu,  eləcə  də, 

digər etnik qrupların dilində  rast gəlinir. Qeyd etmək lazımdır ki, bir çox albanşünas müəlliflərin də 

qeyd etdiyi kimi

 alban əlifbası da fışıltılı və boğaz səsləri ilə zəngin idi. [9, s. 35].

 

Qrız  dilinə  aid  spesifik  xüsusiyyətlərdən  biri  də  sözlərin  hallanması  zamanı  kökdən 



dəyişməsidir. Məsələn: ət –“yek” deməkdir, ətdən dedikdə isə “yekkir” deyil, “yikkir”, yaxud inək-

“zar”,  inəkdə  isə  “zarık”  deyil,  “zırık”  kimi  ifadə  olunur.  Qrızlılarda  -lı,  -li,  -lu,  -lü  şəkilçiləri 

olmadığı  üçün  Buduğlu  –“Buduğəd”,  “Cəgli-Cəgəd”  kimi  səslənir.  Qrız  dilində  özünəməxsus 

şəkilçilərdən bir də  qohumluq bildirən sözlərin sonuna artırılan  -əy şəkilçisidir. Bu şəkilçini qrız 

dilindəki ata-“bəy”, ana –“dəy”, xala-“xələy”, əmi-“şitəy” və əmi-“mləy”, dayı-“şitəy” və s. kimi bir 

sıra qohumluq terminlərində görmək mümkündür. 

Maraqlı faktlardan biri də odur ki, etnik qrupların bir-birinə verdikləri adlar əsasında onların 

morfologiyasındakı  şəkilçiləri  də  aşkara  çıxarmaq  mümkündür.  Belə  ki,  buduq  və  qrızlıların 

xınalıqları “qetdi” adlandırması burada “di” hissəciyinin cəm şəkilçisi olmasını göstərir.   

Hər  hansı  bir  ölkənin  toponimləri  və  şəxs  adları  həmin  ölkədə  yaşayan  etnosun  mövcud 

olduğu  dövrdə  yaranır.  Əgər  biz  həmin  yer  və  şəxs  adlarının  mənalarını  aça  bilsək,  bununla  da 

həmin etnosun dilinə  məxsus  sözləri leksik  vahidləri müəyyən etmiş  olarıq və  həm  də  bu etnosun 

etnik  mənsubiyyətini  aydınlaşdırmış  olarıq  [2,  s.  12].  Bu  baxımdan  qrızların  yaşadığı  kəndlərin 

toponimik  xüsusiyyətlərinin  təhlilini  vermək  olar.  Məsələn,  XIX  əsrdən  etibarən  bir  çox  qrız 

nəsillərinin  məskunlaşdığı  Xaçmaz  bölgəsinin  oykonimlərindən  ən  çox  diqqəti  çəkən 

komponentlərdən  biri  də  oba  komponentli  oykonimdir.  (Oykonim  –  yaşayış  məntəqələrinin  adını 

bildirən  xüsusi  isimlərdir)  Qrızların  Xaçmaz  bölgəsində  saldıqları  kəndlərin  adlarında  ən  çox  oba 

oykoniminə  rast    gəlmək  olar.  Qeyd  edək  ki,  qrız  dilində  də  kəndə  “oba”  deyirlər.  Bir  çox 

mənbələrdə  də  qeyd  olunduğu  kimi  kəndlərə  nəsil  başçılarının,  nüfuzlu  adamların  adları  verilirdi. 

Qələmşah  İdrisov  bir  çox  mənbələrə    M.Seyidovun,  V.V.Radlovun.  P.İvanovun  fikirlərinə  istinad 

edərək,  “oba”  sözünün    mənalarının  açıqlamalarını  göstərmişdir.  [3,  s.  44].  Fərzəlioba, 

Hacıəhmədoba,  Aslanoba,  Əhmədoba,  Ağaşirinoba  kimi  kənd  adları  II  və  III  növ  təyini  söz 

birləşmələri  ilə  eynilik  təşkil  edir.  Yəni  Fərzəlinin  obası,  Hacıəhmədin  obası,  Aslanın  obası  kimi 

məna verir.  

Qrızlıların  patronomik  ənənələrini  araşdırarkən  əslində  onların  özlərinin  də  daxilində 

müəyyən  soyların-patronomik  qrupların  olduğunu  görürük.  Bu  soyların  hər  birinin  özünəməxsus 

adları  və  adlarının  özünəməxsus  mənaları  vardır.  Bu  araşdırmadan  belə  məlum  olur  ki,  qrızlarda 

hələ öyrənilməyə ehtiyac olan maraqlı məqamlar çoxdur. Belə ki, bu soyların bəzilərinin nə üçün bu 

cür  adlandırıldığını  öyrənə  bilsək  də,  bəzilərinin  tarixən  niyə  bu  ad  verilməsi  məlum  deyil.  Bu 

soylardan  bir  çoxu  hal-hazırda  Xaçmaz  rayonunda  qalmaqdadır.  Onların  məskun  olduqları  

məhəllələr soylarının adına uyğun olaraq adlandırılırlar. Məsələn, Tağanlar, Dövrüşlər, Qaraxanlar, 

Sifilər, Çələbilər və s. adlarını çəkmək olar.  

“Tağan”  qoyun  dərisindən  hazırlanmış  xurcun  formasıdır.  İnsanlar  dəyirmana  gedərkən  bu 

tağanlardan  istifadə  edirlərmiş.  Görünür  Tağanlar  soyunun  nümayəndələri  vaxtilə  tağan 

hazırlanması  ilə  məşğul  olduqları  üçün    həmin  nəsil  tağanlar  adlandırılıb.  Dövrüşlər  soyunun  isə 

dərvişlik,  sufilik  təriqətinə  mənsub  olması  ilə  əlaqələndirirlər.  Bu  soyların  bəziləri  Xaçmaz 

rayonunda toplu halda eyni məhəllədə yaşasalar da, bəziləri sırf Qubanın Qrız kəndində yaşayırlar. 


 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

85

 

 



 

 

Ancaq bu o demək deyildir ki, Albaniyada yalnız qafqazdilli etnik qruplar vardır. Tədqiqatlar 



həmçinin  türkmənşəli  tayfaların  yaşadığını  göstərmişdir.  Q.Qeybullayev  Azərbaycanlıların  etnik 

tarixinə  dair  əsərində  də  eranın  I  əsrinə  qədər  Albaniyadakı  tayfaları  qruplaşdırmış  və  adlarını 

çəkmişdir [5, s. 61] 

Nəticə olaraq qeyd etmək lazımdır ki,  alban tayfalarından biri olan herlərin varisləri –qrızlar 

öz  etnik  adlarında  və  etnik  ənənələrində  olduğu  kimi,  dillərində  də  öz  qədim  əcdadlarının  –

albanların  izlərini  qoruyub  saxlamışlar.  Bunu  onların

  albanlarda  olduğu  kimi  fışıltılı  və  boğaz 

səsləri ilə zəngin dillərində, toponimikasında və soy adlarında görmək mümkündür.

 

 

Ədəbiyyat siyahısı 



 

1.  Q.C.Cavadov.  Azərbaycanın  azsaylı  xalqları  və  milli  azlıqları(tarix  və  müasirlik).  Bakı, 

“Elm” nəşriyyatı, 2000, 440 s. 

2. Qeybullayev Q. Qədim türklər və Ermənistan. B. : Azərnəşr, 1992, 140 s. 

3. Qələmşah  İdrisov. Xaçmaz toponimləri. Bakı, “Şərq-Qərb” Nəşriyyat evi, 2011, 104 s. 

4.  Qiyasəddin  Qeybullayev.  Azərbaycan  türklərinin  təşəkkülü  tarixindən.  Bakı,  Azərnəşr. 

1994. 248 s.  

5. Qiyasəddin Qeybullayev. Azərbaycanlıların etnik tarixinə dair. Bakı, “Elm” 1994, 102. s 

6. Məmmədağa Şirəliyev. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2008, 

416 s. 


7. Paşayeva Məhəbbət. Azərbaycanın qədim diyarı Xınalıq. Azərnəşr, Bakı, 2006, 60 s.  

8. Şıxbala Qrızlı. Qrızlılar və qrız dili. Elmi red: R.Mədinov, rəyçi prof. Ə.Qubatov, B: Mars-

Print, 2002, 138 s.  

9. Бабаев И. А. Города Кавказской Албании. Баку, 1991. 

 

XÜLASƏ 


Məqalədə alban etnik qruplarından biri olan qrızların tarixi, mənşəyi, qədim tarixi adı və dili 

araşdırılmışdır.  Qrız  dilində  alban  izləri,  eləcə  də  qrız  dilinin  spesifikliyi,  özünəməxsusluğu  qısa 

şəkildə  nümunələr  əsasında  göstərilmişdir.  Həmçinin  qrız  soyları  və  bu  soyların  mənaları 

açıqlanmış,  qrız  kəndlərinə  məxsus  olan  və  üstünlük  təşkil  edən  “oba”  oykonimkasına  açıqlıq 

gətirilmişdir. 

Nezire Shalbuzova, Ph D candidate  

Albanian signs in Griz language 

 

SUMMARY 



 

It was researched history, origins, ancient historical name and language of griz ethnos which 

was one of the Albanian ethnic groups in the article. It was studied Albanian signs of griz language, 

also,  spesification  and  characteristics  of  griz  language  on  the  basis  of  samples.  Also,  cleared  up 

meanings of griz tribes and “oba” oyconim which use more and more in the names of griz villages  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

86

 

 



 

 

Ayişə Şabutova 



Quba rayon Xucbala kənd tam orta məktəbi, tarix müəllimi 

aynur-quba@mail.ru 

 

AZƏRBAYCANDA YAŞAYAN XALQLARIN VƏ ETNİK QURUPLARIN DİLİ 

 

Aşar sözlər: Şifahi nitq, tayfa, ünsiyyət, tələffüz, etnik tərkib  

Key words: Oral speech, tribe, communication, pronunciation, ethnic composition 

 

Azərbaycan  Respublikasının  bəzi  rayonları  əhalinin  etnik  tərkibinin  rəngarəngliyinə  görə 



diqqəti  cəlb  edir.  Dünyanın  bir  çox  ölkələrində  olduğu  kimi  Azərbaycan    əhalisinin  tərkibi  də 

yekcins deyil. Azərbaycanda azərbaycanlılarla yanaşı başqa xalqların nümayəndələri də yaşayırlar. 

Coğrafi  baxımdan  (Azərbaycan)  Avropa  və  Asiya  qitələrinin  sərhədində  yerləşən  tarixi  keçmişdə 

müxtəlif sivilizasiyaların: 

Əhəməni-Sasani,  Roma-Bizans,  skif-xəzər,  türk-oğuz  mədəniyyətinin  kəsişməsində  bərqərar 

olmuşdur.  Azərbaycan  ərazisində  türklərlə  bərabər  dağ  yəhudiləri,  tatlar,  talışlar,  kürdlər, 

molokanlar,  ingiloylar,  saxurlar,  avarlar,  ləzgilər,  xınalıqlılar,  buduqlar,  qrızlar  kimi  etnik  qruplar 

yaşayır. Qeyd olunan etnik qrupların nümayəndələri özlərini azərbaycanlı saysalar da, hər bir qrup 

özünə  məxsus  fərqli  mədəniyyətin  elementlərini  qoruyub  saxlamışlar.  Əhalinin  etnik  tərkibi 

baxımından  maraq  doğuran  ərazilərdən  biri  də  respublikamızın  şimal-şərqində  Quba,  Qusar  və 

Xaçmaz  rayonlarıdır.  Azərbaycanlılarla  bərabər  ləzgilər,  tatlar,  yəhudilər  Şahdağın  ətəklərində 

yerləşdiyinə  görə  etnoqrafiya  elmində  “Şahdağ  etnik  qrupları”  və  ya  “Şahdağ  xalqları”  adları  ilə 

məşhur  olan  xınalıqlılar,  qrızlar,  buduqlar,  haputlular,  ceklilər,  əliklilər  yaşadıqları  bu  rayonlarda 

müxtəlif  dilli  xalqların  birgə  yaşayış  tərzi  nəticəsində  qarşılıqlı  inkişaf  prosesi  gedir.  Bu  proses 

təkcə  maddi,  iqtisadi  və  mədəni  əlaqələr  çərçivəsində  qalmır,  həm  də  xalqların  varlığının  başlıca 

əlaməti sayılan dillərinə da aiddir. 

 Qrız, Buduq, Xınalıq, Haput, Əlik, Cek, kəndlərinin hər birinin tarixi haqqında araşdırmalar 

aparılmasına ehtiyac var. Say etibarilə azlıq təşkil etməklərinə baxmayaraq, bu kəndlərin hərəsinin 

əhalisi ayrı-ayrılıqda bir xalq və ya etnik qrupdur.   

Biri digərindən o qədər uzaq olmayan Xınalıq, Buduq, Qırız, Haput, Cek, Əlik kəndləri, yaxın 

vaxtlara    qədər    bu    kəndlərə    qonşu    Yergüc    kəndi    də  mövcud    olmuşdur.  (Əlik    kəndinin  

şərqində).  

Bu kəndin    əhalisinin  tədricən  köçməsi   Xaçmaz  rayonunda  başqa  bir Yergüc  kəndinin  

meydana  çıxması ilə  nəticələnmişdir. (Yerlilər  öz kəndlərinin  adını da  özləri ilə aparmışlar). 

Göstərilən    7  kənd,  bu    kəndlərdə    yaşayanlar  keçən    əsrin    ortalarından  dünya  alimlərinin 

böyük  marağına səbəb  olmuşdur. İnqilabdan   əvvəl  Qafqaza  aid   yazılmış  bir  çox   əsərlərdə  

Şahdağ  etnik  qruplarından  bəhs  edilmişdir. Onlara  olan  maraq  getdikcə  güclənir. 

Soruşula  bilər: Xınalıqlılar, buduqlar, qrızlar  mütəxəssislərin  diqqətini  nə üçün  cəlb  edir? 

Şahdağlılara  olan  maraq  daha  çox  onların  dillərinə  görədir. Axı  dil  etnik  qrupun   varlığını  

göstərən    başlıca    əlamətdir.  Dil    öyrənmək    həmdə    o    dildə    danışanları    öyrənmək    deməkdir. 

Keçən  əsrin   məşhur  qafqazşünası  P.Usların  sözləri  ilə  desək,   dil  faktları  keçmişin  qəribə  

sirlərini  öyrənməklə,  arxeoloji  tapıntılar  kimi  əhəmiyyətlidir. 

Xınalıq  dili  haqqında  ilkin  məlumatlar  R.Fon Erkertin   yazılarında   rast  gəlirik. O,1895-

ci  ildə  Vyana  şəhərində alman  dilində  nəşr  etdirdiyi  “Qafqaz  köklü   dillər”  (2, s. 296-298) 

kitabında    Xınalıq-Buduq    dillərinin    və  Cek    dialektinin      lüğət    və    frazeologiyasına    aid  

nümunələr  vermiş,  onların  qrammatik  quruluşuna  toxunmuşdur. Burada  545 almanca  söz  və  

onların    26-sı    Qafqaz    dilində,    o    cümlədən,    Buduq,  Xınalıq,    Qırız    dillərində    tərcüməsi  

göstərilmişdir. Şahdağın  ətəklərində  yayılmış  dillər  bildirən  “ Şahdağ  dillər”  termini  ilə  həmin  

müəllifə    məxsusdur.  A.Dirr    1928-ci    ildə    Leypsiq    şəhərində    çıxmış    “Qafqaz    dillərinin  

öyrənilməsinə  giriş” (1, s.11-13) kitabında  bu  dillərin  qrammatik  quruluşundan  bəhs  etmişdir.  

A. Dirr  Buduq  və  Xınalıq  dillərinin  ləzgi  yarımqrupunda  dəqiq  yerini  müəyyənləşdirməyə  ilk  

təşəbbüs  göstərmişdi. 



 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

87

 

 



 

 

1895-ci    ildə    görkəmli    Avstriya    dilçisi    Hüqo    Şuxardtın    “Qafqaz    dillərində    feilin  



passivlik  xarakteri”  adlı  kitabı  çap  olunmuşdu. Əsərdə  Xınalıq  və  Buduq feilləri  haqqında  

qısa  məlumat  verilir  və  bir   neçə  nümunə  gətirilir. 

Sovet  dövründə  şahdağlılar  və  onların  dilləri  haqqında  məlumatlar  mərkəzi  şəhərlərin  

alimlərinin  respublika  ziyalılarının  diqqətini  cəlb  etmişdir. Məsələn, XX əsrin  ikinci  yarısında  

A.Qenko  Xınalıq  kəndində  işlənmişdir.  O, latın  qrafikası  əsasında  bu  dilin  51 hərfdən ibarət 

əlifbasını  tərtib  etmişdir.  Bu  dövrün  dilçilik  ədəbiyyatında  tez-tez Xınalıq, Buduq, Qrız, Haput, 

Cek, Əlik, Yergüc  kəndlərinin  hər  birində  bir  müstəqil  dilin  mövcudluğundan  söhbət  gedir. 

Hətta    N.Marr,  N.Yakovlev,  R.Şor,    L.Zirkov    və    s.    dünya    dillərini    təsnif    edərkən    Şahdağ  

dillərinin  yeddi  dildən  ibarət  olduğunu  göstərmişdir.   

V.N.Pançvidze    uzun    müddət    Buduq    dilinin    tədqiqi    ilə    məşğul    olmuş,    1941-ci    ildə 

namizədlik   dissertasiyasını  yazmışdır. 

1950-ci  illərdən  başlayaraq  Ş.Sədiyevin, V.S.Xıdırovun   məqalələrində  qrız  dilinin  leksik  

tərkibinə    aid    və  dilin  morfoloji    quruluşunun    geniş    tədqiqinə    fikir    verilirdi.    1972-ci    ildə  

Ş.Sədiyev  “Qırız    dilinin    tədqiqi    təcrübəsi”    mövzusunda    doktorluq    dissertasiyası    müdafiə  

etmişdir.  Keçmişdə  özlərini  necə  adlandırmaları ,  haradan  və  nə  vaxt  buraya  gəlib  məskən  

salmaları  haqda   yerli  əhali  bir  şey  deyə  bilmir.  Yazılı  mənbələr  də  bu  sualların  qarşısında 

susur. 

Əsirlərin    sərt    sınağından    çıxmış    öz    yeganə    dilini,    mədəniyyətini    və    adət-ənənəsini  



qoruyub  saxlamış  Xınalıq  kəndinin  keçmişi   haqda  alimlərimiz, yazıçılarımız, arxeoloqlarımız  

hələ    qəti    fikirlərini    söyləməmişdir.    E.ə  I  əsrdə    bu    ərazidə    ket    tayfalarının    yaşadıqları  

barəsində  qədim yunan  tarixçiləri  Xınalığın  varlığı  haqda  hələ  o  vaxtlar  məlumat  vermişdir. 

Qədimliyini    bundan    görmək    olar  ki,    8  qəbiristanı    var.  Məzarların    çoxu    3-4    qat    bir-birinin  

üstündə  qazılıb.   

Baş   daşları    ya  ərəb   əlifbası,    ya da  ondan  qabaqkı    əlifbalarla   yazılıb.  Köhnə  qəbirlər  

olduqca   enli  və  uzundur,  sankı  Herakl  cüssəli   pəhləvanlar  orda  yatır.  

“Xınalıq”  sözünü  arxeoloqlar,  tarixçilər  burada  olan  xınalı  qayaların  adından  və  yaxud  

hun  “Xunluq”-“Xınalıq”  tayfasının  adından  götürüldüyünü  göstərirlər. 

Xınalıq  dilində  Xınalığa “Ketiş” xınalıqlılara  isə  özlərinə  Kettid  və ya  Kəttid  deyirlər. Bu  

sözlərin    mənasını    ayrı-ayrılıqda    araşdıraq.  “Ketiş”  və  “Kettid”    sözləri    nəyi    göstərir.  Əvvəlcə  

kəndin  ətrafındakı  yer  adlarına  nəzər  salaq: Dərədiriş, Maqaldırış, Nöhurduruş,  Antiş. 

Sözlərə  iş-ış-uş-üş şəkilçiləri  əlavə  edilib, bir yurd kimi məna verir. 

Qədim  tarixə,  dünyaya  yalnız  bir  kənddə işlədilən  dilə  malik  Xınalığın  (Kettişin) tarixini  

kettiş    dilini    tədqiq    etməyin  əhəmiyyəti    böyükdür.    Rəsul    Rza    Xınalığı    qartal    yuvasına  

bənzədirdi.       

Keçən  əsrin  30-cu illərində  Haput  kəndində  bir müddət  tədqiqat  aparmış  A.N.Qenkonun  

məlumatına  görə  haputlular  özlərinə  “hereti”  deyirlər.  Əgər  bu doğru  isə,  onda bu  xalqın adı  

VI-VII  əsrlərə  aid  gürcü  mənbələrindəki  “ereti”  termininə  yaxındır,  bəlkə  də  eynidir.  Qədim 

gürcü    mənbələrində    isə    “ereti”    Albaniyaya  verilən    addır.    Yunan    coğrafiyaşünası    Strabonun  

qeyd  etdiyi   26  dildə   danışan  alban  tayfalarındandır.  Qədim  mənbələr   əsasında  bəzi   alban  

tayfalarının  İber-Qafqaz  dillərində  danışması  artıq sübut  olunmuşdur.  İndi bu  xalqların  dilləri  

dilçilər  tərəfindən  İber-Qafqaz  dil ailəsinin  Dağıstan  qrupunun  ləzgi  yarım  qrupuna  aid  edilir. 

Dillər    içərisində    Xınalıq    dili    xüsusi    yer    tutur,    çünki    bu    dildə    yalnız    həmin    kəndin  

adamları  danışır.  Qrız  dilində  Qrız  kəndindən  başqa  Haput,  Əlik,  Cek  kəndlərinin  əhalisi  də  

danışırlar.  Bununla  belə,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,   Qrız  dili  ilə   onun  dialektləri  arasında  

fərqləndirici  xüsusiyyətlər  o  qədər  çoxdur  ki,  keçən  əsrə  aid  ədəbiyyatda  Haput  dili  müstəqil  

dil  kimi  qeyd  olunmuşdur.  Buduq  dili  də  müstəqil  dildir. 

Əsrlər    boyu    bu    zonada    yaşamış,    lakin    müxtəlif    dillərdə    danışan    bu    xalqlar  üçün 

Azərbaycan  dili  ünsiyyət  vasitəsi  rolunu  oynamışdır.  Bu  etnik  qruplar  iki  dildə  danışırlar:  

onlar    ana    dilləri    ilə    yanaşı  Azərbaycan    dilinə  də    mükəmməl    yiyələnmişlər.    İkidillilik  

Azərbaycanda    geniş    yayılmış    hadisədir.    Ta      qədimdən    azərbaycanlılarla    təmasda    olan,  

qaynayıb-qarışan    şahdağlılar    ikidilli    xalqlardır.    Ona    görə    də    Y.D.Deşeriyevin:  “iki    dilin  

qarşılıqlı  təsirində  bir  dilin başqa  dilə  təsir  dərəcəsi,  həmçinin,  onlardan  hər  birinin  ictimai  



 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

88

 

 



 

 

vəzifələri,  cəmiyyətin  həyatında  onların  rolu  ilə  müəyyənləşdirilir ”  (15.36.37)  fikri  tamamilə  



yerinə   düşür. Etnik  qrupların  dillərində    külli   miqdarda  Azərbaycan dilindən alınmış   sözlərin  

işlənməsi  onunla  izah  olunur  ki,  bu  dillərdə  danışan  xalqlar  uzun  müddət  eyni  ərazidə  və  

mehriban  qonşuluq  əlaqələrində  olmuşlar. 

Şahdağ  xalqlarının  məktəb  və  kargüzarlıq  işləri  Azərbaycan  dilindədir.  Bütün  mədəni  

kütləvi    tədbirlər    Azərbaycan    dilində    aparılır.    Bu    dil    etnik    qrupların    dillərinin  

zənginləşməsində    təkcə    mənbə    deyil,    eyni    zamanda    etnik    qrupların    gündəlik    həyatlarında  

işlətdikləri  əsas  dildir.  Şahdağ  xalqlarının  dillərində  işlənən  bağlayıcılar  və  ədatlar,  əsasən,  

Azərbaycan  dilindən,  yaxud da  bu  dil  vasitəsilə  ərəb  və  fars  dillərindən  alınmışdır. 

Azərbaycan  dili  ana  dili  olmayan,  lakin  azərbaycanlılarla  uzun  müddət  ünsiyyətdə  olan,  

respublikamızda  yaşayan  başqa  dilli  xalqlar, o cümlədən,  şahdağlılar  azərbaycanca  danışarkən  

dil  qaydaları  çox  zaman  pozulur.  Onların  danışığını   ədəbi   dil  normalarından  fərqləndirən  

əsas    iki    cəhəti    qeyd    etmək      lazımdır.    Öz  ana    dil    xüsusiyyətləri    və    təmasda    olduğu  

Azərbaycan  dialektinin  xüsusiyyətləri. 

Şahdağlılar  azərbaycanca  danışarkən  ana  dil  vərdişlərinin  təsiri  altında  Azərbaycan  dili  

səslərini  qeyri  iradi  olaraq,  özlərinə  məxsus  şəkildə  tələffüz  etməklə də  ədəbi  dil  normalarını  

pozur.  Onların  tələffüzü  qonşu  azərbaycanlıların  dilindən  demək  olar  ki,  fərqlənmir. 

Azərbaycanda  Hind-Avropa  dil  ailəsinin   İran   qrupuna  daxil  olan  bir  sıra  xalqlar  da  

yaşayırlar. Məsələn:  tatlar,  talışlar,  kürdlər  bunlara  misaldır.  Tatlar  Quba,  Dəvəçi,  Şamaxı,  

İsmayıllı,  habelə,  Abşeronun  bəzi  kəndlərində  yaşayırlar.  Tatlar  Sasanilər  dövründə  387-ci  

ildə  İrandan  Azərbaycana  köçürülmüşlər. 

Azərbaycanda    yaşayan    ən    qədim    xalqlardan    biri    də    yəhudilərdir.    Yəhudilər    hazırda  

Bakı,  Sumqayıt, Quba,  Oğuz  və  Göyçay  rayonlarında   yaşayırlar. Quba  rayonunda   yerləşən  

Qirmızı    Qəsəbə    dünyada    dağ    yəhudilərinin    əhali    sayına    görə    ən    sıx    yaşadığı    ərazidir. 

Yəhudilər - Azərbaycanda tarixən   dağ  yəhudiləri  ilə  təmsil  olunmuşdur. Musa  Kalankatlı  dağ  

yəhudilərinin  Qafqaza   gəlişini  e.ə. I əsrə  aid   edir.  Tədqiqatçıların  bu  etnik  qrup  haqqında  

fikirləri  müxtəlifdir.   

Ən  qədim  yəhudi  icmalarından  olan  dağ  yəhudiləri  mənşəcə  bir  vaxtlar  Assuriya  və  

Babil    şahları    tərəfindən    Fələstindən    çıxarılmış    və    Midiyada    məskunlaşmış    İsrail    oğulları  

nəslindəndirlər . Onların  əcdadları  yəhudiliyə  ilk  iman  gətirmiş  insanlar  olmuşlar.  Elə  Midiya  

ikən    onlara    tatlara    qaynayıb    qarışmışlar.    Bunun    təsiri    altında    dağ    yəhudiləri    fars    dilinin  

qədim    arami  və    yəhudi    sözləri    ilə    qarışıq    bir    ləhcəsi    olan    tat    dilində    danışırlar.  Dağ  

yəhudiləri  Azərbaycanda  3  yerli  qrupa  bölünürlər. 

1. Qubalılar (qubai)  - Azərbaycanın  Quba  rayonu,  əsasən,  Qırmızı qəsəbə 

2. Şirvanlılar (Şirvani) –Azərbaycanın  şimal-şərqi, Şamaxı  rayonunun  keçmiş  Muçi  kəndi, 

habelə  Bakı. 

3. Oğuzlar-Oğuz şəhəri, Gəncə,  İsmayıllı,  Şamaxı.   

Bu  xalq  azərbaycanlılarla birgə  yaşayır  və  öz  milli mədəniyyətlərini,  dinlərini,  dillərini  

qoruyub    saxlayırlar.  Talışlar    Azərbaycan    Respublikasının    cənub-şərqində,  əsasən,  Lənkəran,  

Astara,  Masallı  və  Lerik  rayonlarında  eləcə də  İranın  şimalında   yaşayan  xalqlardır.  İran  dil  

ailəsinə  mənsub  olan   talış  dilində  danışırlar.  Keçmiş  sovet  alimləri  talışları  yerli əhali  hesab 

edirdilər.  Belə  ki, onlar  talışları  Azərbaycanın  ən  qədim      yerli  tayfalarından  olan  kadusilərin  

nəsli  hesab  edirlər.  Lakin  qərb  alimləri   buna  şübhə  ilə  yanaşırlar.  Onların  fikrincə,  talışların  

Azərbaycana  gəlişi  (XIII  əsrdə)   Çingiz   xanın  sərkərdəsi  olan  Talışın  adı  ilə  bağlıdır. 

Kürdlər də İran  dil  ailəsinə  məxsus  kürd  dilində  danışırlar.  

Avarlar  Azərbaycan  Respublikasının,  əsasən,  Zaqatala  və  Balakən  rayonlarında  yaşayan  

etnik  azlıqlardan  biridir.  Şimal  Qafqaz  dil  ailəsinə  məxsus  olan  avar  dilində  danışırlar. 

Bu    xalqların    minlərlə    oğul    və  qızı    hazırda    respublikada    iqtisadiyyatın,    elm    və  

texnikanın,  mədəniyyətin,  ədəbiyyat    və    incəsənətin    yüksəlişində    fəal  iştirak    edirlər.  Onların  

keçirdiyi  təbii  inkişaf  prosesini  izləməyin   müasir  nəzəri  dilçilik  elmi  üçün  də  əhəmiyyəti  

vardır. 


 

 


 

Yüklə 6,82 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   88




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin