Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “QUR`ANİ-KƏRİM”DƏKİ ŞƏFA ƏHKAMLARININ MÜASİR TƏBABƏTDƏ MÜSTƏSNA YERİ Açar sözlər
- Şübhəsiz ki, davarda da, sizin üçün bir ibrət vardır. Biz onların qarınlarındakı qanla ifrazat arasında olan təmiz südü sizə içirdirik. O içənlərin
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
- Müttəqilərə vəd olunan Cənnətin vəsfi belədir: orada dadı dəyişməyən, qoxumayan sudan irmaqlar, təmi
- Rəbbin bal arısına belə vəhy etdi: «Dağlarda, ağaclarda və insanların qurduğu yerlərdə özünə yuva tik;
- O arıların qarınlarından insanlar üçün şəfa olan müxtəlif rəngli bal çıxar. Şübhəsiz ki, bunda da, düşünüb dərk edənlər üçün bir ibrət vardır!”
|
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 137
Xülasə XIX və XX əsrlərdə Azərbaycan türklərinin mədəniyyətinin unikal fərdi xüsusiyyətləri bədii düşüncə baxımından fərqlənir. Mövzuların, fikirlərin, məzmun və ədəbi cərəyanların müxtəlifliyi ədəbiyyatımızda diqqəti cəlb edir. Maarifçilik və demokratik ideyaların gücləndirilməsi ictimai şüurun inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Qarabağ ədəbiyyatı bu dövrdə yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Bakhishova Rena Rizvan gizi THE LITERATURE IN QARABAGH REGION OF AZERBAIJAN (19-EARLY 20 CENTURIES) Summary
In the nineteenth and twentieth centuries culture of Azerbaijani Turks is distinguished in terms of artistic thinking by its unique individual feature. Variety of topics, idea and content and diversity of literary trends draw attention in literature. The strengthening of the enlightenment and the democratic ideas had a great impact on the development of social consciousness. Literature of Karabakh region stepped to a new stage of development in this period.
Ruqiyyə Hüseynova, müstəqil ekspert nazila_aliyeva@mail.ru
MÜASİR TƏBABƏTDƏ MÜSTƏSNA YERİ Açar sözlər: müasir təbabət, müalicə vasitələri, şəfa, şəfaət. Keywords: modern medicine, healing dogmas, remedies, curing.
İnsan tutulduğu xəstəlikləri məcbur ikən düşünməyə və dərk etməyə başladığından indiyədək dərdinə şəfa bulmağa çalışır. Bu da, şübhəsizdir ki, xəstəlik – nadanlıqda, naşılıq və cəhalətdə olduğu kimi şəfa – isə, elmdədir və bu birmənalıdır. Burada başqa bir izah da, vacib sayılmalıdır; xəstəliklər – hər bir fərdin öz yaşam tərzindən, məişətindən, peşə fəaliyyətindən, pis vərdişlərindən və s.-dən təzahür etdiyi faktı qarşısında, şəfa – Allahdandır. Hədisi Şərifdə buyrulur: “Xəstələndiyinizdə həkimə gedin ki, Allahın şəfa verməsi üçün səbəb olsun!” Allahın İlahi Zatı sifətlərini səciyyələndirən və bəşərə məlum olan 99 “Əsma ül- Hüsna” adlarından biri də, “əş-Şəfi”dir (şəfanın və şəfaətin Rəbbi; şəfanı bol-bol Verən və s. – mənasındadır). Özünün Tövhid elmində bildirdiyi kimi, Yeri 6 gündə xəlq edən Allah-Təalə Xəlqalül-Aləm həmin günlərin ikisində Yer üzünü bəzədiyini bildirir. Yer üzünün bəzədilməsi anlamında yer səthinin nəbatətlə – bitkilərlə və s. ilə bəzədilməsi nəzərdə tutulur. Rəvayət olunan hədislərdən məlum olur ki, Uca Allah yer üzünə yerləşdirdiyi bitkiləri Cənnətdən nazil edərək endirmişdir. Eyni zamanda da, Uca Allah, nəbatətdən başqa yenə də, Qur`ani-Kərimdə Cənnətdən olması bildirilmiş “süd”ü və “bal”ı şəfa olaraq bəşərə nazil edilmişdir. “Qur`ani-Kərim”in, ən-Nəhl («Bal arısı») surəsinin 66-cı ayəsində bildirirlir: “Şübhəsiz ki, davarda da, sizin üçün bir ibrət vardır.
[boğazından] rahat keçər”. Hal-hazırda müasir elm də, bunu sübuta yetirir ki, süd Allahın rəhməti və halal olaraq iki haramın – “sidiyin və qanın” arasından süzülür. Hədislərdə, müalicədə süddən
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 138
istifadənin təşviq edildiyi halda, Məhəmməd (s.a.v.) sidik, [qan] və şərabla müalicəni haram buyurur! Süd ananın doğuşdan sonra öz övladına içirdiyi son dərəcə vacib qida maddəsi olmaqla yanaşı heç bir digər ilkin qida ilə müqayisə edilməyəcək şəfalı və şəfaətli xüsusiyyətlərə malik yeganə qida vasitəsidir. Ana südü – ananın övladına doğuşdan sonrakı verdiyi, onun orta həyat periodu (təxminən 40 il) boyu dövr ərzində bütün patoloji xəstəliklərdən mühafizə edəcək və immun qabiliyyətini yüksək tuta bilən, bəlkə də, deyilməlidir ki, heç bir şeylə əvəz edilməyəcək təbii “peyvənddir”. Bu anda hətta övlad ilə anası arasında genetik yaddaş kodunun eyniliyi olmadıqda, başqa sözlə, uşaq anaya məxsus olmadıqda belə, digər qadının – “süd anası”nın südü körpə orqanizmi üçün əvəzedilməzdir. Hətta bu ana südü də, olmadıqda, heyvani südlər də, orqanizm üçün olduqca faydalıdır və hətta o da, körpələr üçün əvəzedilməz qida maddəsi sayılır. Belə ki, hansı heyvanın südü hansı xalqın məişətinə daha yaxın sayılırsa, analoji hallarda həmin mənşəli süd tətbiq edilir. Belə hallarda körpəyə bizim məişətimizdə daha çox keçi südü, məsəl üçün qazaxlarda və qırğızlarda onların daha çox tətbiq etdikləri at südü – “kumıs”, şimal xalqlarında maral südü, monqollarda isə, maral və ya at südü verilir. Ümumiyyətlə, süd – xüsusi şəfa və şəfaverici formula malik olmaqla, candan cana ayrılan, məxsusiyyətindən mənsubiyyətinə İlahi tərəfindən təyin bilinmiş və bu anlamdakı bütün genetik yaddaşları doğuş prosesindən sonra özündə əks etdirən bir nemətdir. Elm bunu da, isbat etmişdir ki, süd bir maddə kimi bioloji formula deyildir. Sadəcə, Uca Allah insanı doğuşla insandan ayıraraq həyata gətirdiyi kimi, südü də, süzərək və candan ayıraraq cana yetirir. Bu anlamda “Qur`ani-Kərim”in, Məhəmməd surəsinin 15-ci ayəsində bildirilir: “Müttəqilərə
Bal mövzusuna keçincə bal da, süd kimi Allahın insanlara və digər canlılara ən`am etdiyi əvəzolunmaz dünyəvi və furqani (ruhani) xüsusiyyətlərə malik nemətidir və eyni zamanda da, əvəzsiz qida məhsuludur. Müasir elm adamlarının kəşflərinə görə “bal” aşağıdakı şəfalı və müalicəvi xassələrə malikdir: Antibiotik (antimikrob), antibakterial, antitoksik, antioksidant, antirabik (quduzluğa qarşı), yarasağaldıcı, sakitləşdirici, immunmodullaşdırıcı, viruslarəleyhinə, iltihaba qarşı, desensibilizasiyaedici (antiallerqik), qipotenziv (sistemli arterial təzyiq endirici), rezistentliyi qaldırıcı (orqanizmin müxtəlif zədə faktorlarına qarşı müqaviməti), qara ciyər funksiyalarını stimullaşdırıcı və mübadilələr proseslərinin normallaşdırıcısı, müalicəvi dərmanların farmakoloji xüsusiyyətlərinin gücləndirən və ziyanlı təsirlərini azaldan və s. “Qur`ani-Kərim”in, ən-Nəhl («Bal arısı») surəsinin 68 və 69-cu ayələrində deyilir: – “68. Rəbbin bal arısına belə vəhy etdi: «Dağlarda, ağaclarda və insanların qurduğu yerlərdə özünə yuva tik; 69. sonra bütün meyvələrdən ye və Rəbbinin sənə göstərdiyi yolla rahat, asanlıqla get!» O arıların qarınlarından insanlar üçün şəfa olan müxtəlif rəngli bal çıxar. Şübhəsiz ki, bunda da, düşünüb dərk edənlər üçün bir ibrət vardır!” Bal – eyni zamanda da, Uca Allah tərəfindən bəşərə bir şəfaətdir; digər şəfaətverici vasitələr kimi bal da, orqanizmə daxil olduqda, mənfi qüvvələr aurasını, bədəndə olan “pislikləri”, nəfsi, cadu və sehri, kahinlik əməllərini və s. dəf edır. Xalq təbabətində və xüsusən də, “Qeyri-ənənəvi təbabət”də bal bu kimi məqsədlərlə qəbul edilərkən Şəfa duaları ilə dualandırılmalı və sonra isə, saxlanıldığı qabının ağzı tezliklə qapadılaraq açıq qoyulmamalıdır. Öncə qeyd edildiyi kimi bal – quduzluğa qarşı çarə kimi geniş tətbiq edilməkdədir. Dini əsatirlərdən yaxşı məlumdur ki, quduz heyvan, şər qüvvə toxunmuş heyvandır və onun insanı məqsədli tərzdə dalaması da, xüsusi məna kəsb edir. Tibbdən də, yaxşı məlumdur ki, mənfi nəfsin daladığı quduz heyvan insana xəsarət yetirdikdə bu “qeyri-maddi şər” maddi olaraq virusla insana keçir və insanın psixikasını ruhi-mənəvi durumunu pozaraq sonda onu həlak edir. Halbuki, psixi pozğunluqdan insan ölməməlidir. Allahın şəfaəti sayılan yeganə vasitə baldır ki, bu şərə qarşı bütün qövmlərdə və bütün zamanlarda çarə sayılmışdır. Müasir antirabik vaksin zərdabları da, mövcuddur
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 139
ki, onlar da, özündə təbii balın bütün müalicəvi kimyəvi-tərkib xüsusiyyətlərinin prototiplərini əks etdirir. Heç də, təsadüfü deyildir ki, Uca Allah Hökmullah kitabında şəfaət olaraq insana nazil etdiyi südü və balı məhz, birlikdə, Ən-Nəhl surəsində yanaşı təsbit etmişdir. Heç şübhələr olmamalıdır ki, nə süd və nə də, bal hələ tam öyrənilməmişdir və onların möcüzəvi sirli şəfaəti Allah əməli olaraq insan zəkası və fəhmi ilə tamamilə ehtiva oluna bilməz! Yer üzünə endirilmiş və üzərində yaşadığımız yerdən də, daha əvvəl Xaliq tərəfindən xəlq edilmiş su barəsində də, şəfaətverici xüsuslara xüsusi olaraq diqqət edilməlidir. Bir qədər öndə “Qur`ani-Kərim”in, Məhəmməd surəsinin 15-ci ayəsində “... qoxumayan sudan irmaqlar...“ – ifadəsi verilmişdir. Qoxumayan su anlayışını bütün mövcud su növlərinə aid etmək yanlış olardı. Şübhəsiz ki, bu anlam altında imkanlarımız yetən daha çox “Zəm-Zəm” suyu düşünülə bilər. Hərçənd, Cənnətdə Kövsər çeşməsinin suyu mövcuddur; belə ki, “Zəm-Zəm” suyundan fərqli olaraq, onun vəsfi belədir ki, bundan «içənlər bir daha susuzluğun nə olduğunu bilməyəcəklər» – deyilmişdir. Yer üzünün “Zəm-Zəm” suyu da, bu kimi qoxu verməyən xüsusiyyətə malik olsa da, lakin bu hələ Kövsər suyu demək deyildir və yer üzünün Zəm-Zəm`i həqiqətən də, saxlanıldığı bütün müddətlər boyu nə qoxuyur, nə qaxsıyır və nə də, rəngini dəyişərək onda sair dəyişiklər baş vermir. “Zəm-Zəm” suyu xəstəliklərə şəfa, cana can verir. O, həm də, digər su mənbələrindən çıxan sulardan fərqli olaraq uzun zaman qidanı əvəz edir və bu suyu mütəmadi olaraq içdiyi zaman insanı aylarla aclıqdan qoruyur. İslam tarixindən yaxşı məlumdur ki, Məkkədə baş vermiş 7 illik qatı aclıq dövrünün müxtəlif ən çətin mərhələlərində sahabələr aylarla bu sudan başqa ağızlarına qoymağa bir şey tapmamışlar və aclıqda salamat qalmışlar. “Zəm-Zəm” – duru, şəffaf, adından göründüyü kimi bitib tükənməyən, tamı bir qədər dil ucunda azca acıya çalan, içənləri tez doyuran və uzun zaman susuzluq verməyən, dünyəvi xəstəlikləri və ruhani pislikləri vurub bədəndən çıxaran unikal bir su olaraq –İsmayılın (ə.s.) doğuşunda, Allah tərəfindən Həcər (r.a.ə.) anamıza olan Ehsanı, müsəlmanlara olan Rəhmətidir və Bərəkətdir! “Zəm-Zəm” suyu da, digər sular və mayelər kimi qətiyyən ayaq üstə içilməyərək, ilk dəfə içildikdə üzün Qiblə istiqamətində tutulmasına diqqət edilməklə, xırda qurtumlarla və dua edilərək Allahdan istəklərin dilənilməsi ilə içilər. Bu da, qeyd edilməlidir ki, barələrində söz gedən süd, bal və “Zəm-Zəm” suyu ayrı-ayrılıqda qəbul edildikləri kimi onların qarışıqları da, xüsusi gücə malik olur. Belə ki, təbii bal həm südlə və həm də, “Zəm-Zəm” suyu ilə xüsusi keyfiyyətlərlə şəfavermə qabliyyətinə malik bir məhlul kimi təqdir edilməlidir. Məqalənin yazılmasında məqsəd – Uca Allahın islami Tövhid əhkamlarındakı şəfa və şəfaətverici vasitələrinin işıqlandırılması idi. Lakin, bu da, qeyd edilməlidir ki, məqalədə “Qur`ani- Kərim”də təsbit olunmuş “süd”, “bal” və “su” tərəfimizdən seçildi ki, bunlar da, “qeyri-maddi vasitələrlə” yanaşı, öz növbəsində “maddi vasitələr” kimi təsnif olunurlar. İslamda şəfaverici – Zeytun yağı, Misvaq çubuğu, Qara çörək (Qara zirə) otu, Sidr ağacının yarpaqları və yağı, ud-Hindi (ud il-Hindi) və s. bu kimi digər maddi vasitələr barəsində də, Məhəmməd (s.a.v.)-in hədislərində geniş məlumatlar vardır. ƏDƏBİYYAT 1. “Qur`ani-Kərim”. Filoloji tərcümə. Z.Bünyadov, V.Məmmədəliyev. Azərnəşr. Bakı, 1992. (qrifli nəşr).
Ruqiyya Huseynova Exclusive place of healing dogmas of the Holy Quran in modern medicine Summary
The paper presents scientific explanations of «celestial biological formulas» bestowed material cures, such as - milk, honey and water «Zam Zam» and an explanation of their therapeutic value. And this article reflects the findings of research carried out by the system from among several cited in the Quran species on the three substantive remedy. “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 140
Vəfa Babayeva, doktorant AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu, Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsi vefababasoy@gmail.com CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏNİN HEKAYƏLƏRİNDƏ MƏKAN ADLARININ TİPİKLƏŞDİRİLMƏSİ Açar sözlər: Cəlil Məmmədquluzadə, tipik, toponimlər,hekayə, yazıçının mövqeyi Key words: Jalil Mammadguluzadeh, typicalness, place names, story, writer`s opinion Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığı başdan-başa tipikləşdirmə, ümumiləşdirmələrlə zəngindir. Əlbəttə, bu tipiklik məkanın da tipikləşdirilməsindən yan keçməyib. Cəlil Məmmədquluzadə və məkanın tipikləşdirilməsi dedikdə ağla ilk gələn məkan Danabaş kəndidir. Azərbaycan ədəbiyyatında özündən sonra tipik, eyni zamanda, utopik məkan anlayışı məhz Mirzə Cəlilin adı ilə bağlıdır. “Danabaş kəndinin əhvalatları”, “Danabaş kəndinin məktəbi ” kimi əsərlərlə özülü qoyulan bu tipikləşdirmə onun hekayə və felyetonlarında da davam etmiş, yazıçı konkret məkandan istifadə etmədiyi hallarda sanki Danabaş kəndi anlamına bir vasitə kimi sığınmışdır. Ədibin öz əsərlərində Danabaş kəndindən bir priyom kimi istifadə etməsini filologiya elmləri namizədi Allahverdi Məmmədli belə qiymətləndirir: “Bu kənd adı Cəlil Məmmədquluzadə əsəbiliyinin, xalqın avamlığına, qanmaq, anlamaq istəməməsinə sənətkar əsəbiliyinin ifadəsidir. O bilirdi ki, yalnız bu cür sərt ifadələrlə xalqı öz hüquqlarını anlamağa, bir xalq kimi formalaşmağa dəvət etmək olar ” [5]. C. Məmmədquluzadənin yaradıcılığında şahidi olduğumuz Qapazlı, İtqapan, Zurnalı, Təzəkli kimi adları nəzərə alsaq, müəllifin bu adı seçməkdə də məqsədinin yalnız və yalnız oyanış olduğunu görə bilərik. Qapaz altında qalan, insan günü yaşamayan, əzilən, hüquqları tapdanan, cəhalət girdabında həyatı məhv olan bir milləti oyatmağın bir yolunu görürdü ədib: danlamaq, bəzən isə təhqir səviyyəsinə qədər çatan acı kinayə. Yazıçı adi təhkiyə ilə anladılan heç nəyə reaksiya verməyən cəmiyyətin bu yolla oyanmasına nail olmağı qarşısına məqsəd qoymuşdu. Əhalisinin əsas qismi kəndlilərdən ibarət olan cəmiyyətdə oyanmanın da kənddən başlanmasını istəyən Mirzə Cəlilin hekayələrinin əsas qəhrəmanları da kəndlilər idi. İstər xan, bəy, istərsə də rəiyyət olsun, ədib kənddəki cəhalətlə barışmaq istəmirdi. Onların acınacaqlı həyatı da elə ədib qələmində öz əksini tapırdı. “Kənddən və zəhmətkeş kəndli kütlələrinin ağır və dözülməz vəziyyətindən, demək olar ki, vaxtı ilə bütün Azərbaycan yazıçıları danışmışdır. Ancaq Mirzə Cəlil bu məsələyə başqa cür, başqa mövqedən, başqa niyyətlə yanaşmışdır. Ədib kəndi bizə tamamilə yeni bir şəkildə, əhatəli bir surətdə, geniş planda, bütün ziddiyyətləri, mürəkkəb xüsusiyyətləri, yaxşı və pis cəhətləri ilə göstərmişdir. Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərindəki kənd – mübarizə və toqquşmalardan, hərəkət və inkişafdan uzaq, durğun, atil, iddillik kənd deyil, sinfi ziddiyyətlərin çılpaq şəkil aldığı, biri-biri ilə üz-üzə gəldiyi və amansız surətdə toqquşduğu kənddir. Tənqidi realizm ənənələrinə axıra qədər sadiq qalan ədib qəlbinin çağırışını dinləyərək, həyatın dərinliklərinə enmiş, yoxsul kəndlilərin acınacaqlı həyatını dərin bir həqiqət hissi, böyük bir vətəndaşlıq cəsarət ilə təsvir etmişdir ” [2, s. 109]. Yoxsul kəndli həyatlarının, kəndli güzəranının təsvir olunduğu, ancaq kənddəki ictimai və dini mentalitetdən irəli gələn eyiblərin əks etdirildiyi hekayələrdən biri də “Pirverdinin xoruzu” hekayəsidir. Yuxarıda yazıçı qəzəbinin məhsulu olaraq ortaya çıxan Danabaş kəndinin sakinlərinin həyatından bəhs edən bu hekayədə Danabaş kəndi tipik məkandır. Bu hekayədə Danabaş kəndinin sakini Qasım əminin arvadı Həlimə xala çörək bişirmək üçün onu qonşu kənd olan Təzəkəndə bacısını gətirməyə göndərir. Təzəkəndə gedən Qasım əmi oradan Pirverdinin xalasını, eyni zamanda, Pirverdinin xalasından istədiyi xoruzu yox, bir arvad gətirir. Qasım əmi Təzəkənddə oranın mollası Axund Molla Cəfərlə qarşılaşır. Onun məsləhəti və başbilənliyi ilə Pərinisəni siğə edir. Burada ortaya çıxan bir neçə vacib məqam var: birincisi, Qasım əmi öz iradəsi olan biri deyil. Bu, o zaman aydın olur ki, arvadının hər dediyini edir, hətta oğlu da ondan çəkinmir, xoruz “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 141
gətirəcəyini söz verənədək eşşəyin quyruğunu buraxmır. İkinci məqam ondan ibarətdir ki, o, hətta ikinci dəfə evlənməyə də özü qərar vermir, belə demək mümkünsə, Molla Cəfər onu məcbur edir. Üçüncü məqam ondan ibarətdir ki, o, sonradan da arvadlarının münasibətlərini tənzimləyə bilmir. Çünki ədib sonda Qasım əminin arvadlarının davasını təsvir edir. Ədibin Qasım əmini Danabaş kəndinin sakini olmağa “layiq görməsi” də yuxarıda saydığımız səbəblərlə bağlıdır. Heç bir iradə sahibi olmayan, hətta evlənməyə belə özü qərar verməyən biri ədib tərəfindən Danabaş kəndinin sakini adlandırıla bilərdi. Xüsusən artıq yeni əsrin başlanğıcında, dünyada sivilizasiyaların surətlə inkişaf etdiyi bir dönəmdə ikiarvadlılığın, siğənin var olması yazıçıda qəzəb doğururdu. Elə bunun nəticəsi olaraq da Danabaş kimi tənqidi realizmin ən kamil nümunəsi ortaya çıxmışdı. Ancaq şübhəsiz ki, C.Məmmədquluzadə realizmi təsvirçiliklə yekunlaşmır, həyatın ayrı-ayrı səhifələrini əks etdirirdi: “C. Məmmədquluzadənin realizmi təsvirçi, izah və şərhedici realizm deyil, həyatın ayrı-ayrı faktları arxasında gizlənən həqiqətləri və tipik cəhətləri kəşf edən, bunların ictimai mahiyyətini açıb göstərən, təsdiq və təcbitedici realizmdir. Onun əsərlərinin hər bir lövhəsində, surətlərinin hər bir hərəkətində və davranışında tənqid, acı gülüş və istehza ilə yanaşı, incə lirika, dərin ictimai məna, fəlsəfi fikir vardır. Ədib özünə məxsus orijinal üsullarla oxucunu düşüncə və təfəkkür aləminə salıb, oxuduqlarından faydalanmağa vadar edir, onları həyata və hadisələrə fəal münasibət bəsləməyə çağırır” [1, s. 172]. C.Məmmədquluzadənin hekayələrindəki bədii-tipik məkanlardan biri də Təzəkli kəndidir. “Fatma xala ” hekayəsinin qadın qəhrəmanı olan Fatma xala cəhalət dünyasının qadına qarşı olan münasibətinin qurbanlarındandır. Bu hekayədə Təzəkli adı ilə yanaşı, Qatırürküdən şəhəri, Qatırlı və başqa məkanların da adı çəkilir ki, bunların da təsadüf olduğunu iddia edə bilmərik. Təzəkli kəndinin adı da Danabaş kəndinə verilən ad kimi qəzəbdən yaranmışdı. Bu kəndin kişiləri o şəxsi əsl müsəlman hesab edirlər ki, onun arvadının üzünü görən, səsini eşidən olmasın. Bu, o zaman idi ki, dünyada qadınlar daha qısa iş günü, istirahət günləri uğrunda mübarizə aparırdılar. Müsəlman qadınının əxlaqı isə evdən çıxmamaq, qıfıllı qapılar ardında məhv olmaqla ölçülürdü. Təzəkli kəndinin kişiləri Məşədi Nurəlidən atı kimə satdığını soruşurlar, biləndə ki, at Kərbəlayi Xalıqverdiyə satılıb, onu tərifləməyə başlayırlar, arvadının səsini eşitmədiklərini qeyd edirlər. Bu kəndin sakinləri qadının heç bir hüququnu nəinki tanımır, hətta qadının adını çəkməyi də, övladının anası olduğunu qeyd eləməyi də ayıb bilirlər: “A molla, and olsun bizi yaradan məxluqa, mən bircə dəfə də, ayıb olmasın sizdən də, Cəfərin anasını heç bir yerə aparmamışam. O biri kəndlilər də and içdilər ki, bir belə günah iş görməyiblər” [3, s. 173]. Deməli, bu kənddə qadının evdən çölə çıxması yasaq olduğu, qadının bütün hüquqları istismar olunduğu yetməzmiş kimi, onların həyat yoldaşları qadınları yalnız uşaqlarının anası olaraq görürlər. Özü də oğlan uşaqlarının. Fatma xala və onun əri Kərbəlayi Xalıqverdi Qatırürküdən şəhərinin sakinləridir. Qatırürküdən adı da yazıçının təxəyyül məhsulu olaraq ortaya çıxmış adlardan biridir. Qatır hibrid, eyni zamanda, çalışqan heyvandır. Bununla belə, yazıçının bu məkana bu adı seçməsini də onun islahedici gülüş obyekti olması ilə izah edə bilərik. Şəhərin adını xüsusilə nəsil artırmaq xüsusiyyətinə malik olmayan bu canlının adı ilə bağlamaq da C. Məmmədquluzadənin yaradıcı təxəyyülünün məhsulu olub, özündə bir qədər də qərəz daşıyır. Ancaq bu qərəz şəxsi münasibətlərdən doğan qərəz olmayıb, daha çox ictimai-sosial eyiblərə qarşı yaradıcı qəzəbdən qaynaqlanır. Hekayədə maraqlı məkan adlarının verildiyi bir parçaya nəzər salaq: “Qatırlı şəhəri ilə Heydərli pirinin arası iki saatlıq yoldur. Şəhərdən çıxanda Qurbağalı çayına kimi Təzəkli kəndinin yoludur, sonra çayı keçib Dovşan tutan kəndinə tərəf bir saat qədərincə yol gedib Heydərli pirinə çatır.
Heydərli piri çox kəramətli pirdir. Bu pirin barəsində çox söz danışmaq olardı, ancaq şamaxılıların xatirəsi üçün danışmırıq” [3, s. 172]. Bu parçada adı çəkilən maraqlı məkanlardan biri Dovşan tutan kəndidir. Dovşanla bağlı adın meydana çıxması da yazıçı alt şüurundan irəli gəlir. Bir sıra mifoloji qaynaqlarda dovşanın müqəddəsliyi ilə bağlı məlumatlara rast gəlinir. “Hititlərdə totem olaraq qəbul edilir; müqəddəs olduğuna inanılır və əti yeyilmir. Əski Türklərdə totem olaraq qəbul edilir və “12 heyvanlı türk təqvimində” 4-cü ilə adı verilmişdir. Çində Ayla bağlı olduğu |