Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri



Yüklə 6,82 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə21/88
tarix26.02.2017
ölçüsü6,82 Mb.
#9795
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   88

 

 

 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

122

 

 



 

 

Lamiə Nizami qızı Nağıyeva 



Gəncə Dövlət Universitetinin Ümumi pedaqogika kafedrasının baş müəllimi 

Lamie.7530@gmail.com 

 

XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCAN DİLİNİN SAFLIĞI UĞRUNDA 

MÜBARİZƏDƏ “MOLLA NƏSRƏDDİN” JURNALININ ROLU 

 

Açar sözlər: XX əsrin əvvəlləri, ana dili, “Molla Nəsrəddin” jurnalı, maarifçilik hərəkatı. 

Key  words:  The  beginning  of  the  twentieth  century,  mother  tongue,  "Molla  Nasreddin" 

magazine, enlightenment movement. 

 

Görkəmli  rus  alimi  K.D.Uşinski  «Ana  dili»  məqaləsində  yazırdı:  «Xalqın  dili  onun  mənəvi 



həyatının  heç  bir  vaxt  solmayan  və  daim  təzədən  çiçəklənən,  tarix  sərhədlərindən  çox  uzaqlarda 

başlamış  boyasıdır.  Dildə  bütün  xalq  və  onun  bütün  vətəni  canlanmış  olur.  Vətənin  göyü,  onun 

havası, fiziki hadisələri, iqlimi, çölləri, dağ və düzənlikləri, meşə və çayları, fırtına və tufanları xalq 

ruhunun bütün  yaradıcılıq qüvvəsi ilə ana dilində fikirlərə, şəkillərə və səslərə çevrilir. Dil xalqın 

içərisində  ölüb  gedənləri,  yaşamaqda  olanları  və  gələcək  nəsilləri  böyük  tarixi  və  canlı  bir  tam 

şəklində  birləşdirən  ən  canlı,  ən  məhsuldar  ən  möhkəm  əlaqədir.  Dil  nəinki  xalqın  həyatiliyini 

özündə ifadə edir, o eyni zamanda məhz həyatın özüdür. Ana dili məhv olarkən xalq artıq yox olur. 

Xalqın  ağzında  dili  hələ  yaşadıqca  xalq  da  yaşayır»  [1,  56].  Ona  görə  də  dünyanın  tərəqqipərvər 

maarifçi  insanları  təlimin  ana  dilində  aparılmasını  zəruri  və  vacib  saymışlar.  Tarixin  müxtəlif 

dövrlərində  imperiyalar  ayrı-ayrı  xalqların  milli  dildə  təliminə  qadağa  qoymuş,  xırda  xalqları 

assimiliyasiyaya  uğratmaq  məqsədi  ilə  imperiya  siyasətini  reallaşdırmağa  çalışmışlar.  Həm  Şərq, 

həm  Qərb  ölkələrində  yaranan  imperiyalar  əsarət  altına  aldıqları  xalqların  ana  dilində  təhsil 

almasına  müxtəlif  səbəblərlə  mane  olur,  hakim  xalqın  dilində  yazmağı,  oxumağı  və  danışmağı 

həyati şərt kimi irəli sürürdülər. 

M.F.  Axundov  tərəfindən  əsası  qoyulan  demokratik  maarifçilik  hərəkatının  daha  da 

qüvvətlənməsi və genişlənməsi, onun üzərində demokratik ideyaların inkişafı həmin dövrə təsadüf 

edir.  Xalqı  mövhumat  buxovundan  xilas  etmək,  bəsirət  sahibi  etmək,  maarifləndirmək,  onlara 

insanlıq hüquqlarını başa salmaq və tərəqqiyə  çatdırmaq üçün Azərbaycan maarifpərvərləri böyük 

səylə  çalışır  və  bu  işdə  ana  dilinin  rolunu  yüksək  qiymətləndirirdilər.  Bu  da  təbii  idi.  Çünki 

dünyanın  bütün  xalqları  kimi  Azərbaycan  xalqı  da  gənc  nəslin  təlim-tərbiyə  işinə  ana  dilindən 

başlamışdır.  

Uşaq  ana  dilində  anasının  zümzüməli  laylalarının  sədaları  altında  dərin  yuxuya  getmiş, 

yuxuda qızıl gülün içində şirin yuxu tapmışdır. Hər bir millətin özünə məxsus ana dili var ki, onun 

məxsusi  malıdır.  Ana  dili  millətin  mənəvi  diriliyidir,  həyatın  mayəsi  mənziləsindədir.  [2,  271]. 

Azərbaycan maarifpərvərləri xalq maarifi uğurundakı mübarizəni, xalqı maarifləndirməyin ən güclü 

silahı olan ana dilinin saflığı və inkişafı uğurundakı mübarizə ilə əlaqələndirirdilər.  

Azərbaycan  maarifpərvərləri  ana  dilinin  və  ana  dilində  aparılan  təlimin  ictimai-pedaqoji 

əhəmiyyətini  dərk  edərək,  Azərbaycan  məktəblərinin  ana  dilində  olmasını,  ana  dilinin  tədrisinin 

yaxşılaşdırılmasını,  milli-mənəvi  dərkin  ən  mühüm  atributu  hesab  etmiş,  dilin  saflığı,  zənginliyi, 

ədəbi  dilin  yaradılması  uğrunda  mübarizə  aparmış,  ərəb  əlifbasının  törətdiyi  çətinlikləri  tənqid 

etməklə  kifayətlənməmiş,  əlifba  islahatının  həyata  keçirilməsi  üçün  böyük  inamla  fəaliyyət 

göstərmişlər. XX əsrin əvvəllərində təlimin ana dilində aparılması uğrunda C. Məmmədquluzadənin 

misilsiz xidmətləri olmuşdur. O, ana dilinin xüsusi təlim fənni kimi tədris edilməsi üçün yorulmaq 

bilmədən mübarizə aparmışdır. O, ana dilinin tədrisini yaxşılaşdırmaq məsələsindən danışarkən bu 

dilin mühüm incəliklərini öyrənmək məsələsinə ciddi fikir verilməsini tələb edirdi. Ədib ana dilinin 

tədrisini  yaxşılaşdırmaq,  onun  keyfiyyətini  yüksəltmək  məsələlərindən  danışarkən  dilin  təmiz  və 

səlistliyini gözləməyə xüsusi fikir verilməsini tələb edirdi. Onun fikrincə, dili sadəcə bilmək kifayət 

deyildir,  onu  dərin  məhəbbətlə  sevmək  lazımdır.  Elə  buna  görə  də  böyük  ədib  «hökumət  qoymur 

məktəblərdə  ana  dilimizi  öyrənək»-deyən  bu  kimi  üzdəniraq  «ziyalılara»  müraciətlə:  «Bir  saatlığa 

tutaq ki, hökumət qoymur məktəblərimizdə ana dilimizi öyrənək. Tutaq ki, bunu hökumət qoymur, 

ana  dilimizi  istəməyi,  ana  dilimizə  məhəbbət  etməyi,  ana  dilimizi  xoşlamağı  kim  qoymur?»  O, 


 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

123

 

 



 

 

dilimizdə  ərəb,  fars  sözlərinin  işlənməsinə  qarşı  çıxaraq  saf,  səlis  ana  dili  uğrunda  mübarizə 



aparırdı. C. Məmmədquluzadə ana dilimizi sevir, onu böyük həvəs və ustalıqla öyrədirdi. Ona görə 

də böyük ədib həmin dilin təmizliyi, saflığı uğrunda mübarizə aparmaqla bərabər, onun geniş əhali 

arasında  yayılması  və  təlimin  ana  dilində  aparılması  uğrunda  da  səmərəli  fəaliyyət  göstərmişdir. 

Bunun üçün o, ana dilində danışmaq və  yazmağın zəruri olmasını qeyd edirdi.  «Molla Nəsrəddin» 

jurnalının ana dilində çap edilməsindən bəhs edərkən yazırdı: «Biz bu dilə o səbəbdən ana dili adı 

qoyuruq  ki,  bu  dildə  yazı  yazanda  ortalığa  ana  söhbəti  gələndə  «ana»nı,  «ana»da  yazırıq,  amma 

qeyri-yazarlarımız,  xah  o  vədə,  xah  indi  yazılarında  «ana»  ləvsi  rast  gələndə,  «ana»  sözü  əvəzinə 

«madər» yazırlar. «Ana»nı «madər» yazanlar və «ata»nı «pədər» yazanlar, dəxi qeyri–türk sözlərini 

də,  habelə  səbəbsiz  yerə  fars  və  ərəb  sözlərinə  dəyişirlər.  Hətta  hər  gün  yediyimiz  çörəyi 

bəyənməyib  «nan»  yeyirdilər  və  indi  də  yeyirlər.  ..Hələ  «pədər»  və  «madər»  və  «nan»  sözləri 

səhldir.  Ərəb  və  fars  dilindən  elə  bir  xoruz  səsi  eşitməmiş  kəlmələr  və  ibarələr  lüzumsuz  yerə 

işlədirdilər  ki,  dəxi  onları  ərəb  və  farsca  az  savadlılar  oxuyub  başa  düşmürdü»  [3,  724-725].  C. 

Məmmədquluzadə  Azərbaycan  dilinin  sadəliyi  və  saflığı  uğrunda  mübarizə  apararkən  onun 

müstəqil  fənn  kimi  tədris  planlarına  daxil  edilməsi  və  ona  verilən  saatların  isə  artırılmasını  tələb 

edirdi. O, «Tifliskiy listok» qəzetində nəşr etdirdiyi «Tatarskiy yazık v novoy naçalnoy şkole»  adlı 

məqaləsində  və  eləcə  də,  «Müsəlman  dərsi»  adlı  felyetonunda  o  zamankı  məktəblər  üçün  tədris 

planı  tərtib  edən  komissiyanın  işini  tənqid  edir,  ana  dili  dərslərinə  əhəmiyyət  verilmədiyini  qeyd 

edir,  onun  tədrisi  üçün  verilən  saatların  artırılmasını  tələb  edirdi.  Bu  haqda  müəllif  sonralar  öz 

xatirələrində yazırdı: «O vaxtlar hökumət təsis edən məktəblərin proqramında xala-xətrin qalmasın 

babətindən  həftədə  bir  neçə  saat  türk  dərsi  deyilirdi,  qalan  dərslər  rus  dilində  gedirdi  və  bununla 

bərabər  xah  həmən  şəhər  məktəbində  və  xah    sonra  təsis  etdiyi  Qori  Seminariyasında  türk  dili 

müəllimləri məhz məvaciblərini  ayın  20-də almaq şövqü  ilə  bizə  dərs verirdilər. Bir surətdə  ki,  o, 

vədlər türk müəllimlərinin artıq zəhmət çəkmələrinə mədrəsə müdirləri özləri də razı deyildilər» [4, 

469].  C.  Məmmədquluzadə  sonra  fikrini  davam  edərək  yazırdı:  «Məsələn,  türk  dilinin  proqramda 

varlığı yoxluğuna bərabər idi. Beş ilin müddətində əgər qabaqlarda molla yanında bir şey oxumamış 

olsaydı, adımı düz yazmaq qədərincə türk dilini öyrənə bilməyəcəkdim. Onun üçün da mən özüm 

də  və  yoldaşlarım  da,  yay  fəsilləri  və  təhsili  tamam  edəndən  sonra  mollalar  hicrəsində  xüsusi 

surətdə dərs oxumağa məcbur olduq ki, bir az-maz müsəlman savadından əxz edə bilək» [4, 471]. 

C. Məmmədquluzadə ana dilimizin qrammatikasının elmi əsaslar üzərində qurulmasını tələb edirdi. 

Onun fikrincə, dilin qrammatikası lazımı qədər hazırlanmadığı üçündür ki, hər kəs öz istədiyi kimi 

yazır  və  danışır.  O,  ana  dili  təlimində  yazı  işlərinin  aparılmasına  xüsusi  fikir  verilməsini  tələb 

edirdi.  

Azərbaycan  maarifçilərinin  ana  dilində  məktəb  açmaq  fikirlərini  C.Məmmədquluzadə 

ürəkdən bəyənmiş və «Molla Nəsrəddin» jurnalını da ana dilində nəşr etmişdi. C.Məmmədquluzadə 

ömrünün  axırına  kimi  ana  dilinin  saflığı,  təmizliyi  uğrunda  mübarizə  aparmış,  onu  hər  cür  yad 

təsirlərdən  qorumağa  çalışmışdır.  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalında  millətə  milli  mənlik  şüuru 

aşılamaq,  mənəvi  dirilik  dərsi  keçmək  üçün  təlimin  ana  dilində  aparılması  ideyası  geniş  surətdə 

təbliğ edilir, ana dilinin tədrisi bütün təlim işinin mərkəzinə qoyulurdu. «Molla Nəsrəddin» jurnalı 

ilk nömrədən başlayaraq sonuncu nömrəyə kimi ana dilində yazdı. Heç də təsadüfü deyil ki, birinci 

nömrəsini  «…ey  mənim  türk  /azərbaycanlı/  qardaşlarım  mən  ki,  siz  ilə  türkün  açıq  ana  dili  ilə 

danışıram. Mən onu bilirəm ki, türk dili danışmaq eyibdir və şəxsən elmimin azlığına dəlalət edir. 

Amma  hərdən  bir  keçmiş  günləri  yad  etmək  lazımdır:  salınız  yadınıza  o  günləri  ki,  ananız  sizi 

beşikdə  yırğalaya-yırğalaya  sizə  türk  dilində  lay-lay  deyirdi…  hərdən  bir  ana  dilini  danışmaq  ilə 

keçmişdəki  gözəl  günləri  yad  etməyin  nə  eybi  var!  [5]  –  sözləri  ilə  başlayan  «Molla  Nəsrəddin» 

jurnalı  son  nömrəyə  kimi  öz  sözünə  sadiq  qaldı,  ana  dilinə  ehtiram  göstərdi  və  onun  fəal 

təbliğatçısına  çevrildi.  Jurnalın  ilk  nömrəsində  dərc  edilmiş  «məcmuəmizə  müştəri  olanlara 

nəsihət»də  əks  mənada  başa  düşüləcək  beş  nəsihət  verilirdi.  Həmin  «Nəsihət»də  göstərilirdi  ki, 

«məktubları elə bir dildə yazın ki, bir dənə türk kəlməsi olmasın. Türkcə yazmaq eyibdir» [5]. 

«Molla Nəsrəddin» jurnalı Azərbaycan dilinin varlığı, yaşaması və tərəqqisi üçün ən mühüm 

vasitəni  xalqın  siyasi  hüquqa  malik  olmasını,  onun  rəsmi  dövlət  dili  olması  hesab  edirdi.  Çarizm 

səltənəti zamanı qeyri-rus millətlərinin, o cümlədən, Azərbaycan xalqının da heç bir siyasi hüququ 

yox  idi.  Jurnal  hüquq  bərabərsizliyinə  qarşı  mübarizə  aparırdı.  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalı 



 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

124

 

 



 

 

Azərbaycan məktəblərində ana dilinin tədris edilməsini hərarətlə təbliğ etmiş və onun böyük carçısı 



olmuşdur. Ona görə də jurnalın apardığı mübarizə xalqını sevən, onun gələcəyini düşünən insanlar 

tərəfindən  alqışlanırdı.  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalının  ortaya  atdığı  hər  bir  ideya  maarifçilər, 

maarifpərvərlər,  məktəbdarlar  tərəfindən  dəstəklənir,  elmi  mübahisələr  genişlənirdi.  Jurnal  öz 

fikrini  açıq  yazaraq,  xalqı  başa  salırdı  ki,  ana  dilini  unutmaq  olmaz,  uşaqlarınızı  ana  dilində 

oxutdurun,  ana  dilində  məktəblərin  açılmasına  kömək  edin.  «Ax,  necə  arzu  edərdim  ki,  mən  də 

sahibi  ixtiyar  olub,  ürəyimin  dərdlərini  meydana  qoyub  intişar  edə  biləm»  [6,  667]  deyən  böyük 

maarifçi C. Məmmədquluzadənin arzu etdiyi bu fikirlər Azərbaycanın mütərəqqi fikirli adamlarının 

hamısını düşündürən ideyalar idi. 

«Molla Nəsrəddin» jurnalı Azərbaycan xalqına axıra qədər sadiq qaldı, onun özü qədər qədim 

mədəniyyətinə  və  dilinə  hörmət  bəslədi.  Ana  dilinin  əhəmiyyəti  və  məktəblərdə  onun  tədrisinin 

jurnal  səhifələrində  ardıcıl  olaraq  irəli  sürülməsi  Azərbaycan  pedaqoji  fikrinin  inkişafına  müsbət 

təsir  edirdi.  Bu,  mütərəqqi  ziyalıları  ruhlandırır  və  onlara  yeni  qüvvə  verirdi.  «Molla  Nəsrəddin» 

jurnalının  irəli  sürdüyü  bu  məsələləri  demokratik  qüvvələr  alqışladılar  və  ona  kömək  etdilər. 

«Dəbistan»,  «Rəhbər»,  «Qoç-Dəvət»  və  digər  jurnal  və  qəzetlər  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalının 

səsinə səs verdilər, onlar da ana dilinin tədrisi və ana dilində məktəblərin açılması ideyasını müdafiə 

etməyə başladılar. «Molla Nəsrəddin» jurnalının ana dilində oxumaq, ana dilində məktəblər açmaq 

fikrinə mürtəce qüvvələr əks çıxır, jurnalın irəli sürdüyü yeniliklərə mənfi münasibət bəsləyirdilər. 

Bu mürtəce qüvvələr getdikcə artırdı. Bu elə bir dövr idi ki, ictimai hüququndan məhrum edilmiş, 

hüququ  tapdalanmış,  siyasi  şüuru  zəif  olan  milyonlarla  savadsız  adamları  oyatmaq  lazım  idi.  Bu 

sahədə aparılan mübarizədən jurnal qorxmur və çəkinmirdi, çünki o, xalqla bağlı idi, bu mübarizədə 

o, xalqa arxalanırdı. Jurnalın yazdığı kimi  «Molla Nəsrəddin»i təbiət özü yaratmışdı, zəmanə özü 

yaratmışdı.  «Cəlil  Məmmədquluzadə  bütün  ömrü  boyu  xalqla  bağlı  olmuş,  iti  yazıçı  nəzərlərini 

xalqın həyatına dikib, onu ən incə psixoloji təzahürlərinə qədər öyrənmiş və əks etdirmişdir» [7, 55-

56].  


Azərbaycan  maarifpərvərləri  ana  dilində  məktəb  açmaq,  dərs  kitabları,  proqramlar  və  s. 

yaratmaq üçün çalışarkən bu işin həyata keçməsinə mane olanlarla da mübarizə aparmalı olurdular. 

Sözdə  ana  dilində  danışmağı  istəyən,  lakin  həqiqətdə  ana  dilini  bilməyən,  ona  hörmət  etməyən 

insanların  ikiüzlülüyünü  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  ifşa  edirdi.  Jurnal  «Meymunlar»  adlı 

felyetonunda belə  insanları tənqid  edərək  yazırdı:  «hürriyyət  və  hüquq davası  düşəndən indiyədək 

heç bir müsəlman məclisi olmayıb ki, orda bir obrazovannı müsəlman ayağa durub desin: «hökumət 

qoymayır məktəblərdə ana dilimizi öyrənəm!».  

Mollanəsrəddinçilər  Azərbaycan  dilini  bəyənməyən,  ana  dilinə  laqeyd  yanaşan,  bütün 

hərəkətlərində,  praktik  işlərində  onun  qiymətini  alçaldan  adamlara  qarşı  amansız  olmuş  və  onu 

jurnal  səhifələrində  ciddi  şəkildə  tənqid  etmişlər.  Mollanəsrəddinçilər  dilimizi  yabançı  sözlərlə 

korlamağa çalışan, bəzi «təhsillilər»ə qarşı çox amansız olmuş və onların nöqsanlarını çəkinmədən 

tənqid  etmişlər.  Jurnala  görə,  belə  ziyalılar  ana  dilimizi  yabançı  sözlərlə  zibilləyir  və  ümumxalq 

mövqeyindən uzaqlaşdırırdılar.  

«Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  səhifələrində  ana  dilinin  saflığı  uğrunda  mübarizəyə  dair  çoxlu 

felyetonlara,  şeirlərə,  son  xəbərlərə,  hekayələrə,  Qafqaz  xəbərlərinə,  maraqlı  şəkillərə  və 

karikaturalara rast gəlmək olar. Bunlardan «Dili tutulub», «Dil», «Ana dili», «Meymunlar», «Bizim 

obrazovannılar»,  «Əvvəlinci  məktub»,  «İkinci  məktub»,  «Misyonerlər»  və  s.  göstərmək  olar. 

«Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  «Ana  dili»  adlı  məqaləsində  dilimizi  hörmətdən  salan,  onu  yabançı 

sözlərlə korlayan ziyalıları kəskin şəkildə tənqid edirdi: «Hər millətin özünə məxsus ana dili var ki, 

onun  məxsusi  malıdır.  Ana  dili  millətin  mənəvi  diriliyidir,  həyatının  mayəsi  mənziləsindədir. 

Ananın  südü  bədənin  mayəsi  olduğu  kimi,  ananın  dili  də  ruhun  qidasıdır,  hər  kəs  öz  anasını  və 

vətənini sevdiyi kimi ana dilini də sevir».  

O dövrdə xalqın sürətlə savadlanması, ana dilinin inkişafı üçün ərəb əlifbasının yeni əlifba ilə 

əvəz  olunması  çox  vacib,  həlli  təxirəsalınmaz  məsələlərdən  biri  kimi  dəyərləndirilirdi.  Bu 

məsələnin  böyük  ictimai,  pedaqoji,  metodik  əhəmiyyətini  dərindən  başa  düşən  C. 

Məmmədquluzadə  onun  həyata  keçirilməsi  uğrunda  ciddi  səy  göstərirdi.  O,  M.F.  Axundovun  bu 

yolda göstərdiyi səy və təşəbbüsü yüksək qiymətləndirir və onun fikrinə ürəkdən şərik çıxırdı. Ərəb 

əlifbasının  nöqsanlarını  ətraflı  şərh  edən  böyük  demokrat  yazıçı  belə  nəticəyə  gəlirdi:  «Mən  elə 



 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

125

 

 



 

 

qanıram ki, nə qədər ərəb əlifbası ilə yazı-pozu edilir, mətbuat tərəqqi tapmayacaq, dil hörmətdən 



düşəcək,  milli  ədəbiyyat  puç  olacaq.  O  millət  qeyri  bir  güclü  millətə  qarışıb  yox  olacaqdır».  C. 

Məmmədquluzadə «Əlifba» və digər məqalə və felyetonlarında ərəb əlifbasının çatışmazlıqlarından 

ətraflı bəhs etmişdir. 

Mollanəsrəddinçilər jurnal səhifələrində qeyd edirdi ki, bizim Azərbaycan türklərinin özlərinə 

məxsus  dili  vardır.  Uzun  müddət  İran  dövlətinin  nüfuzu  altında  qalmaqda  dilimiz  bir  növ  fars 

dilinin qanun və qaydasına tabe edilmişdir, dilimiz o qədər qəliz və dolaşıq olmuşdur ki, indi onu 

anlamaq belə mümkün deyil [8, 408]. «Molla Nəsrəddin» jurnalı M.F. Axundovun «…türk, fars və 

ərəb  dillərində  on  beş  ilin  müddətinədək  ancaq  bir  yarımçıq  savad  kəsb  etməyə  qadirik.  Səbəbi 

müsəlman  dilində  oxumaq  çətindir»  [9]  fikirlərini  həmişə  müdafiə  edirdi.  Din  nümayəndələrinin 

dilindən  danışaraq  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  kinayəli  şəkildə  yazırdı:  «Mən  yenə  deyirəm  ki, 

yazımın yüzdə doxsanı ərəb və fars ibarəsi olmasa, türk dili xarab olub gedəcək, türk dili ləzzətdən 

düşəcək və bunlar keçəndən sonra hər kəs  yüzdə doxsan doqquz ərəb və fars kəlməsi işlətməsə heç 

kəs  ona  alim  deməyəcək»  [10].  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  ana  dili  məsələsində  İlminskiləri, 

Miroyevləri,  Levinskiləri  kəskin  tənqid  edərək  deyirdi  ki,  onlar  dilimizi  atıb,  bizi  ruslaşdırmaq 

istəyirlər!  O  dövrdə  ana  dilinin  inkişafına  mane  olan  amilləri  jurnal  belə  səciyyələndirirdi:  «Bir 

tərəfdən  hürüfat  qüsuru,  digər  tərəfdən  dil  qüsuru  əlimizi  və  ayağımızı  bağlayıb  irəli  keçməyə 

qoymur. Qiraət kitablarımızda  «ata» və  «yaxşı»  kimi çox işlənən və əziz sözlər dərman üçün belə 

axtarılsa, tapılmaz, bu, millətə xəyanət etməkdən başqa bir şey deyildir» [9]. 

«Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  Azərbaycan  dilini  təbliğ  etməklə  kifayətlənmir,  bu  dilin 

gözəlliyini, böyüklüyünü, əzəmətini tərənnüm edir, bu dildə yazmaqla fəxr edirdi. Jurnal yazırdı ki, 

Azərbaycanın görkəmli oğulları olan Abbasqulu ağa Bakıxanov, M.F. Axundov, Qasım bəy Zakir, 

Seyid  Əzim  Şirvani,  Həsən  bəy  Zərdabi  öz  əsərlərini,  nəsihətnamələrini,  dram  əsərlərini 

Azərbaycan  dilində  yazmışdır,  onlar  doğma  Azərbaycan  dilini  sevmişlər,  onun  təmizliyini, 

səlistliyini,  gözəlliyini  müdafiə  etmişlər,  onlar  arzu  etmişlər  ki,  uşaqlarımız  ana  dilində  dərs 

oxusunlar. Bizim yazıçılarımız « ana dilini candildən seviblər və yazılarını açıq və aydın yazıblar, 

Abbasqulu  ağa  Bakıxanovun  «Nəsihətnaməsi»,  M.F.  Axundovun  komediyaları,  Hacı  Heybət  bəy 

Fədanın «Məkkə nəsihətnaməsi», Hacı Seyid Əzimin mozun Əşar kəlami, Həsənbəy Məlikzadənin 

Ümum  və  fününə  dair  yazdığı  kitablar  və  siyasi  məqalələr  cümləsi  açıq  və  aydın  dildə  yazılmış 

əsərlərdir» [9]. 

 Jurnal dövrünün yazıçı və ədiblərini öz əsərlərini ana dilində yazmağa çağırırdı. Çünki bütün 

tarix  boyu  ədəbi  dilin  inkişafı  və  möhkəmlənməsində  ədib  və  yazıçıların,  şair  və  jurnalistlərin 

böyük rolu olmuşdur. Bunu «Molla Nəsrəddin» jurnalı və onun rəhbəri C. Məmmədquluzadə yaxşı 

dərk  etmişdi.  Bunun  nəticəsi  idi  ki,  jurnalın  səhifələrində  yazıçılar  həqiqi  yola  çağırılır  və  onlara 

düzgün  məsləhətlər  verilirdi.  «…Sair  millətlərin  həqiqi  ədibləri  və  yazıçıları  yaxşı  anlayıblar  və 

əsərlərini ana dilində yazmaqla belə millətin əxlaqını düzəldib, ağlına və ruhuna tərbiyə veriblər və 

verməkdədirlər...  rus  dilini  belə  müntəzəm  qanun  və  qaydaya  salan  və  bu  dərəcədə  onu  geniş  və 

zəngin edən onun ədibləri olublar. Hansı rus ədibi olursa-olsun, onun yazdığı əsərləri rus əkinçisi, 

rus dehqanı oxuyub asanlıqla başa düşür» [9].  

Beləliklə,  jurnal  ana  dilini  qorumaqla  mübarizəni  təkcə  özü  yox,  Azərbaycan  xalqının 

yazıçılarını da mübarizəyə çağırır, onlardan kömək istəyirdi. «Molla Nəsrəddin» jurnalı «Ana dili» 

adlı  məqaləsini  bu  sözlərlə  qurtarır:  «Millətini  sevən,  onun  mənəvi  diriliyinə  çalışan,  tərəqqisi 

yolunda əmək sərf edən yazıçılarımızdan, ədiblərimizdən və şairlərimizdən çox-çox təvəqqe edirik 

ki, dillərini asanlaşdırsınlar, ana dilindən uzaq düşməsinlər, meymunluqdan əl çəksinlər, fikirlərini 

açıq  və  sadə  dildə  yazsınlar,  ta  ki,  xalq  onların  yazdıqlarını  oxuyub  anlasın,  düşünsün  və  ayılsın. 

Ancaq bu yolla  yazan ilə oxuyan arasında dostluq, ittifaq və birlik əmələ gəlir» [9]. Mədəniyyətin 

tərəqqisi,  onun  ana  dilinin  inkişaf  etməsindən  çox  asılıdır.  Bunsuz  milli  mədəniyyət  yaratmaq 

olmaz.  Bunsuz  ittifaq  bağlamaq  olmaz,  xalq  bir-birini  anlaya  bilməz,  ünsiyyət  yaranmaz,  bunsuz 

milli məktəblər təşkil etmək olmaz, bunsuz sadə adamlara dövrün inqilabi, demokratik tələbləri ilə 

əlaqədar  olan  nəcib  hisslər  aşılamaq  olmaz,  milli  dil  olmasa  o  xalqın  inkişafı  dayanır,  «ana  dili» 

məhv  olarsa,  xalq  artıq  yox  olar  deyən  Uşinskinin  sözlərini  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  ürəkdən 

alqışlayırdı.  


 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

126

 

 



 

 

«Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  sübut  edirdi  ki,  Azərbaycan  məktəblərində  təlim  ana  dilində 



aparılmalıdır,  ana  dili  təlimin  mərkəzində  durmalıdır.  Ana  dili  vasitəsilə  biz  məktəblərdə  başqa 

fənləri  öyrənməklə,  xalqımız  tərəfindən  əsrlər  boyu  əldə  edilən  nə  varsa  onu  tez  və  asan  öyrənə 

bilərik.  Jurnala  görə  ana  dilində  öyrədilməyən  bilikləri  uşaq  həzm  edə  bilmir,  onun  zehnində 

özünəməxsus  yer  tuta  bilmir,  çətinlik  çəkir,  çox  vaxt  sərf  edir.  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  ana 

dilinin  əhəmiyyəti  haqqında  danışarkən  və  ana  dilində  məktəblərin  açılmasını  ehtirasla  irəli 

sürərkən rus xalqının dilinə, onun mədəniyyətinə yüksək qiymət verir və uşaqlarımızın rus dilini də 

öyrənmələrini  müdafiə  edirdi,  jurnal  «rus-tatar»  məktəblərinin  genişlənməsini  həmişə  ön  planda 

verirdi.  C.  Məmmədquluzadə  və  onun  ətrafında  toplaşan  mollanəsrəddinçilər  «rus-tatar» 

məktəblərinin çoxalmasına çalışırdılar. Çünki  «rus-tatar» məktəbləri təlimin forma və məzmununa 

görə  mollaxanalardan  çox  yüksək  üstünlüklərə  malik  idi.  «Molla    Nəsrəddin»  jurnalı  bu  üstün 

cəhətləri  yaxşı  başa  düşürdü.  Jurnalın  fikrincə,  rus  dilini  bilməklə  rus  xalqı  ilə  möhkəm  əlaqə 

saxlamaq  olar,  onların  maarif,  mədəniyyət,  elm  və  ədəbiyyatından  və  bunun  vasitəsilə  dünya 

mədəniyyət xəzinəsindən yaxşı istifadə etmək mümkündür. Rus dilini öyrənib, rus mədəniyyətindən 

istifadə  edilsə  də,  lakin  geniş  xalq  kütləsi  içərisinə  savadı,  maarifi  yaymaqdan  ötrü  bunlar  kifayət 

deyil,  bunu  ancaq  ana  dili  vasitəsilə  etmək  olar,  ana  dili  vasitəsilə  xalqı  geniş  şəkildə  maarifə, 

təhsilə, məktəbə cəlb etmək olar. Ona görə də jurnal təhsilin ana dilində aparılmasına çalışırdı.  

C.  Məmmədquluzadə  «rus-tatar»  (Azərbaycan)  məktəblərində  ana  dilinin  tədrisinin  və 

öyrənilməsinin o qədər də yaxşı olmadığını göstərirdi. O, «Tərcümeyi-halın» adlı məqalədə yazırdı 

ki,  o  vaxtlar  hökumət  təsis  etdiyi  məktəblərin  proqramında  xala  xatırın  qalmasın,  babətindən 

həftədə  bir  neçə  saat  türk  (Azərbaycan)  dili  verirdi.  Qalan  dərslər  rus  dilində  gedirdi.  Bu  fikri  o, 

«Dili tutulub» adlı məqaləsində daha kəskin şəkildə irəli sürürdü. Orada ana dilinin başdan soyutma 

bir neçə saat öyrədilməsini insanın ölümü kimi qiymətləndirirdi.  

«Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  «rus-tatar»  (Azərbaycan)  məktəblərində  dərs  verən  müəllimlərə 

yüksək  qiymət  verirdi.  Jurnalın  fikrincə  «rus  tatar»  (Azərbaycan)  məktəblərində  dərs  deyən 

müəllimlər  molla  məktəblərində  dərs  deyən  mollalarla  müqayisə  edilməyəcək  dərəcədə  dururlar. 

Bunlar pedaqoji təhsil almış müəllimlərdir. Lakin bəzi müəllimlər də var ki, onlar nə Azərbaycan və 

nə  də  rus  dilini  yaxşı  bilmədikləri  halda,  həmin  məktəblərdə  dərs  verirlər.  Jurnal  belələrini  tənqid 

edir,  onların  Azərbaycan  dilini  mükəmməl  bilmədiklərini  açıb  göstərir  və  ona  istehzalı  şəkildə 

«Molla  Nəsrəddin»  gülüşü  ilə  gülürdü.  Bu  məsələ  «Gəncədən  məktub»  adlı  məqalədə  daha  aydın 

verilir.  Həmin  məqalədə  şagirdlər  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalına  yazırlar  ki,  «Biz  dərs  deyən 

müəllimin dilini başa düşmürük, çünki o fars və ərəb dilində danışır. Soruşanda deyir ki, bunlar ana 

dilidir».  A  kişi,  insaf  elə,  vallah  nə  bizim  analarımızın  belə  dili  var,  nə  də  nənələrimizin»  [11]. 

Sonra məktəb şagirdləri «Molla Nəsrəddin» jurnalına sual  verərək belə  deyirdilər:  «İndi,  ay molla 

əmi, biz qalmışıq məəttəl, barı bizi başa sal görək bu dil nə dilidir.  

«Bakıdan  məktub»  felyetonunda  oxuyuruq:  «Biz  pervı  russki-tatarski  şkolanın  posledniy 

klassının  uçenikləri  qospodin  Molla  Nəsrəddinnən  prasit  edirik  ki,  bizim  bu  jalobamızı  öz 

jurnalında napeçat eləsin. Bu səhərlər prixodit eləyirik şkolaya görürük şkolanın dverləri zapiratdı. 

İstər dojd yağsın, istər veter olsun biz gərək tri çasa duraq şkolanın dverinin qabağında və uçitelin 

qorxusundan smelit eləyə bilmirik ki, qapını ustiçat edək. Axırı, nakanes uçitel qapını atvarit eləyir. 

Yeyboğ, gözləri elə olur ki, krasnı yabloka oxşayır. Bizə deyir - ay svoloçlar, məni niyə bespokoit 

eləyirsiniz.  Mən  çetari  çasa  yatmışam»  [12].  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  bununla  qeyd  edirdi  ki, 

müəllimlər  hər  iki  dili  yaxşı  bilmədikləri  üçün  nəinki  özlərini,  həm  də  dərs  verdikləri  şagirdləri 

korlayırlar.  

«Ana  dili»  felyetonunda  ali  təhsil  almış  azərbaycanlıların  Azərbaycan  dilində 

danışmadıqlarını  tənqid  edərək  yazırdı  ki,  ali  təhsil  almış  bir  cavan  məktəbi  qurtarıb  evinə  gəlir. 

Bununla  görüşə  gələn  molla  əvvəl  ərəbcə,  sonra  farsca  onunla  söhbət  edir.  Ali  təhsilli  anlamır, 

oğlan  rus  dilində  danışır,  bu  zaman  molla  heç  bir  şey  anlamır.  Nəhayət  onlar  bir-birlərini 

anlamayaraq ayrılırlar. Bu söhbətə qulaq asan ana otağa gəlib oğluna deyir ki, mən başa düşmədim, 

siz nə dildə danışırsınız. Oğlan cavab verir:  «Ana, mollaynan biz ana dili  danışırıq». Anası  deyir: 

«Yazıq ana dili». Beləliklə, 3 nəfər azərbaycanlı bir-birini başa düşmədən ayrılırlar.  

«Molla  Nəsrəddin»  jurnalının  ana  dili  sahəsində  tutduğu  mövqe  çox  mütərəqqi  və  düzgün 

olmuşdur, ona görə də böyük xalq kütləsi onu sevə-sevə oxuyurdu. «Molla Nəsrəddin» jurnalında 



 

Yüklə 6,82 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   88




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin