Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
- Beşik nəğmələri-laylalar
- Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin I katibi, folklorşünas Məhərrəm Qasımlı
|
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 164
Biriklərin Havası 1
Həsənobanın içiqi 2 . Üst qalada 20 qız, Yuxarı qalada 20 oğlan, Bəkməzlərin çılğın bacısı, Bip, bip, bip, bip.
Bölgədə atalar sözü, məsəl və deyimlərdə oxşar cəhətlər özünü güclü surətdə göstərir. Bölgə ərazisində yaşayan əhali o qədər qaynayıb-qarışmışdır ki, aşağıdakı şəkildə süjet oxşarlığı yaranmışdır. Oxşar atalar sözləri, oxşar süjetlər. Məsələn:
Udilərdə: Ağıllı fikirləşincə dəli vurub aparır. Azərbaycan dilində: Ağıllı fikirləşincə dəli çayı keçir.
Avarlarda: İti öldürən atar. Azərbaycan dilində: İti öldürənə sürütdürərlər.
Saxurlarda: Qonağı ərəb olanın qapısı gen gərək. Azərbaycan dilində: Dəvəçi ilə dost olanın darvazası gen gərək.
Beləliklə, bu regiona məxsus spesifik elementlərin üzə çıxarılması ilə yanaşı, bütün variantlarda izlənən ortaq cəhətlər də müəyyən edilmişdir. Bu cəhət bir daha sübut edir ki, bütün rəngarəngliyinə və kolorit fərqlərinə baxmayaraq, region əhalisinə aid olan bütün nümunələr vahid Azərbaycan folklorunun ayrılmaz tərkib hissəsidir. Çünki Azərbaycan təkcə türkdilli azərbaycanlıların deyil, eləcə də müxtəlif dil ailələrinə mənsub olan xalqlar və etnik qrupların - udi və xınalıqlıların, avar və ləzgilərin, talış və kürdlərin, tat və dağ yəhudilərinin, saxur və ingiloyların, hapıt və buduqların da eyni dərəcədə Vətənidir. ƏDƏBİYYAT 1. Abdullayev K. (Kamal Abdulla) Dilçiliyə səyahət (Dilçi olmayanlar üçün dərslik). Bakı- “Mütərcim”-2010, 200 səh. 2. Cavadov Q. Azərbaycanın azsaylı xalqları və milli azlıqları. Bakı-2000, 439 səh. 3. Cavadоv Q. Hüseynоv R. Udilər (tarixi-etnоqrafik tədqiqat). Bakı-1996, 221səh. 4.Kazımov Q. Azərbaycan dilinin tarixi. Bakı-Təhsil-2003, 584 səh. 5. Аварцы Алазанской долины. Bakı-“Qanun”nəşriyyatı-2012 6. Мобили Роберт. Удины: язык, религия и этнография. Баку-2011, c. 79 7. Турецко-русский словарь. Москва-«Издательство «Русский язык»-1977, с. 966.
Xülasə Azərbaycan Respublikasının Şəki-Zaqatala bölgəsi müxtəlif xalqlar və etnik qrupların kompakt yaşadığı mozaik bir ərazidir. Bu bölgədə avar, saxur, ləzgi, ingiloy, udi, lak və başqa xalqlar və etnik qrupların nümayəndələri yaşayır. Müxtəlif dil daşıyıcısı olmasına baxmayaraq, bu xalqlar ortaq adət-ənənələrə, ortaq dəyərlərə mənsubdur.
1 Adam adı
İçiq - Böyük qardaş. Bu sözün mənasını bizə bildirən f.d. Sevda Süleymanovaya öz təşəkkürlərimizi bildiririk.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 165
Matanat Yaqubqizi The common values in folklore nations and ethnic groups are living in Azerbaijan (On the basis of Sheki-Zaqatala samples of folklore) Summary Sheki-Zagatala region is a mosaic of different nations and ethnic groups densely populated areas of the Republic of Azerbaijan. Avars, lezghins, tsakhur, ingiloys, udi, japan and other nations and ethnic groups living in this region. Common traditions and customs, common values, it belongs to the people, despite the fact that the carriers of different languages.
Ulduz Bəşir Mürşüdova, fil.ü.f.d. dosent AMEA ŞREM aparıcı elm işçi və ADPU Şəki filialında Dillər kafedrasının müdiri ulduzshirin@gmail.com
uşaq tərbiyəsi, inanclar
bringing up children,believes
Azərbaycanın Qax ərazisində yaşayan türk və digər etnik azlıqların qələmə alınmış folklor örnəklərin arasında Qadın- Ana yaradıcılığının məhsulu olan laylaları təsnif edərkən iki növü diqqəti cəlb edir: Beşik nəğmələri-laylalar; Yas nəğmələri-laylalar Hər iki növün yaradıcısı və yaşadanı qadın-analardır. Qadın-analar ən qədim zamandan ailənin və qəbilənin yaşaması və rifahı üçün əsas məsuliyyət daşıyırdı, onlar bitki toplayır və becərirdilər, bitki və otlardan istifadə etməklə xəstəlikləri müalicə edirdilər, uşaq, gənc və yaşlılara qayğı göstərir, bütün geyim və əmək alətlərinı hazırlayır, dəridən hazırlanan məhsulları emal edirdilər. Onlar təhlükəsizlik tədbirləri görür, geyimlər, at üçün yəhər, parça hazırlamaq, gön aşılamaq və daxmasını yaşamaq üçün əlverişli vəziyyətdə saxlamaq kimi vəzifələri həyata keçirirdilər. Silah və alətlər hazırlayır, evlərinin tikilməsində böyük işçi qüvvə kimi çalışır, hətta tez-tez ov zamanı kişilərə kömək edirdilər. Loğman qadınlar, toplanan otlar və bitkilərdən istifadə etməklə xəstələri müalicə edir və müxtəlif dərmanlar hazırlayırdılar. Qəbilələr və tayfaların yaşaması üçün vacib fiqurlar hesab edilən qadınların, ailədə və tayfa içərisində bir çox əlavə vəzifələri var idi. Ən vacib vəzifəsi isə dünyaya uşaq gətirmək, onlara tərbiyə etmək və təhsil vermək, qidalandırmaq, qayğısına qalmaq idı. Analar iş görərkən və ya bir yerdən digər yerə səyahət edərkən körpələrini yanlarında gəzdirmək üçün bellərinə bağlayır, beşik adlı taxtadan hazırlanmış qutudan isə uşaqları yatırmaq üçün istifadə edirdilər. Azərbaycan xalq deyimləri araşdırılarkən qadının həm Azərbaycan mədəniyyətinin dövrlərinə uyğun olaraq mətnlərdə rol aldığını, həm də dəyərli hökmləri olduğu məlum olur. Xalq deyimlərinin əsası olan mifologiyadan başlasaq, Azərbaycan mifologiyasında qadınla əlaqədar bir çox ünsürlərə rast gələrik. Verbitskinin yığdığı Altay Yaradılış Mifində, Tanrı Ülgen kainatı, dünyanı və insanları yaratması üçün dişi ruh Ak-Ene (Ağ-Ana) ilham verir (7, s.9 ). Ayrıca insanın “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 166
yaradılışıyla əlaqədar yığılan mifoloji mətnlərdə torpağın qadınabənzər bir şəkildə insanı dünyaya gətirdiyi görülür. Torpağın gücü qadına miras olaraq verilmişdir. Türk-Məmlük Yaradılış Mifində insana bənzəyən mağara oyuqlarına toplanan palçığın, günəş tərəfindən isidilməsi ilə insanlar meydana gəlir (8, s.10). Lakin islamın gəlişi ilə bu deyimlər də dəyişdirilmiş və günah etməmək məqsədi ilə mətnlər yeni təfəkkürə uyğun olaraq yeni məzmunda təqdim edilmişdir. Bütün xalq və millətlərin mədəniyyətində olduğu kimi Azərbaycanda da uşaqları yatırmaq üçün istifadə edilən laylalar mövcuddur. çoxlu sayda beşik nəğmələri, yuxu nəğmələri olan laylalar öz məzmun və strukturuna görə tədqiqatçıların diqqətini cəlb edir. Bu örnəklərin yaradıcısı anadır, səbəbi isə ana sevgisi, qayğısı və ürək yanğısıdır. Beşik nəğmələri-laylalar böyüklər tərəfindən körpə uşaqlar üçün oxunan sakitləşdirici və yuxugətirici vasitədir. Onlar həzin musiqi parçası ilə ifa edilir, xeyir-dualarla zəngin olan və əsasən, analar-nənələr tərəfindən yaradılıb-yaşadılan xalq nəğmələridir. Laylalar müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilir. Bəzi cəmiyyətlərdə onların oxunması mədəni bilik və adətdir. Bundan əlavə, laylalar ünsiyyət bacarıqları inkişaf etdirmək üçün, emosional niyyət göstəricisi kimi, körpələrin sakitləşdirilməsi, rahatlaşması zamanı "körpələrin modulyasiyasının (bir tondan başqasına keçmək) ayrılmaz hissəsi və valideyn diqqətidir" və körpələrin davranışlarının tənzimlənməsinin inkişaf etdirilməsi üçün istifadə olunur (5, s.5). Laylalardan istifadənin ən əhəmiyyətli tərəfi isə körpələrin yuxusuna yardım edilməsidır (6, s.12). Oxunan musiqi sadədir və avazı tez-tez təkrar edilir. Laylalar demək olar ki, bütün xalqların həyatında ən qədim zamanlardan başlayaraq mövcud olmuşdur (9, s.13). Tük dilinin Azərbaycan ləhcəsində “layla”, Türkiyə türkcəsində "ninni", xalq ağzında "nenni, nen, nennen şəklində istifadə edilir, (4, s. 12). Qarsda "lalay / nanay"; Erzincan və Ərzurumda "elo" kimi tanınır ki, göründüyü kimi bölgəyə görə fərqli adlandırılır (3, s. 340). Layla – ninnibütün Türk dünyasında geniş yayılmışdır. Başqkurtlar "sängildäk yırı"; kazaklar "beşik Jiri"; qırğızlar "aldey-aldey"; özbəklər "Alla"; tatarlar "bığının (bällü) cırı"; türkmənlər "hüvdü"; uyğurlar "älläy" adını vermişlər (6, s. 650-651). Qax ərazisində yaşayan etniklərdən avarlar laylanı kinidax kuçidul, zaxor və ingiloylar isə Azərbaycan türkləri kimi layla adlandırırlar. Ümumiyyətlə, ilk yaradıcıları və söyləyiciləri təsbit edilə bilməyən laylalar, ictimai və mədəni həyatın təsiri ilə bir sıra dəyişikliklərə uğramış, nəticədə cəmiyyətin mədəniyyətini əks etdirən örnəklər kimi inkişaf etmişdir. Anaların uşaqları yatırmaq üçün söylədikləri layla nəğmələri xalqın şifahi şeir yaradıcılığının məhsulu kimi qiymətlidır. Layla çalan analar körpələri ilə bağlı fikir və düşüncələrini əks etdirirlər. Analardan başqa nənə, xala, bibi, bacı və s. yaxınları da layla söyləyirlər. Bu səbəbdən layla ananın qadın dünyası, yaşadığı hadisələr, uşağına bəslədiyi duyğuların təsiri ilə yaranır. Laylanın mövzusu, ümumiyyətlə, körpədir; uşağın sağlam dünyaya gəlməsindən yaranan sevinc, yaxşı xasiyyət, fiziki gözəllik, uğurlu bir gələcək və s. diləklər önə çıxan mövzulardır, ancaq bunların yanında ananın peşimançılıqları, qorxuları, təkliyi, həsrətləri, gözləmələri, şikayətləri, qısacası psixoloji durumu da laylalar vasitəsilə dilə gətirilir. Laylalar hələ qoxunun, rəngin fərqində olmayan körpələr, duyduqları və tanıdıqları ana səsindəki sevgi və sakitləşdirici mənzum-mənsur sözlər və nəğmələri instinktlə tanıyır. Laylaların sonunda nəqarət kimi söylənilən "Laylay balam a laylay; Körpə balam, a laylay, la-y,la-y,la-y "kimi sözlər yuxu gətirici musiqili təsirlərə malikdir. “Uşaq öz anasına, çevrəsinə, ana dilinə, mühitə laylalarla uyğunlaşır, adaptasiya olur”.(Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin I katibi, folklorşünas
mümkündür. Xalq musiqisi, həzinlik onun ruhunu sığallayır. Məzmununa görə laylaları aşağıdakı kimi təsnif etmək olar:
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 167
Laylalar sadə nizamlı melodiya ilə oxunur ki, bu da, adətən, yüksək emosiyalı sevgini ifadə edir. Uşaqlar layla dinləyərkən həmişə ahəngli fasilələri ahəngsiz fasilələrdən daha yaxşı qəbul edir, çünki bu zaman harmoniya yaranır. Əks təqdirdə, körpə dinləmə marağını itirəcək və onun diqqətini bərpa etmək çox çətin olacaq (11, s.7). Azərbaycan laylaları nizamlı melodik tendensiyaya malikdir və musiqisi həzin, ahəngli, yumşaq və sadədir. Onu hər kəs oxuya bilir. Ananın sevgi dolu sözləri və ona uyğun olan oxşayıcı səsi uşağın diqqətini cəlb edir, onun sinirlərinə sığal çəkir, beyin sakitləşir, vücud boşalır. Təkrar edilən avaz onun həyat tonusunu qaldırır, fəaliyyətə gətirir, canlandırır, möhkəmləndirir və yuxu gətirir. Sadə tonik və dominant harmoniya uşağın dərin yuxuya getməsinə səbəb olur. Nizamlı melodik tendensiyalarından başqa, laylaların bir neçə struktur oxşarlıqları vardır. Əsas tendensiyalardan biri tez-tez qısamüddətli təkrarlar və bölmələr arasında uzun fasilələrin olmasıdır.(8. 9.) Bu, körpə zehnini durulaşdırır və musiqi emalı körpəni yavaş-yavaş yuxuya salır. Ritmik nümunələri oxuyarkən ana öz körpəsini beşikdə musiqiyə uyğun yellədir, yırğalayır". (10.s.14) Bu hərəkəti körpə, ana bətnindəki hərəkət təcrübəsinin davamı kimi hiss edir. Bundan əlavə, körpə ritmik olaraq öz bədən hərəkətləri ilə eşitdiyi musiqi arasında güclü əlaqə olduğunu duyur (11, s.12) Laylalarda temp, ümumiyyətlə, yavaşdır, fikrin sözlərlə ifadə edilməsi isə sadə, həzin və qısa olur (6, s.7) Laylaların musiqisi təsadüfi deyil, düşünülmüş şəkildə yaradılmışdır. Layla tez-tez, hətta yaşlı insanlar üçün də oxunur, xüsusilə yataq xəstəsi olanlar üçün laylalardan sakitləşdirici təbii vasitə kimi istifadə olunur. Bu zaman stress atılır, qəlbə rahatlıq, hüzur, fərəhlık gəlir və hamilə qadınların ümumi psixoloji olaraq sağlamlığının yaxşılaşdırılması üçün musiqi və səsin ən uğurlu növü laylalardır (13, s.11). Hamilə qadın ana bətnində olan övladına layla çalır və artıq onu musiqi ilə tanış edir, dünyadan qorxmamağa cəsarətləndirir. Sevgi ilə oxunan layla dünya ilə tanış olmayan uşağı psixoloji rahatlaşdırır. Laylaların bu xüsusiyyətləri Azərbaycanın müxtəlif etnik mədəniyyətləri arasında ardıcıl olaraq öyrənilir. Yaşlı insanlar müxtəlif mədəni fonlarından asılı olmayaraq, laylaları tanıyır və mədəni konteksti bilmədən laylaları müəyyən edə bilir (8, s. 11). Körpələr də bu keyfiyyətlərinə görə laylalara güclü istək və diqqət göstərir, sakitləşir və musiqini dinləyərək yatır (14, s. 19). Laylalardan cəmiyyətin mədəni rolunu və təcrübələrini gücləndirmək üçün istifadə olunur. Azərbaycan mədəniyyətində laylalarla birlikdə uşağın beşiyinin yırğalanması da vacibdir. Laylanın musiqi ritminə uyğun olaraq uşağın yatması, yuxudan ayılması, ailə statusunun mədəni simvolu kimi xarakterizə olunur. Uşağına layla çalınması və beşiyinin tərpədilməsi analığın ən vacib atributu kimi təqdim edilir. Zərif və həzin musiqi terapiyası körpələr üçün sanki sehrli bir təbabətdir, belə musiqi sədaları altında oxunan layla uşaqların yatması və qidalanmasına kömək edir.
New York-Presbiterian Uşaq Sağlamlıq Xəstəxanasının Komanski Mərkəzində Dr. Jeffery Perlman göstərir ki, yeni doğulmuş körpələrin ürək fəaliyyətinin daha yaxşı bərpasına incə musiqi terapiyası yaxşı təsir edir. Bu onların kilo almasını, fiziki, psixi inkişafını sürətləndirir. New York City Beth İsrail Tibb Mərkəzinin himayəsi altında Pediatriya Amerika Akademiyasının 2013-cü ilin may ayında nəşr olunmuş jurnalında layla musiqisi zərif musiqi növü kimi təqdim edilir-"canlı" musiqi ürək və tənəffüs funksiyasına təsir edir. Florida Dövlət Universitetinin Infant Milli İnstitutunun Jayne M. Stendley və Uşaq Musiqi Terapi Psixoterapiya İncəsənəti bölməsinin 2011-ci il fevral ayında nəşr olunan məqaləsində göstərilir ki, bu cür musiqi terapiyası alan körpələr xəstəxananı tez tərk edir (16, s. 5). Azərbaycanlının valideyn sevgisi və duyğularından yaranan laylalar sivilizasiyada əvvəl ibtidai analıq hisslərinin nəticəsi olaraq yaradılmışdır. Onların bəziləri həm musiqi, həm də sözlərin mənasına görə sülhsevər hipnotik keyfiyyətə malikdir. Bəziləri isə kədərli, həyəcanlı, narahatlıqla dolu sözlərlə ifa edilir, sanki ağı deyilir. “Lay-lay..., lay-lay...” ifadəsi beşikdə yırğalanan uşağın tərpətmə ahəngi ilə oxunur, nəticədə uşaq sanki sehrlənir və sakitləşir. Laylalar yalnız uşağa deyil, eyni zamanda anaya da terapiya kimi xidmət edir (10, s.9). Ana layla çalarkən həm də öz ürək sözlərini, narahatlıqlarını, gözləntilərini dilə gətirir, sakitləşir, dincəlir. Layla körpəni sakitləşdirmək, ovundurmaq üçün ən mühüm vasitədir. Valideyn vasitəsi ilə uşaq sevgi dolu insan səsinə, yumşaq avazına uyğunlaşır, hətta ağrıları azalır, psixoloji durumu “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 168
pozitivləşir. Beşik nəğmələri kədər-gözyaşı, xoşbəxtlik-gülüş, imtiyaz -zərər, tərbiyə vasitəsi kimi musiqi kontekstlərindən ifadə edilir. Uşaqlar təbii-instinkt olaraq ana laylası vasitəsilə onun səsini tanıyır, digər qadınlardan seçir, ana istiliyini hiss edir. Ana və övlad arasında qayğıkeşlik duyğuları layla vasitəsilə yaranır və inkişaf edir. Layla çalmayan anaların analıq duyğuları zəif olur, sevgi və qayğıkeşlik qənaətbəxş olmur. Azərbaycan anaları öz körpələrini ağuşunda deyil, belinə bağlayıb dolaşardılar: bulağa gedib, belində səhəng və güyümlə su gətirir, həyət-bacada təmizliklə, dirriklə məşğul olurdular. Onlar ailədə daim məşğul olduqlarından uşaq ananın belində yatır, orada daha təhlükəsiz və etibarlı olurdu. Lakin uşağın yatması üçün beşik hazırlanırdı ki, körpə orada təhlükəsiz şəraitdə yatarkən ana da ev işləri ilə məşğul olurdu. Beşik ağacdan hazırlanırdı və körpəni pis ruhlardan, bəd nəzərlərdən qorumaq üçün xüsusi bitki və əşyalardan bəzək-dekorasiyalar asılırdı. Laylanın melodiyası həzin mehin səsinə, suyun şırıltı ilə axmasına bənzəyir. Laylalar quruluşuna görə üç cür olur:
Analar öz qəmini kədərini, problemlərini, bədbəxtliklərini layla deyərkən unudur və qarğış etməkdən çəkinərdilər. Çünki el deyimlərinə görə qarğışın iki başı var idi. Mütləq sahibinə də zərər verirdi. Evdən körpə səsinin gəlməsi ən gözəl alqışlardan biridir. Atalar sözlərində deyilir: “Uşaq
Layla çalan zaman analar hər deyilən sözə diqqət yetirmişlər, sözün gücünə inanan qadınlar körpə uşaqlar üçün ancaq parlaq gələcək arzulu ifadələri seçib oxuyurdular. Layla vasitəsi ilə ana övladına öz gözləntilərini ifadə edir, tanrıya əhd edir, sehrli, mistik sözlər oxuyur. Layla zamanı ən çox işlədilən söz qızılgüldür ki, ana onun təmizliyini, bakirəliyini əsas götürərək beşik nəğmələrində istifadə edilir. Uşaq və qızılgül müqəddəs və təmizdir. Qızılgül yastığı nənələr tərəfindən hazırlanırdı. Gülü qurudub, pambıq parçadan mütəkkə-yastıq tikirdilər ki, bu uşağa şirin yuxu gətirirdi. Həmin fəaliyyət laylalarda da öz əksini tapıb.
mərasimi dünyada mövcud olan bütün mədəniyyətlərin ümumi rituallarından biridir. Bu adətlər min illərlə formalaşmış, müxtəlif dinlərə, zamanlara, yerlərə müqavimət göstərərək yaşamışdır. Onlar çox dərin köklərə və adətlərə əsaslanmışdır. Bu adətlər rəhmətə gedən şəxsə dərin hörməti göstərir. Lakin bu mərasimlər müasir dəfn münasibətlərinin dini- tarixi elementlərini qoruyub saxlayır. İnsanların ən kədərli və hüznlü halında yaranan və ahı- nalə məzmunu ilə diqqəti cəlb edən ağılar bayatı şəklində, yaxud nəsr şəklində olur və yas mərasimində xüsusi ruhanilər tərəfindən avazla ifa edilirdi. Dəfn mərasimi ömrünü başa vuran insanların ikinci dünyaya yola salınma mərasimi idi. Bu zaman rituallar həyata keçirilir və rəhmətə gedənin şəxsiyyətindən asılı olaraq dəfn həyata keçirilirdi. İnsan ölümdən həmişə qorxub, müxtəlif mifik ölüm mələkləri yaradıb və ölümdən sonrakı həyatları haqqında deyimlər və əhvalatlar uydurmuşlar. Qədim Azərbaycan türk yas mərasimlərində şamanlar, dünyasını dəyişən adamın qəhrəmanlıqlarını yada salır, haqqında müsbət şeylər danışır və onun ruhunun ikinci dünyada bağışlanması üçün xüsusi dualar edirdilər. Ağılarda günahların bağışlanması ilə bağlı dualar edilir, rəhmətliyin yaşadığı zaman gördüyü xeyirxah işlərdən danışılır və ölüm mələyindən onunla yaxşı rəftar etməsini diləyirdilər. Çin qaynaqlarından məlumdur ki, Hunlar, Gansu (Kansu) əyalətindəki Tsilen-şan (Allah) dağından ayrıldıqları zaman ağı demişlər. Bildiyimiz ən köhnə ağı nümunəsi isə e.ə. 119-ci ildə Hunların bir döyüşü nəticəsində Ordos'un şimalındakı torpaqlarını itirərək böyük çölün şimalına “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 169
çəkilmələri zamanı söylənilmişdir. Ayrıca Türklərin ən köhnə ağıları içərisində Alp Ər Tunga'ya deyilən Kaşğarlı Mahmud tərəfindən sağü deyilən ağını göstərmişlər. Alp Ər Tunga'ya oxunan ağılar və yuğ mərasimi ilə əlaqədar ilk məlumata Bilge Kağanla bağlı əhvalatda rast gəlinir. Bu matəm adəti zamanı dost və qohumlar ölü üçün nalə çəkir və qorxu fəryadı qoparırdılar, saçlarını kəsirdilər. Dəfndən sonra qida və içki bir müddət məzarın yanında təşkil edilirdi. Tonqal qalanır, vəfat etmiş insanın getdiyi uzun səyahət üçün işıq və istilik təmin edilirdi. Həm qədim, həm də müasir ağılarda sarsılmış, itkinin təsirindən böyük kədər motivləri güclüdür və hüznlü musiqi ilə söylənilir. Ağıları aşağıdakı kimi təsnif etmək olar:
Ağılar Azərbaycan şifahi xalq yaradıcılığının ən zəngin janrlarından biridir. Bu zaman layla ifadəsinin nəqarət kimi işlənməsi yenə də yuxu ilə ilgilidir. Qədim inamlara görə bu dünyanı tərk edərək digər dünyaya gedən insan dərin yuxuya gedir. Bu yuxunun körpə uşaq yuxusu qədər şirin olması üçün lay-lay oxumaq vacib idi. Ölüm zamanı ayrılıq labüddür, bunun acısı hər kəsi kədərləndirir, göz yaşları ilə insanlar çəkdikləri acını ifadə edir və inanırdılar ki, ölmüş insan onları duyub, əzizlərinin onu nə qədər sevdiyini anlayır. Ərəb kultunda məzar daşı yoxdur. Ölünün torpaqla inteqrasiya etməsi və zaman içində torpağa qarışaraq itməsi istənilirdi. Məzarın müqəddəsləşdirilməsi günahdır. Məzarlara daş tikilməsi və bu daşın sənət əsəri halına gətiriləcək qədər bəzənməsi İslam coğrafiyasında Türk kultunda mövcuddur. Şaman ənənəsinin davamı olaraq türk məzarlarında ölən gənc insanların əşyalar qoyulur, gəlin və gənc qızların və oğlanların məzarları tel və duvaqlarla bəzədilir. Ağaclara müxtəlif parça və yaylıqların bağlanması, qəfəsdəki quşların azad edilməsi indi də ənənə şəklində davam etdirilir. Yas nəğmələrində insanları ağlatmaq ağıçıların vəzifəsidir. Onlar kədər dolu səslə oxuyurlar. Azərbaycan türklərinin İslam dini qəbul etməsindən on əsr keçmiş olmasına baxmayaraq, bu gün gündəlik həyatımızdakı bir çox mədəni elementlər İslamdan əvvəlki mədəniyyətin izlərini daşımaqdadır. Məzar daşında Şaman ayinlərində köməkçi ruhların yardımından faydalanmaq məqsədi ilə istifadə edilib. Ailədə vəfat etmiş insanların, köhnə Şaman ruhlarının, meşənin, suyun və yerin köməkçi ruhlarının da Şamana kömək etdiyi qəbul edilirdi. Quşların ruhları Şamana səmaya səfər etməkdə kömək edirdi. Cəmiyyətdə din adamları müqəddəs hesab edilirdi və onların ölümündən sonra, ruhlarından kömək istəmək məqsədi ilə məzarları müqəddəsləşdirmişlər. İndi də məzar, türbə, yatır və bənzəri yerlərin ziyarəti və bunlardan mədət umulması inanc sisteminin davamı olaraq ortaya çıxmışdır. Yas mərasimlərində ağı demək də şamanizmdən miras qalan elementlərdən biridir. Rəhmətə gedən insanlara dərin hörmətin əlaməti idi ki, onun cənazəsi yanında xoş sözlər danışılır və dualar edilirdi ki, uca ruhun qarşısında günahları bağışlansın. Bölgədən toplanan ağı-laylaların nəsr forması da mövcuddur. Matəm motivli bu ifadələrin sonunda lay-lay işlədilir və göz yaşları ilə müşayiət olunur. Bu tip deyimlərdə lay-lay ölmüş insana ikinci dünyadakı həyatın olmasına inam duyğuları ifadə edir. İnanırlar ki, ölülər o biri dünyada görüşür, söhbət edir və dərdləşirlər. Yəni ölümsüzlüyə və əbədi həyata inam hələ də yaşayır. Azərbaycanın Qax ərazisində yaranıb-yaşayan laylalar qadın yaradıcılığının şah əsəri kimi diqqəti cəlb edir. Dünyaya gələn körpə üçün və dünyaya vida edən insan üçün söylənən laylaları oxuyan qadının səs tembri və musiqi avazı eyni, məzmunu, şeiriyyəti isə fərqlidir. Yalnız nəqarət təkrarlanır. Hər iki növdə də məqsəd yatırtmaq və hüzur verməkdir. Bu örnəklərin araşdırılması həmişə folklorşünasların diqqətini cəlb etmişdir. Ədəbiyyat: 1. Babaların hikmət xəzinəsi. Milli azlıqların folkloru. Şəki-Balakən bölgəsi. Bakı-2011. 2. Azərbaycan folkloru antologiyası. Tərtib edəni: Əhliman Axundov, birinci kitab, Bakı- 1968. Səh.288. 3. KTLS, 1991: 650-651. |