Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

142

 

 

 

 

düşünülərək  avqust  aylarında  adına  festivallar  keçirilir.  Dovşan  antik  Britaniyada  da  müqəddəs 

olaraq qəbul  edilir. Antik Romada isə  təşkil edilən dini mərasimlərdə  çox önəmli  rolları vardır və 

xalq tərəfindən əti yeyilməz” [6].  

Altan Armutakın “Doğu ve Batı mitolojilerinde hayvan motifi” adlı məqaləsindən götürülmüş 

bu  parçada  dünya  xalqlarının,  eyni  zamanda,  əski  türklərin  mifologiyasında  dovşanın  tutduğu 

yerdən bəhs edilir. Göründüyü kimi, əti yeyilməyən heyvan tutulmaz. Ancaq ədib bu kəndə Dovşan 

tutan adı verir. Həm də bunu Heydərli piri haqda danışarkən qeyd edir. Pirlərə, ocaqlara inanılan bir 

zamanda əski köklərdən uzaqlaşma da bu süjet altında oxucuya çatdırılır.  

Oxucuya çatdırılan incə məqamlardan biri də hekayədə adı keçən Heydərli piridir. Yazıçı bu 

pirin  kəramətlərindən  danışmaq  istədiyini,  ancaq  susduğunu  diqqətə  çatdırır.  Pir  adlarının  konkret 

şəxs adları ilə bağlı olması maraq doğurur. Əslində, bu adlar altında konkret insanların fırıldaqları, 

yalanları gizlənirdi. Pirlər haqqında Cəlil Məmmədquluzadədən sonra da Azərbaycan ədəbiyyatında 

müxtəlif  əsərlər  yarandı.  Bunların  özülünün  Mirzə  Cəlilin  xırda  işarələri  ilə  qoyulduğu  şübhə 

doğurmur.  

Böyük  sənətkar  insanların  cəhalətindən  istifadə  edərək  onu  müxtəlif  yollarla  istismar 

edənlərin  qatı  düşməni  idi.  Bunu  “Molla  Nəsrəddin”  jurnalının  nəşrə  başladığı  gündən  özünə 

manifest  kimi  qəbul  etmişdi.  “Molla  Nəsrəddin”in  28  aprel  1906-cı  il  sayında,  jurnalın  dördüncü 

nömrəsində  yazıçı  öz  məramını,  mollalar  adı  altında  adlandırdığı  təbəqənin  onu  niyə  sevmədiyini 

belə əsaslandırırdı: “Əvvələn, mən molla ola-ola müsəlman qardaşlarıma vəz edən vaxt deyirəm: bir 

Allaha  sitayiş  edin,  bir  də  peyğəmbərə  və  imamlara  itaət  edin.  Amma  siz  deyirsiniz:  Allaha  da 

sitayiş  edin,  peyğəmbərə  də,  imamlara  da,  mollalara  da,  dərvişlərə  də,  ilan  oynadanlara  da,  fala 

baxan, tas quran, dua yazan, cadukün, həmzad, əcinnə, kəlilə, dimnə, şeytan, div, mərrix, sərrix, tər-

rix, amax, saşan, küflə qurdu, mığmığ, mozalan – bunların cümləsinə sitayiş edin!” [4, s. 22]. Yazı-

çı bu qənaətində haqlı idi. Onun sevilməməsinin səbəbi elə saydığı səbəblər idi. Çünki xalqın heç 

bir şəkildə oyanmasını istəməyən kütlə ona təhlükə kimi baxırdı. Pirlər də xalqı cəhalət yuxusunda 

saxlamaqla onu talan edən, nəzir-niyaz adı ilə var-dövlətini əlindən alan vasitələrdən biri idi. 

C.Məmmədquluzadə  yaradıcılığında özünəməxsus  yer tutan hekayələrdən biri də  “Qurbanəli 

bəy”  hekayəsidir.  Əsərin  əsas  qəhrəmanı  Qurbanəli  bəy    müflisləşən  bəy  kultunun  son 

nümayəndələrindən biridir. Əsərdə öz şəxsiyyətini alçaldan biri olaraq təqdim edilən bu obraz sahib 

olduğu kəndin adı ilə də diqqət çəkir. Ədibin xüsusi olaraq seçdiyi bu ad sanki əzilən bir toplumun 

üstünə biçilmiş bir addır.  

Qapazlı  kəndinin  bəyi  öz  qürurunu  itirmiş,  rus  məmurlarının  hətta  iti  ilə  də  xoş  münasibət 

yaradaraq,  itin  başını  sığallayaraq  onun  sahibinə  xoş  təsir  bağışlamaq  istəyən  bu  adam  yazıçının 

uzun  müşahidələrinin  nəticəsi  olaraq  yaranıb  və  tipik  obraz  kimi  xarakterizə  edilir.  Tipik  obrazı 

yaradarkən  ədib  onu  tipik  məkanda  təsvir  etməyi  də  unutmur.  Onun  xarakterindəki  zəiflik  və 

qürursuzluq  özündən  yuxarı  və  özündən  aşağı  təbəqənin  nümayəndələri  ilə  münasibətində  ortaya 

çıxır. “Qurbanəli bəy özündən böyüklər – vəzifəlilər qarşısında nökər, özündən kiçiklər yanında isə 

ağadır; təkcə pristav və naçalnikin deyil, onların arvadlarının da qabağında baş əyir, əsl “nəzakət” 

sahibi olur, özünə tabe adamlarla isə kobud rəftar edir. 

Müəllif Qurbanəli bəyin yaltaq və lovğa təbiətini, onun mənəvi  yoxsulluğunu və nadanlığını 

pristavın  arvadının  ad  günü  münasibətilə  keçirilən  ziyafətdəki  hərəkətləri  vasitəsilə  açır.  O, 

pristavın  xanımının  sağlığına  stəkanla  araq  içəndən  sonra  keflənərək  naçalnikə  deyir:  “Naçalnik 

ağa,  içirəm  mən  bu  stəkanı  sizin  sağlığınıza.  Allah  da  buna  şahiddir  ki,  nə  qədər  bizim  vilayətə 

naçalniklər  gəlib  gedib,  mən  onların  heç  birini  o  qədər  istəməmişəm.  Naçalnik  ağa,  sən  bizim 

başımızın sahibisən. Nə qədər bizim mahalda camaat var, onlar hamısı sənin  yolunda başlarından 

keçərlər.  Mən  özüm  sənin  yolunda  oda  girərəm.  Qurban  sənə  mənim  canım,  nə  qədər  ki,  mən 

sağam,  nökərəm  sənə  ”.  Eyni  sözləri  eyni  yaltaqlıqla  o,  əfsərin  və  onun  xanımının  da  ünvanına 

söyləyir.  

Belə  xoş,  mehriban,  eyni  zamanda,  qorxaq  və  yaltaq  danışığın  əksinə  olaraq,  Qurbanəli  boy 

öz  nökəri  Kərbəlayı  Qasıma,  aşpaz  Əliyə,  qaravaş  Gülpəriyə  müraciət  edəndə  tamamilə  dəyişir; 

kəskin, qürrəli və kobud olur” [7].  

Yazıçı onun sosial fərqləri olan insanlara münasibətini nəzərə alaraq ona “Qapazlı” kəndinin 

sakini  və  sahibi  olmağı  “layiq  görür”.  Özündən  yuxarının  qarşısında  başı  qapazlı  olan  bu  bəy 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

143

 

 

 

 

özündən  aşağını  alçaltmaqdan,  qürurunu  qırmaqdan  çəkinmir.  O,  sanki  əzilmişliyinin  heyfini 

özündən zəif insanlardan çıxır.  

Ancaq onu da qeyd etməliyik ki, onun yaltaqlanmaqdan peşman olduğunu  əsərdə görmürük. 

Bir sıra tədqiqatçılar Qurbanəli bəyin rus qonaqları qarşılamamasını bəy qüruru ilə əsaslandırırlar. 

Lakin  bunu  kifayət  qədər  tutarlı  amil  hesab  etmirik.  Doğrudur,  onu  “Quzu”  hekayəsindəki  Əziz 

xanla  müqayisə  etdikdə  daha  dolğun  xarakter  olduğu  ilə  razılaşırıq.  Ancaq  bu,  onun  mənfi 

xarakterini  ört-basdır  etmək  anlamına  gəlməməlidir.  Onun  at  tövləsində  gizlənməsi  söz  verdiyi 

qonaqlığı unutması, bu sözü sərxoşkən verməsi ilə bağlı idi. Deməli, bu, onun xislətindən gəlir.  

 

 

 

İstifadə edilmiş ədəbiyyat 

 

1. Əfəndiyev H. M.F.Axundovun realist-satirik nəsrinin davamçıları. Bakı: Azərnəşr, 1974, 172 s. 

2. Hüseynov F. Adi əhvalatlarda böyük həqiqətlər. Bakı: Gənclik, 1977, 183 s. 

3. Məmmədquluzadə C. Seçilmiş əsərləri, 4 cilddə, 1-ci cild. Bakı: Öndər nəşriyyat, 2004, 664 s.  

4. Məmmədquluzadə C. Seçilmiş əsərləri, 4 cilddə, 2-ci cild. Bakı: Öndər nəşriyyat, 2004, 584 s.  

5. http://old.525.az/view.php?lang=az&menu=7&id=9742&type=1 

6. http://www.msxlabs.org/forum/mitoloji/25815-dogu-ve-bati-mitolojilerinde-hayvan-motifi.html 

7. http://calilbook.musigi-dunya.az/q/qurbanali_bey.html 

 

Vefa Babayeva 

The characterization of place names in Jalil Mammadguluzadeh`s stories 

 

Summary 

We have been witnessing not only the characterization of figures, but also characterization of 

place in Jalil Mammadguluzadeh`s activity. The writer describes a typical person in a typical place 

by  Danabash,  Zurnali,  Qapazli,  Itgaqan,  Tazakli  and  other  place  names  as  these  ones.  The 

characterization of place is involved in detailed analysis on the basis of samples in our article.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

144

 

 

 

 

BÖLMƏ 3 – MUXTAR HÜSEYNZADƏ SALONU 

 

 

 

Олег Данакари  

руководитель Удинского культурного центра «Орайин» 

 

АЗЕРБАЙДЖАН – ГАРАНТ СОХРАНЕНИЯ ЯЗЫКА, КУЛЬТУРЫ 

И  САМОБЫТНОСТИ УДИН 

 

Я вас приветствую и в первую очередь выражаю огромную благодарность руководству 

Азербайджанского государства, лично уважаемому президенту Ильхаму Алиеву за то, что он 

уделяет  огромное  внимание  в  развитие  и  сохранение  национальных  меньшинств,  особенно 

мною представленный удинский народ. 

Удины  принадлежат  к  тем  26  албанским  племенам,  что  являются  создателями 

албанского царства и относятся к числу предков современного Азербайджанского народа. В 

процесс  многовекового  формирования  азербайджанского  народа  особенно  после 

распространения  в  Азербайджане  ислама,  автохтонные  племена  слились  в  единый  этнос- 

азербайджанцев.  Но  удины-  христиане  до  сих  пор  сохранились  как  малый  этнос  со  своим 

языком,  материальной  и  духовной  культурой.  И  не  случайно  ни  один  из  этносов 

проживающих  в  Азербайджане  не  вызывает  столь  пристального  внимания  учёных  и 

политиков как удины. 

В  настоящее     время  в  мире  насчитывается  около  10  тыс  удин,  половина  из  которых 

живут в Азербайджане. А местом компактного проживания  и родиной всех удин считается 

Нидж, где по официальным данным проживает около 4 тысяч. 

Язык удин относится к нахско- лезгинской языковой группе. 

Достоверные  сведенья  об  удинах  появились  2,5  тыс  лет  тому  назад.  О  предках  моего 

народа  писали  Герадот,  Страбон,  Плиней,  Птоломей.  А  наиболее  подробные  сведенья  об 

удинах есть в книгах. Моисея Утийского 13 в. Но эти писания историческое прошлое. Они 

доказывают о существование  древнего народа Удин. 

Нас  с  вами  интересует  сохранившееся,  на  сегоднешний  день  малочисленный,  но 

самобытний  удинский  народ.  Народ,  который  на  грани  выживания  и  ассимиляции, 

нуждается  в  мошной  поддержки,  как  со  стороны  мирового  сообщества  также  и 

Азербайджанского  государства,  который  является  на  сегоднешний  день,  гарантом 

сохранения удинского этноса. 

Я  намерен,  про  анализировать  в  своём  выступление  современное  положение  и  роль 

государства  в  сохранение,  культуры,  традиции,  языка,  религии  и  обычаев  малочисленного 

удинского народа. 

В  советские  времена,  мало  кому  известные  удины  можно  сказать  были  на  грани 

ассимиляции и потери самобытности. Только благодаря независимости азербайджана народ 

приобрел  второе  культурно-  моральные  и  духовные  богатства.  За  последние  25  лет  были 

изданы  сотни  художественных,  научных  и  учебных  книг,  удинских  писателей,  учённых  и 

другие. Издавались бюллетени, буклеты, брошюры и каленьдари на удинском языке. 

С  гордостью  могу  назвать  имена  такие  выдающихся  сынов  народа  как  Варашила 

Гуасари,  Георгия  Кочари,  Маиса  Кечари,  Ричарда  Данакари,  Артём  Куранова,  Василия 

Шахкулари, Яша Удин, Ашота Удиноглы и многие других, 

Мы  ценим  их  гордимся  ими,  потому  что  каждый  из  них  внес  огромный  вклад  в 

развитие национальной культуры. 

Каждый  из  них  были  и  являются  патриотами  своего  народа,  своего  государства.  Они 

внесли большой вклад в интернациональном воспитание общества. А толерантность является 

характерной  чертой  не  только  выше  перечисленных  личностей  но  и  всего  малочисленного 

удинского народа. 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

145

 

 

 

 

В  Нидже  в  настоящее  время  вместе  с  удинами  в  мире  и  согласие,  в  атмосфере 

толерантности  живут  многие  народы.  Нидж  часто  посещают  государственные  и 

общественные деятели зарубежных  государств они, увидев высокий уровень толерантности 

восхищёнными 

возвращаются 

обратно. 

Действительно 

в 

последние 

времена 

межнациональные  отношения  в  посёлке  Нидж,  где  проживают  удины  достигли  до  такого 

уровня, когда удинов, азербайджанцев, лезгинов в отдельности не увидишь. И в радости и в 

беде являются опорной друг другу. 

А все это результат независимости республики, в стране были созданы благоприятные 

условия  для  укрепления  межнациональных  отношений,  утверждения  духовных  ценности, 

упрочения  исторически  сложившейся  атмосфере  толерантности  и  мультикультурализма.  И 

первым  шагом  в  этом  направление  был  указ  Президента  Азербайджана-  о  защите  прав  и 

свобод, государственной поддержки развития языка и культуры национальных меньшинств 

малочисленных  народов  и  этнических  групп,  проживающихся  в  Аз  Республике.  Указ  1992 

года  первый  государственный  документ  подобного  рода  в  постсоветском  пространстве. 

После  такого  указа  для  развития  национальных  меньшинств  в  республике  были 

организованы  общественные  организации,  получившие  государственную  поддержку  и 

занимающиеся культурно- просветительскими проблемами своего народа. 

Откликнувщись   на  указ  президента  Республики  в  1996  году  удины  создали 

общественную организацию. 

Удинский  Культурный  Центр  «Орайн»  (  Родник)  с  тех  пор  организация  успешно 

занимается  проблемами  вытекающими   из  указа  Президента  Азербайджана:  способствует 

сохранению  и  развитию  родного  языка  и  самобытности,  готовим  и  издаём  за  счёт 

государства  и  спонсоров  книги  удинских  авторов,  учебные  пособия  на  удинском  языке, 

которые  препадаются  в  начальных  классах,  пропагандирует   историю  и  культуру  удин, 

поддерживает  связи  с  удинами,  проживающими  за  пределами  своей  исторической  родины. 

Проводит встречи, выставки и праздничные мероприятия. А главным культурным событием 

в жизни удин стал 20 июля, объявленный «Днём Удинской Культуры». 

Грандиозным событием Удинского народа за последние годы считается проведённая в 

пос. Нидж международная конференция на тему «Удины вчера, сегодня и завтра» с участием 

всех представителей удинских общин как в пределах республики также и за его пределами. 

На  конференцию  были  приглашены  как  государственные  деятели  также  ученые,  писатели, 

интересующиеся историей и культурой самобытного удинского этноса. 

В 2003 году по инициативе удинской интеллигенции и поддержкой Азербайджанского 

государства зарегистрирована Албано- Удинская христианская община. 

Цель  и  задача  общины  была  одна,  восстановить  албанскую  церковь.  Благодаря 

государственной  поддержки  мы  удины  добились  своего  19  мая  2006  году  церковь  была 

восстановлена, ликвидированная 1836 году Русским  Синодом и переданный в   Армянно – 

Григорянскую церковь. 

Это  событие  считается  самым  грандиозным  и  значимым  событием  в  культурном  и 

духовной жизни не только удин но и всего Азербайджана. 

Уважаемые участники конференции! 

Мы  удины  являясь  частью  многонационального  Азербайджанского  народа, 

поддерживаем духовно-культурную  политике нашего государства и его руководства. 

Спасибо за внимание.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

146

 

 

 

 

Osman Əfəndi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor 

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, fəlsəfə kafedrası 

 

FOLKLORDA ÜLVİLİK ANLAYIŞININ BƏDİİ-ESTETİK TƏCƏSSÜMÜ 

 

Açar sözlər: Simurq,  ülvilik,  Qırat,  Xalq, ideal 

Key words: feiliks, sincerity, Qirat, people, ideal  

 

Folklorda fövqəlbəşər, əzəmətli  və qeyri-adi  obrazlara geniş  rast  gəlirik. Xalq  ədəbiyyatında 

bu obrazların  yaranmasına bir növ insanın mübarizə prosesində onun qeyri-adi qüvvələrə ehtiyacı 

və ya bu qüvvələrin ideallaşdırılması səbəb olmuşdur. Əfsanə və nağıllarda təsvir olunan fantastik 

obrazlar xalqın estetik idealı ilə möhkəm bağlı olan bir məsələdir. Məhz buna görə də folklorda belə 

obrazlar insanların müdafiəçisi və hamisi rolunu oynayan bəşər qüvvələrə qarşı mübarizə aparmaq 

olan bir qüvvə kimi təsvir edilmişdir.  

Folklorda  təsvir  edilən  bu  cür  obrazlar  ülviliyə  məxsus  keyfiyyətlərlə  də  öz  məzmunlarını 

zənginləşdirmişlər.  Odur  ki,  belə  obrazlarda  ülvilik  və  estetik  ideal  geniş  şəkildə  təcəssüm  edə 

bilmişdir. Azərbaycan folklorunda Simurq quşu, Pəri, Hüri, Qırat, Ağ at, Gülistani-İrəm və s. məhz 

belə  obrazlardandır.  Bu  ülvi  və  ideal  obrazların  təcəssümü  folklorda  bir  növ  üzvilik  vasitəsilə 

həyatda  tam  təzahür  olunmamış  arzularını  xalq  öz  bədii  yaradıcılığında  Simurq  quşu,  Qırat,  Pəri 

şəkillərində  «əyaniləşdirir»  və  bu  «əyaniliyin»  məzmun  və  forması  estetik  idealın  və  ülviliyin 

əsasını təşkil edir. Beləliklə, folklorda Simurq quşu, Pəri və s.  ülvi obrazların təcəssümü, həyatda 

tam təzahür olunmamış arzuların ifadəsi kimi özünü göstərir:  

– Simurq – qəhrəmanın köməkçisi, fəlakətə düşənlərin xilaskarı, yeni anadan olmuş gələcək 

qəhrəmanların hamisi kimi iştirak edir.  

–  Simurq  quşu  –  deyilən  ümid  ən  qaranlıq  yerlərdən,  ən  çətin  anlardan  insanları  xilas  edir, 

namərdliklə öldürülən qəhrəmanları dirildir.  

– Simurq quşu – xalqın düşmənləri ilə mübarizə aparan qəhrəmanlara kömək edir; onlara yol 

göstərir,  silah  verir,  tilsimlərin  sirrini  açır  və  s.  Beləliklə,  nağıllarımızda  təsvir  edilən  bu  surət 

ülviliyini  mücəssəməsinə  çevrilir.  Odur  ki,  ülviliyin  məzmununu  təşkil  edən  əsas  keyfiyyətlər 

Simurq quşu surətində öz ifadəsini tapmış və bunun ülvi bir surət olduğunu təsdiq edə bilmişdir (2, 

s.52). 

Belə ki, bu surət xəyalla gerçəkliyin vəhdətini ifadə edir: Simurq güclü, qüvvəli, gözəl bir quş 

olması və ya əjdaha ilə düşmən olması olan şeydirsə, onun ideal qəhrəmanlara kömək etməsi, ölən 

qəhrəmanları diriltməsi, hər şeydən xəbərdar olması və s. ola bilən şeydir. Bu vəhdətdə ülvi Simurq 

obrazını  görürük.  Simurq  sonsuz  və  qeyri-adi  gözəlliklərin  ifadəsidir:  o,  yaraşıqlı,  güclü,  məğrur, 

mübariz  xeyirxah,  xilaskar  bir  quşdur,  insanları  qaranlıq  dünyadan  işıqlı  dünyaya  çıxarır, 

qəhrəmanları müdafiə edən şeir qüvvələrlə barışmaz düşməndir. 

Bütün  bu  keyfiyyətlər  Simurq  quşunun  ülvilik  mücəssəməsi  olduğunu  təsdiq  edir.  Lakin 

nağıllarda bu ülvi obraz insanların böyük arzu və ümidlərinin ifadəsi kimi meydana gəlir. Belə ki, 

nağıllarda  Simurq  həyatda  tam  təzahür  olunmamış  arzuların  ülvilik  vasitəsilə  ifadəsi  kimi  təsvir 

edilir.  

Beləliklə, xalq öz yaradıcılığında xoş arzularını, böyük ümidlərini ifadə edə bilmişdir. Xalqın 

bu  ümid  və  arzuları  ictimai  həyatdan  doğan  bir  prosesdir.  Həyat  ziddiyyətləri  qarşısında  öz 

acizliyini  dərk  edən  insan  belə  bir  ümidə  ehtiyac  duyur  və  həyatda  tam  təzahür  oluna  bilməyən 

arzular Simurq quşu şəklində meydana çıxır. Həmin bu prosesdə ülvilik gerçəkliyə qarşı duran və 

onu inkar edən bir qüvvə kimi meydana gəlir.  

Pəri  obrazı Azərbaycan xalq ədəbiyyatında geniş yer tutan, qeyri-adi və fitri gözəlliyə malik 

olan pəri surəti ülvilik mücəssəməsi kimi özünü göstərir (2, s.46). 

Nağıllarımızda  pəri  aşağıdakı  əlamətlərə  məxsus  bir  keyfiyyətdə  təcəssüm  edir:  pəri 

nağıllarımızda  xeyirxah  bir  qüvvə  kimi  özünü  göstərir;  pəri  göyərçin  donu  geymiş  gözəl  qızdır; 

onun  gözəlliyi  qüdrətli  və  əlçatmazdır;  pərinin  əsas  məkanı  Gülüstani-İrəmdir.  Pərilər  Gülüstani-

İrəmdə xüsusi bir cəmiyyət halında yaşayırlar. 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

147

 

 

 

 

Pərilər əsasən su ilə əlaqədar təsvir edilir. Onlar həmişə qəhrəmanlarla su başında rastlaşılar. 

Onlar «qəhrəmanlarla sevişir və göyərçin donlarını soyunaraq evlənirlər»(4, s.318). 

Nağıllarda təsvir edilən bütün xeyir qüvvələr kimi pərilər də şər qüvvələrlə, xüsusən divlərlə 

düşməndirlər və s. 

Bütün bu keyfiyyətlər pəri surətinin ülvi məzmununu təsdiq edir. Belə ki, məzmununu xeyir 

təşkil edə bu surət olan şeylə ola biləcək şeir vəhdətindən ibarətdir. Odur ki, pəri göyərçinlə gözəl 

qızın  sintezindən  yaranmış  bir  surətdir.  Həmçinin  bu  surət  sonsuz  gözəlliklərə,  əzəmətli  paklığa 

məxsus keyfiyyətlərin bir hadisədə təcəssümü kimi təsvir edilir. Nəhayət, bütün bu xüsusiyyətlərdə 

surətin  qeyri-adiliyi  öz  ifadəsini  tapmışdır.  Belə  ki,  pəri  adi  insanlara  məxsus  olan  gözəllik 

çərçivəsindən kənar, sonsuz və heyrət doğuran bir gözəlliyə malikdir. Pəri surətində ifadə olunan bu 

qeyri-adilik  elə  bir həddin, elə bir normanın  yaranmasıdır ki,  burada ülviyyət  əsas  və  başlıca amil 

kimi  meydana  gəlir.  Həm  də  ülviliyi  doğuran  bu  qeyri-adilik  yalnız  surətin  öz  təsiri  ilə  deyil, 

pərilərin  vətəni  olan  Gülüstani-İrəmlə  əlaqəsində  də  özünü  tamamlayır.  Yəni  pərilərin  məkanı  da, 

onların  yaşadığı  xüsusi  cəmiyyət  də  qeyri-adidir.  Beləliklə,  pərilər  ideal  bir  məkanda  və  idal  bir 

cəmiyyətdə  yaşayırlar.  Məhz  buna  görə  də  nağıllarda  pəri  surəti  qeyri-adi  gözəllik  kimi  ülviliyin 

mücəssəməsinə  çevrilir.  Folklorda  bu  surətin  təsviri  xalqın  həyatda  tam  təzahür  olunmamış 

arzularının  ifadəsi  kimi    meydana  gəlir.  Yəni  xalq  öz  yaradıcılığında  həyatda  tam    təzahür 

olunmamış arzularını pəri surətində əks etdirmişdir. Beləliklə, xalq bu ülvi obraz vasitəsilə öz bədii 

yaradıcılığında estetik idealı ifadə etmişdir.  

Nağıllarımızda ülvi və ideal surət olan pəri surəti estetik idealın ən parlaq təcəssümüdür (3, 

s.515).  Lakin  burada  estetik  ideal  pəri  surətinin  yalnız  təsviri  ilə  bitmir,  yuxarıda  göstərdiyimiz 

kimi, pəri ilə qəhrəman arasında baş verən macəralarda da qəhrəmanlıq idealının əksi özünü büruzə 

verir.  Deməli,  pərinin  təsvirində  gözəllik  idealı;  qəhrəmanla  pəri  arasındakı  münasibətlərin 

təsvirində  isə  qəhrəmanlıq  idealı  meydana  çıxır.    Bu  prosesdə  hər  iki  tərəf  vəhdət  təşkil  edir.  Bu 

vəhdətdə  biz  xalqın  estetik  idealını  aydın  görürük.  Belə  ki,  qeyri-adi  bir  varlığın  (pərinin)  insan 

tərəfindən ram olunması faktı insanın əzəmətli mahiyyətini, onun sonsuz qüdrətini təsdiq edir. İnsan 

öz ağlı, iradəsi və qəhrəmanlığı ilə pəriləri valeh edir, nəticədə onlarla sevişir və evlənir (5, s.318).  

ALMA  obrazı.  Qeyd  etdik  ki,  ülvilik  vasitəsilə  həyatda  tam  təzahür  olunmamış  arzular 

folklorda  müxtəlif  yollarla  ifadə  olunur.  Bu  cür  ifadələrdən  biri  də  nağıl  və  dastanlarımızda  geniş 

təsvir olunan «alma»dır. 

Nağıl  və  dastanlarımızda  təsvir  olunan  almalar  öz  məzmunlarına  görə  iki  qismə  bölünür: 

birinci  qismə  məxsus  olan    ildə  bir  dəfə  yetişən,  qocanı  cavana  döndərən,  ömür  artıran,  xəstələri 

tamamilə sağaldan, əsasən Gülüstani-İrəmdə (bəzən padşah bağında da) bitən almadır. İkinci qismə 

aid  olan  isə:  uşaq  arzulayan  ata-analara  dərvişlər,  nurani  qocalar  tərəfindən  verilən  və  onu  bölüb 

yedikdə  uşaq  doğuran  almadır.  Görünən  fərqlərdən  asılı  olmayaraq  hər  ikisinin  məzmunu  ümumi 

bir  nöqtədə  –  ülviyyət  aləmində  birləşir.  Belə  ki,  hər  iki  alma  öz  mahiyyətində  ülviliyə  məxsus 

keyfiyyətləri ifadə edə bilmişdir. Deməli, nağıl və dastanlarımızda təsvir olunan ömür artıran və ya 

uşaq doğuran alma ülviliyin rəmzi kimi təsvir olunur (2, s.143). 

Folklorda alma xalqın istək və arzularının ifadəsi kimi təsvir olunur, həm də bu həyatda tam 

təzahür  olunmamış  arzuların  ifadəsidir.  Xalq  ədəbiyyatında  bu  arzular  folklorda  ülvilik  vasitəsilə 

ifadə olunur. 

Gülüstani-İrəm. Azərbaycan xalq ədəbiyyatında geniş yer tutan, ecazkar tərənnümü ilə seçilən 

Gülüstani-İrəm ülvi və ideal məkan kimi təcəssüm edilir. 

Əfsanə, nağıl və dastanlarda gülüstani-İrəm bir tərəfdən misilsiz, sonsuz və heyrətli dərəcədə 

gözəl  yer  kimi:  burada  güllərin,  çiçəklərin,  meyvələrin,  ayna  bulaqların,  bir  kərpici  qızıldan,  bir 

kərpici  gümüşdən  olan  sarayların,  mərmər  hovuzların  və  füsunkar  gözəlliyi  təsvir  olunur.  Digər 

tərəfdən  bu  yerdə  yaşayan  sakinlərin  (pərilərin,  hurilərin)  və  onların  cəmiyyətinin  qeyri-adi  və 

əlçatmaz gözəlliyi  tərənnüm  olunur. Başqa bir cəhət  də vardır:  Gülüstani-İrəmdə insanların bütün 

xəstəliklərinə  dərman  olan  otlar,  ömür  artıran  meyvələr  yetişir,  burada  hər  cür  şəfa  tapmaq 

mümkündür. 

Göründüyü kimi Gülüstani-İrəm folklorda ülvi bir məkan kimi təsvir edilir. Gülüstani-İrəmin 

ülvi  məzmunu  onun  qeyri-adi  əvəzolunmaz  gözəlliyə  malik  olması  ilə  bərabər  onun  xeyirə