AZƏrbaycan: MÜSTƏQİL İslam və DÖVLƏT
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
D ÖVLƏTİN D İN Ü ZƏRINDƏ N ƏZARƏTİ 1990-cı illərdəki qeyri-sabit vəziyyətdə böyük sayda xarici missionerlərə hökümətin cüzi nəzarəti şəraitində ölkədə geniş təbliğat aparmaq imkanı yaradılmışdı. Sonradan, əsasən milli təhlükəsizliyini müdafiə etmək ehtiyacını əsas gətirərək Azərbaycan dini sahə üzərində nəzarəti əlinə almışdır.
Konstitusiyada təsbit olunub ki, Azərbaycan dünyavi ölkədir (Maddə 6), din dövlətdən ayrıdır (Maddə 19), təhsil sistemi dünyavidir, qanun qarşısında bütün dinlər eynidir və dini etiqad azadlığı təmin edilir (Maddə 37). Lakin, əslində tam ayrılıq yoxdur, ona görə ki, dövlət dini etiqad azadlığı haqqında qanun və DQİDK-nın vasitəsilə müdaxilələr edə bilər. Müstəqil dini icmalar 1996-cı ildə qanuna edilən düzəlişləri dini etiqad azadlığına qarşı əhəmiyyətli zərbə sayırlar. 160
Bü düzəlişlərə əsasən, xarici missionerlərin fəaliyyəti qadağa olunmuş və hökümət bütün dini təşkilatların qarşısında yenidən qeydiyyatdan keçmək tələbi qoymuşdur. Yeni prosedürlara uyğun olaraq, QMİ dini icmanın statusunu müəyyən etməli, sonra tanımalıdır və məhz bu tələb bəzi müstəqil və, xüsusilə şiə icmaların, qeydiyyatının qarşısını almağa imkan yaradır. 161 QMİ-nin inhisarı tez-tez tənqid olunur. Müstəqil imamlardan biri deyir: “Dini icmalar qarşısında Allahşükür Paşazadənin dini hakimiyyətini
Böhran Qrupunun müsahibəsi, müstəqil ruhani, Bakı, oktyabr 2007. 161 Cümə, Cavad, Dadaş, və Yuxarı Kərəc Məscidinin İcmaları ədliyyə nazirliyində qeydiyyatı 1996-ci ildə keçiblər. Yalnız Dadaş və Abu Bəkr Məscidi 2007-ci ilin oktyabrında yeni üsulla yenidən qeydiyyatdan keçmişdir. Nurçu qruplarının heç biri qeydiyyatdan keçməmişdir. Azərbaycan: Müstəqil İslam və Dövlət Böhran Qrupunun Avropa üzrə Hesabatı N°191, 25 mart 2008 səhifə 18
tanımaq öhdəliyinin qoyulmasını demokratiyanın ciddi çatışmamazlığı kimi qiymətləndirirəm”. 162
Məlumatlara görə, 2006-cı ilə qədər bəzi müstəqil icmalar DQİDK sədri Rafiq Əliyev və QMİ arasında olan rəqabətindən faydalanırdı, və sonuncunun təsdiqi olmadan, qeydiyyatdan keçməyə müvəffəq olurdu. Lakin, 2006-cı ildə Hidayət Orucovun komitəyə sədr təyin olunandan sonra, qurumlar arasında ələqələndirmə təkmilləşdi və müstəqil icmalar daha nadir hallarda qeydiyyatdan keçməyə müvəffəq olurlar. 163
Sözügedən icmalar dövlətin dinə münasibətini ədalətsiz olduğunu və ikili standartlara geniş yer verdiyini hesab edirlər. “Bu qanunla hər bir yəhudi və ya xristian hökumətə və ya dini rəhbərə ayrıca ehtiram nümayış etmədən, azad şəkildə fəaliyyət göstərə bilər. Lakin müsəlman icmaları Şeyxülislama hörmət etməlidir”, icmalardan birinin rəhbəri şikayətlənir. “Qeydiyyatdan keçməmiş icmalar çox idi, lakin onların sayı azalmaqdadır. Qeydiyyatdan keçmiş bütün icmalar hökümətlə və ya Şeyxülislamla bu və ya digər tərzdə əlaqəlidir və güclü nəzarət altındadır. Onlara deyirlər nəyi danışmaq olar, nəyi olmaz” digər bir imam söyləyir. “Məsələn, qanuna görə, siyasət və din ayrı olmalıdır. Lakin, hər seçki qabağı Şeyxülislam açıq şəkildə prezidentin namizədliyini dəstəkləyir. Biz dövlətlə əməkdaşlığa hazırıq, lakin bu ədalətli deyil” daha bir dini icmanın rəhbəri belə deyir. 164
təhsil almışlardan daha üstün rəftarla üzləşir. DQİDK rəsmisinin məlumatına əsasən “bizim (DQİDK-nın) İranla və ya İranda oxumuş gənclərlə problemimiz yoxdur. Heç bir ayrıseçkilik yoxdur. Sadəcə olaraq, biz qonşu (İran) ilə qardaş (Türkiyə) arasında fərq qoyuruq”. 165 Bu cür münasibət şiə icmalarında mənfi hisslər doğurur. Müstəqil ruhani qeyd edir: “Dövlətin siyasəti ədalətli deyil. Bir tərəfdən bütün dini fəaliyyətə nəzarət edirlər, digər tərəfdən isə, Türkiyə sayağı ənənələrin ölkəyə daxil olmasına icazə verirlər”. Bəziləri şikayət edir ki, hökümət onların Quran kurslarını bağlayaraq, yalnız türklərin dəstəyi olan kursların işləməsinə icazə verib. 166
162 Böhran Qrupunun müsahibəsi, müstəqil imam, Bakı, sentyabr 2007. 163
Böhran Qrupunun müsahibəsi, diplomat, Bakı, oktyabr 2007; və yazışmalar, Islam üzrə araşdırıcı, Tbilisi, dekabr 2007. 164 Böhran Qrupunun müsahibəsi, müstəqil imam, Bakı, sentyabr 2007. 165
Böhran Qrupunun müsahibəsi, Gündüz Ismayılov, rayonlarda dini məsələlər üzrə şöbənin rəhbəri, DQİDK, Bakı, sentyabr 2007. 166 Böhran Qrupunun müsahibəsi, müstəqil Siə imamı, Bakı, oktyabr 2007. Dini etiqad azadlığı haqqında qanuna yeni əlavələr 2006-cı ildə qəbul edilmişdir ki, bunun məqsədi də qeydiyyat məsələsini və təriqətlərin fəaliyyətini daha da məhdudlaşdırmaq yolu ilə missioner təşkilatların fəaliyyətinə nəzarəti sərtləşdirmək idi. 167 Bir sıra müxalifət və vətəndaş cəmiyyətinin fəalları dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməyən ruhanilərin vəzifəyə təyin olmasına imkan yaradan və müstəqil müsəlman icmalarını QMİ-nin
razılığını almaq öhdəliyindən azad edən dəyişikliklərin qəbul olunmasını təklif edirlər.
168 Bununla belə, dini icmalar, QHT-lər və araşdırma mərkəzləri şikayətlənir ki, qanun hazırlanarkən onlarla müzakirələr aparılmayıb. Düzəlişlərin ilk müzakirələri 2007-ci ilin əvvəlinə planlaşdırılmışdır, lakin onlar bir neçə dəfə təxirə salınmışdır. DQİDK-in sədri Orucov bildirmişdir: “bəzi texniki dəyişikliklər etmək mümkündür, lakin ümumiyyətlə, (dini etiqad azadlığı haqqında) qanunu tam dəyişməyə ehtiyac yoxdur”.
169
Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi Dini sahə üzərində nəzarət vəzifəsi həvalə edilən əsas dövlət qurumu DQİDK 2001-ci ildə icmaları qeydiyyata almaq və onların fəaliyyətinə nəzarət etmək üçün yaradılmışdır. 170
Qurum qeydiyyatda olan bütün dini icmalara təlimatlar paylayır və dini fəaliyyətə gündəlik nəzarət edir. Rayonlarda dini məsələlər şöbənin rəhbəri Gündüz İsmayılov bunu belə izah edir: Dini icmalar üçün bizim qanuni çərçivəmiz var. Onlar bu çərçivədən çıxanda, biz müdaxilə edirik. Dini təhsilin aşağı səviyyədə olmasını nəzərə alaraq, bəzi xarici missionerlər, hərdən pis niyyətlə, bu boşluğu doldurmağa çalışır. Dövlət beyinlərin bu cür zəhərlənməsinə maneə olmağa çalışır. Lakin, bizim üçün problemi inzibati vasitələrlə həll etmək çox çətindir. Mənim fikrimcə, yeganə
167 Feliks Korley, “Azərbaycan: Dini etiqad haqqında Qanun nə üçün və necə dəyişiləcək?”, Forum 18, 14 avqust 2006. 168
Böhran Qrupunun telefon müsahibəsi, millət vəkili Fazil Gəzənfəroğlu, İnsan Haqqları Kommissiyasının üzvü və Hacı İlqar İbrahimoğlu, Cümə Məscidinin icmasının imam- camaatı, Bakı, fevral 2008. 169 “Hidayət Orucov: Azərbaycanda dini etiqad azadlığı haqqında qanuna ehtiyac yoxdur”, 525-ci qazet, 30 iyun 2007. 170
Rəsmi olaraq DQİDK dörd əsas vəzifə daşıyır: dövlətin dünyaviliyini və dinlə siyasətin ayrı olmasını təmin etmək; dini tolerantlığı qorumaq və inkişaf etdirmək; dini təhsilinin dünyavi modeli çərçivəsində olmasını təmin etmək; dini ədəbiyyata nəzarət etmək və ədəbiyyatın dinlər arası və ya ölkənin sabitliyinə zərər vurmamasını təmin etmək. Komitə həmçinin, İranın dini həyata təsirinin qarşısını almaqda kömək etmək üçün yaradılmışdır. Balcı, “Post-Sovet Azərbaycanda İslam və Siyasət ”, eyni mənbədən, səh. 145.
Azərbaycan: Müstəqil İslam və Dövlət Böhran Qrupunun Avropa üzrə Hesabatı N°191, 25 mart 2008 səhifə 19
həll yolu savadsızlıqla mübarizə aparmaq və milli İslami kadrları yetişdirməkdir. Zor gücü ilə biz sabit dini mühit yarada bilməyəcəyik. Bizə lazım olan isə özümüzdə İslam tədrisini təşkil etməkdir ki, gənclər İslamı öyrənmək üçün xaricə getməsinlər. 171
öyrənmək üçün gedən gənc azərbaycanlıların kütləvi axınına nəzarət etmir. “Dövlətə xəbər vermədən indi heç kim xaricdə dini təhsil ala bilməz. Kimsə qeydiyyatdan keçmədən gedirsə, problem yoxdur, lakin qayıtdıqdan sonra rəsmi ruhani vəzifəsi almaqda çətinliklərlə üzləşəcək”. 172
dini ədəbiyyat nəşr etdirmək üçün DQİDK-nın razılığı tələb olunur. Yalnız qeydiyyatdan keçmiş icmalar nəşrlə məşğul ola bilər və hətta onların çap etdikləri nüsxələrin sayı məhduddur. 173 Həmçinin, dini ədəbiyyatın idxalına da məhdudiyyət mövcuddur və bu istər İslam, istərsə də qeyri-İslam ədəbiyyatına aiddir. DQİDK bu işə ciddi nəzarəti həyata keçirir. Məsələn, 2005-ci ildə qurum “siyasi İslamın” təşviqi kimi saydığı 92 dini kitabı qadağan etmişdir. Bundan əlavə, İran Ayətollası Fazil Lənkəraninin də kitabları da daxil olmaqla, Komitədə qadağa olunan ədəbiyyatın açıqlanmamış siyahısını tutulub. 174 2007-
ci ilin noyabrında polis kitabları müsadirə etməklə, metro qarşısında və küçələrdə Quran satıcılarının işini əngəlləmişdir. Kitab satıcıları etiraf etmişlər ki, onlardan dini kitabları satışdan yığışdırmaq xahiş olunmuşdur. 175
Türkiyə mənşəli qruplar da nəzarətdən kənar qalmır. 1996-cı ildə qanuna edilən dəyişiklilərdən sonra, ölkə boyu on doqquz Quran kursu 176 və bir neçə mədrəsə bağlanmışdır. Nurçuların məscid və mədrəsələri də hədəfə çevrilmişdir: belə ki, bir neçə ay əvvəl, 2007-
Böhran Qrupunun müsahibəsi, Gündüz Ismayılov, rayonlarda dini məsələlər üzrə şöbənin rəhbəri, DQİDK, Bakı, sentyabr 2007. 172
rayonlarda dini məsələlər üzrə şöbənin rəhbəri, DQİDK, Bakı, sentyabr 2007. 173 Azərbaycan qanunlarına əsasən, nüsxələrin dəqiq sayı üzrə DQİDK-nın razılığı olmadan çap maşınları dini ədəbiyyatı nəşr edə bilməz. İdxal edilən dini ədəbiyyat yoxlamaya məruz qalır, “Din haqqında Qanun nə üçün və necə dəyişiləcək?”, Forum 18, 14 avqust 2006. 174 Qadağan olunmuş ədəbiyyatın natamam siyahısını tapmaq üçün İnternet ünvanı: www.islam.com.az/modules/news/ article.php?storyid=242. 175 “Azərbaycanda Quran satmaq qadağandır?”, Day.Az, 7 noyabr 2007. 176
Fərman DQİDK tərəfindən dərc edilmişdir, “Dini Bülleten”, Turan xəbərlər agentliyi, sentyabr 2007. ci ilin sentyabrında, ölkənin cənubunda, sünni kəndlərinin birində mədrəsə bağlanmışdır. 2007-ci ildə, türk müəllimin apardığı Quran kurslarının ölkənin şimal bölgəsindəki şəhərlərinin birində bağlanması göstərdi ki, Ankaradan göndərilən müəllimlər də ciddi nəzarət altındadır. 177
Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin İslahatı Azərbaycanda “rəsmi” İslam Sovet vaxtı yaradılan və şərti olaraq müstəqil qurum olan QMİ tərəfindən idarə olunur. Onun şiə rəhbəri Şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadə 1980-cı ildə təyin olunmuşdur; onun müavini Müfti Hacı Salman Musa oğlu Musayev isə sünnidir. QMİ molların təyinatı, İslamın tədrisinə və ruhanilərin məvacibi məsələlərinə cavabdehdir. 178
hallarda əhalinin rəğbətinə sahib olurlar. “Qırmızı mollalar” Sovet hökümətinin casusu sayılırdı və, deyilənə görə, bir çoxu, kommunizm dağılandan sonra öz vəzifələrində qalmışdır. Bu səbəbdən və, həmçinin Məkkə və Mədinəyə ziyarətin təşkili üzərində saxladığı inhisara görə, bir çoxları QMİ-ni korrupsiyaya uğramış təşkilat sayır. “QMİ dini təşkilat deyil, o bizneslə məşğuldur”, Bakıda yaşayan imamlardan biri hesab edir. 179
Paşazadənin daxili siyasətə müdaxiləsi QMİ-nin durumunu daha da zəiflətmişdir. O, xüsusilə 1998-ci və 2003-cü illərdə prezident seçkiləri zamanı, hakim partiyanın namizədlərinə qeyri-şərtsiz dəstək vermiş və hətta, deyilənə görə, müxalifətə səs verənləri hədələmişdir. 180
və dini icmalara yetərincə kömək etmir. Həcc ziyarətinin təşkilindən qazanılan vəsaitə və nəzarətində saxladığı məscidlərdən hesabı bilinməyən ianələrə malik olmasına baxmayaraq, əksər məscidlər icmaların öz təşəbbüsü və ya xarici yardımla bərpa edilib. “Paşazadə bizim üçün nə edib?” Astaradan bir qadın soruşur. “O, əzanın səslənməsinə qadağa qoydu, Həccə yalnız ozünə
177 Yuxarıda 100 saylı istinada bax. 178 1989-ci ildə Transqafqaz Müsalmanlarının Sovet Ruhanilər İdarəsi Qafqazda Şiələr və Sünnilər üzərində hakimiyyət verən Qafqaz Müsəlmanlar İdarəsi (QMİ) adı almışdır. Adətən, QMİ-ni Müsəlmanlar üçün müqəddəs olan ziyarətqahlara səfərlərin qiymətini süni artırmaqda və Azərbaycana aid istifadə olunmamış kvotatın İran və, əsasən Dağıstan və Çeçenistandan olan, Rusiya Müsəlmanlarına satmaqda günahlandırırlar. Bax Yunusov, eyni mənbədən, səh. 233-237. 179
Böhran Qrupunun müsahibəsi, müstəqil imam, Bakı, yanvar 2008. 180 Hacızadə, eyni mənbədən, səh. 10. Azərbaycan: Müstəqil İslam və Dövlət Böhran Qrupunun Avropa üzrə Hesabatı N°191, 25 mart 2008 səhifə 20
yaxın adamları göndərir və məscid üçün heç nə etmir. Burda bütün təmiri özümüz etmişik!” 181
QMİ İslamın tədrisi üçün yeganə rəsmi mənbə olan Bakı İslam Universitetinə və onun dörd filialına (Zaqatala, Lənkəran, Sumqayıt, Mingəçevir) nəzarət edir. Bundan əlavə, QMİ-nin nəzarəti olmadan, dövlətə malik Bakı Dövlət Universitetində ilahiyyat fakültəsi fəaliyyət göstərir ki, onun da səviyyəsi zəif sayılır.
182
2002-ci ildən etibarən nüfüzunu artırmaq üçün QMİ islahatlara yol açmışdır ki, bu da əsasən, yeni nəsil ruhanilərin təhsilini ön plana çıxartmışdır. İlk olaraq qurum xaricdə, xüsusilə Türkiyə, Misir, Suriya, Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı və hətta İranda təhsil almış gəncləri cəlb etməyə cəhd etdi. 183
İkincisi, əvvəlki molları əvəzləmək üçün İslam Universitetinin yeni regional filialları 184
daha yaxşı təhsil almış ruhanilər nəsli yetirşdirməyə başladı. Böhran Qrupunun əməkdaşları, xüsusilə sünnilər yaşayan rayonlarda, əhalinin yeni təyin olunan və daha dinamik olduqlarına görə gəncləri özlərinə cəlb edən mollalardan razılıq etdiklərinin şahidi olmuşdur. Zaqatala/Balakən rayonunun axundu Məhəmməd İgidov deyir: “əvvəllər imamların bilikləri aşağı səviyyədə idi və onlar korrupsiyaya uğramışdı… onlar insanların dinlə əlaqədar suallarını cavablandıra bilmirdi. İndi isə, yeni gənc mollalar sualları cavablandıra bilir… Bu radikallığı aradan qaldırmaq üçün ən yaxşı yoldur”. 185
çalışır. Bakı İslam Universitetinin Lənkəran filialının rektoru Hacı Səədi və ənənəvi dini ailələrdən olan şiə mollalar bunu bu cür izah edir: Türkiyə və ya İran sayağı ənənələrin bizi idarə etməyini istəmirik. Öz ənənələrimizə üstünlük veririk. Biz İnternet əsrinə qədəm qoymuşuq və İslam da uyğunlaşmalıdır. Şiələr hər zaman İmam Hüseynin faciəsini, yəni Aşura gününü qeyd
Böhran Qrupunun müsahibəsi, Astara Məscidinin camaatı, Astara, oktyabr 2007. 182 “Tədris səviyyəsi axı çox aşağıdır”, müstəqil icmanın rəhbəri belə deyir. “Bir dənə universitet olduğuna görə, hamı ora gedir. Dövlət diplomu tanımadığına görə, gənc məzunlar QMİ-də işləməyə məcbur olurlar”, Böhran Qrupunun müsahibəsi, müstəqil icmanın imamı, Bakı, sentyabr 2007. 183 Böhran Qrupunun tədqiqatçısı İranda təhsil almış və yenilikə təyin olunmuş bir neçə rəsmi mollalarla görüşmüşdür. 184
Sumgayıt və Mingəçevirdə filiallar 1997-də açılmışdır, Zagatalada 1998-də və Lənkəranda 2002-də, Böhran Qrupunun telefon müsahibəsi, Bakı Islam Universitetinin nümayəndəsi, yanvar 2008. 185 Böhran Qrupunun müsahibəsi, Məhəmmət Igidov, Zaqatala/Balakən rayon axundunun müavini (Müsəlman ruhani hakimiyyətinin üzvü), Zaqatala, sentyabr 2007. ediblər. Onlar özlərini qamçılayırdılar. Biz buna son qoyduq və qan vermə təşəbbüsü ilə əvəzlədik. 186
qarşılanmır. İslam dini mərkəzlərində təhsil almamaqlarına baxmayaraq, bir qism köhnə mollalara hörmət və rəğbət olduğu kimi qalır. Bəzi kəndlərdə yeni təyin olunmuş mollaların məscidləri boşdur, lakin köhnə mollalar yas mərasimlərini keçirir və dindarlara onların gələcək taleyini danışır. 187 İranda
təhsil almış ruhanilərə QMİ-nin icazəsini almaq çətin olaraq qalır; Hacı Səədi gileylənir ki, “böyük sayda gənc təhsilini bitirəndən sonra İranda qalır”. 188
İslahatların nəticəsində dini təhsil üzərində nəzarətin keyfiyyəti artmış, lakin onlar daha da irəli gedib, müstəqil və qərəzsiz ruhanilərin yaradılması prosesini gücləndirməlidir. QMİ ruhaniləri hökümətə qarşı sədaqətinə görə deyil, ləyaqəti və dini biliyinə əsasən təyin etməlidir. 189
B. D ÖVLƏT T ƏRƏFİNDƏN S IXIŞDIRMALAR Son illərdə hökümət bəzi müstəqil İslamçı qrupların, xüsusilə şimal bölgələrində yaşayan sələfilərin fəaliyyətini sıxışdırır. Bununla bərabər, digər müstəqil qruplar da həddən ziyadə pis rəftarla üzləşdiklərini bildiriblər. 190 Adətən sələfilərə şübhə ilə yanaşılır: onların potensial terrorçu kimi təqdim edilməsində həm mətbuat, həm hökümət və həmçinin də, rəsmi şiə ruhanilər rol oynamışlar. Baxmayaraq ki, vətəndaş cəmiyyətinin üzvləri təqiblər nəticəsində bu icmaların
Qamçılamağın qan vermə ilə əvəzlənməsi də İran tərəfindən tətbiq edilən yenilikdir. Cümə Məscidinin İcmasının başçısı Hacı İlgar Ibrahimoğlu iddia edirki, Azərbaycanda bu yeniliyi o tətbiğ edib və sonra bu fikiri QMİ ruhaniləri təkrarlayıb. 187 Azərbaycanda ənənəvi müsəlman ənənəsidir ki, mollalar Ərəb dilində müəyyən dualar yazmaqla, bir neçə manat məbləğində pul qazana bilər. 188 Müsəlman ənələrinə uyğun olaraq, dini icma özü imamını seçir; bəzi hallarda QMİ icmalara icazə verir ki, öz seçdiyi imamı saxlasın; digər hallarda, QMİ öz seçdiyini yerləşdirir. Böhran Qrupunun müsahibəsi, Hacı Səədi, direktor, Lənkəran Islam Universiteti, Lənkəran, oktyabr 2007. 189 2007-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında Böhran Qrupunun apardığı müşahidələr göstərmişdir ki, QMİ-nin bütün ruhanilərinin otaqlarında Prezident Əliyevin şəkli var. 190 Zaqatala rayonunda böyük hörmətə malik olan Süfi Şeyxi demişdir ki, saqqalı radikal İslamın təzahürü sayan polis saqqaları qırxmağa məcbur edir. Ona deyiblər ki, ya saqqalı qırxmalısan və ya beş günlük həbsə olunacaqsan. Həmçinin, deyir ki, bəzi hallarda, polis saqqallı adamın evinə bərbəri gətirir. Böhran Qrupunun müxbiri, İslam üzrə xarici araşdırıcı, Tbilisi, yanvar 2008. Azərbaycan: Müstəqil İslam və Dövlət Böhran Qrupunun Avropa üzrə Hesabatı N°191, 25 mart 2008 səhifə 21
radikallaşmaq riskindən agahdır, əksər QHT-lər onların haqqlarını güclü şəkildə müdafiə etmir: 191
Əksər hüquq müdafiəçiləri milli-demokratik düşərgənin yetirmələdir və güclü dünyavi ənənələrə malikdir. Onlar daha çox həbsdə olan jurnalistlər və söz azadlığı kimi digər daha populyar mövzularla məşğul olmağa üstünlük verirlər. Az sayda hüquq müdafiəçisi radikal İslamçılar olduğu iddia edilən şəxslərin ədalətli mühakimə hüququnun qorunması kimi qeyri-populyar məsələlərlə məşğul olmağı öz üzərinə götürür. 192
saqqallı şəxslərin təhqiramiz yoxlanması, onların saqqallarının zorla qırxılması və onların döyülməsi kimi hallardan başlamışdır. 193
Şimal bölgəsindəki şəhələrdən birində polis əməkdaşı Böhran Qrupuna etiraf etmişdir ki, “Onlara (sələfilərə) möhkəm tapşırılıb ki, saqqallarını qırxsınlar”, çünki onların zahiri görünüşü “uşaqları qorxudur”. 194
Ardıcıl “yoxlama” kampaniyası onlarla adamın iki gündən yeddi günə qədər yerli polis məntəqələrində saxlanılması ilə nəticələndi. “Məni həbs edib üç dəfə saqqalımı qırxıblar”, 70 yaşlı sələfi Ehtiram söyləyir. “Mən polisə gedəndə, onlar məni təhqir etdilər. Hamımız bu təzyiqdən çox əziyyət çəkirik”. 195
Digər şəhərdə, bir gənc məsələnin dərininə varmadan, dedi, “onlar kişinin dözə bilməyəcəyi, alçaldıcı hərəkətlər edirlər. Döyməkləri problem deyil, Allah özü hakimdir. Lakin digər hərəkətləri…” 196
“Onlar bizim evlərimizə gəlib, silah axtarır… onlar hətta bizim kim olduğumuzu öyrənməyə cəhd etmirlər. Bizə ağzımızı yummağı deyirlər”, Ələsgər şikayətlənir. “Mənim evimə üç dəfə gəliblər. Artıq qonşularım da mənə şübhə ilə baxır”. 197 Afiyyəddin əlavə edir ki, 2007-ci ilin oktyabrında şimal bölgəsindəki məscidlərdən birində bir neçə kişi saxlanılıb və vəhşicəsinə döyülmüşdür. “Onları məcbur etdilər ki, polisdə deyil, küçədə döyüldükləri haqda sənədə imza atsınlar. Həbs
Böhran Qrupunun müsahibəsi, vətəndaş hüquqlarının müdafiəçisi, Bakı, fevral 2008. 192 Böhran Qrupunun telefon müsahibəsi, Leyla Yunus, insan haqqları müdafiəçisi, fevral 2008. 193
Zaqatala, Balakən, Şəki, Qusar, Quba və Xaçmaz, Böhran Qrupunun müsahibəsi, Elman Osmanov, müdafiə vəkili, fevral 2008. 194
Böhran Qrupunun müsahibəsi, polis nümayəndəsi, Azərbaycanın şimal bölgəsi, oktyabr 2007. 195 Böhran Qrupunun müsahibəsi, Ehtiram (əsl adı deyil), Azərbaycanın şimal bölgəsi, oktyabr 2007.
196 Böhran Qrupunun müsahibəsi, Fəxrəddin (əsl adı deyil), Azərbaycanın şimal bölgəsi, sentyabr 2007. 197 Böhran Qrupunun müsahibəsi, Ələsgər (əsl adı deyil), Azərbaycanın şimal bölgəsi, oktyabr 2007. zamanı onlar dəfələrlə təhqirə məruz qalırdılar və onlara deyirdilər ki ‘siz itdən də aşağısınız’. Biz onlara başa salmağa çalışırıq ki, biz xəvaric deyilik, lakin onlar üçün fərqi yoxdur. Biz çox yorulmuşuq”. 198
2007-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında, mətbuatda yayılmış terror cəhdi haqqında gedən xəbərlərdən sonra, milli təhlükəsizlik və daxili işlər nazirlikləri ölkə boyu birgə “yoxlama” kampaniyasına başladılar. Dəvəçi rayonun imamı Mirzə Əlibəyovla 199 bərabər, polisə “müqavimət” ittihamı ilə onlarla sələfi tutulub, polis məntəqəsində saxlanılmışdır. Onların arasında vaxtilə əfv olunan sələfi “Qarabağ partizanı” Əsgər Rüstəmov da olmuşdur; polis onun evindən bir neçə güllə tapandan sonra, onu qeyri-qanuni silah saxlamaqda ittiham etmişdir, lakin qohumları güllərərin evə atılmasını iddia edir. 200
Bu kimi məsələləri artıq bir neçə il ərzində araşdıran Bakı jurnalisti deyir ki, gənc sələfilərin bir çoxu gözdən itmiş kimidir. “Onların mühakimə olub-olmamasını biz heç bilmirik”. 201
əvvəllər daha çox olduğunu, ancaq bir çox gənc üzvlərin bölgəni tərk etdiyini söyləyirlər. 202 2007-ci ilin dekabrında penitensiar xidmətinin başçısı Nazim Ələkbərov demişdir ki, 60-dan 70-ə gədər vəhhabi həbsdədir və əlavə etmişdir ki “onlardan on beş nəfəri bizə müraciət edib, əvvəlki etiqadlarından imtina etdiklərini bildiriblər”. 203
Radikallaşma təhlükəsi haqda ehtimallar müxtəlifdir. “İnanmıram ki, sələfilər və nurçularla əlaqədar hansısa təhlükə var” şimal bölgəsindəki şəhərlərdən birində yaşayan sünni imam belə düşünür. “Bu sadəcə
198 Böhran Qrupunun müsahibəsi, Afiyəddin (əsl adı deyil), Azərbaycanın şimal bölgəsi, oktyabr 2007. 199
“Dəvəçi vəhhabilərinin imamı həbs edildi”, APA xəbərlər agentliyi, 29 oktyabr 2007. Mirzə Əlibəyov on beş günlük azadlıqdan məhrum edilmişdir. Anar Vəliyevin dediyinə əsasən (“İki sifət”, eyni mənbədən), o, mömin sələfidir və cihad qruplarla əlaqəsi yoxdur. Dörd nəfərlə bərabər, Əlibəyov 2008-ci ilin martın 13-də müəmmalı qalan ittihamla yenidən saxlanılmışdır. 200
Böhran Qrupunun müsahibəsi, Akif Nağı, sədr, Qarabağ Azadlıq Təşkilatı; həmçinin, bax: “Qarabağ partizanları" indi də dindar olduqlarına görə təzyiqə məruz qalırlar”, 525-ci
201
Böhran Qrupunun müsahibəsi, müstəqil jurnalist, Bakı, oktyabr 2007. 202 Şimal bölgələrdə yaşayan sələfilər deyir ki, “qardaşlardan” bir çoxu təzyiqlər nəticəsində Bakıya köçüblər. Kim isə iddia edir ki, yüzlərlə sələfi həbsdədir. Böhran Qrupunun müsahibəsi, Azərbaycanın şimal bölgəsi, oktyabr-noyabr 2007. 203
“Azərbaycan penitensiar xidmətinin rəhbəri: ölkənin islah müəssələrində təxminən 60-70-ə yaxın vəhhabi var”, Day.az, 7 dekabr 2007.
Azərbaycan: Müstəqil İslam və Dövlət Böhran Qrupunun Avropa üzrə Hesabatı N°191, 25 mart 2008 səhifə 22
hökümətin ‘qabaqlama’ siyasətidir”. 204 DQİDK
nümayəndəsi Gündüz İsmayılov sübüt etməyə çalışır ki, “xəvariclər arasında iki yönüm mövcuddur: mülayim və radikal. Qanunu gəbul edənləri dövlət gəbul edir. Lakin onlar qanunu gəbul etmirsə, buna müəyyən reaksiya ortaya çıxır. Onlardan bəziləri Azərbaycanda xilafət qurmaq istəyir!”. 205 Polis isə öz hərəkətlərini dinin arxasında gizlənən cinayətkarlığa qarşı mübarizə ilə əsaslandırır. 206 Bununla belə, polisin fəaliyyətindən belə görünür ki, o bir çox hallarda dinc sələfilərlə radikallar arasında fərq qoymur. Müsahiblərimizin bir qismi düşünür ki, hökümətin addımları dindarları ekstremizmə təhrik edir. Gənc sələfi olan Ələsgər deyir, “bizi döyməklə inancımızı əlimizdən almaq istəyirlər, lakin başa düşmürlər ki, bu mümkün deyil. Onlar tam əksinə nail olacaqlar. Mənə pis adam olduğumu dönə-dönə deyəndə, mən doğrudan da pis adama dönəcəm”. 207
Müstəqil imam əlavə edir, “bu kimi üsullar radikallaşmaya qarşı mübarizə deyil, əksinə, onun artmasını asanlaşdıran amildir”. 208 “Dağıstana baxın!”- müstəqil hüquq müdafiəçisi deyir. “Biz ordakı vəziyyətin burda da təkrarlanmasınımı istəyirik?”. 209 “İnsanlar nə qədər çox ədalətsizlik görsələr, bir o qədər onlar dinə sığınacaqlar ki, cəmiyyətdə tapa bilmədikləri cavabları burda tapsınlar”, yerli mütəxəssis belə qənaət çıxarır. 210
204 Böhran Qrupunun müsahibəsi, rəsmi sünni imam, noyabr 2007. 205
Böhran Qrupunun müsahibəsi, Gündüz Ismayılov, rayonlarda dini məsələlər üzrə şöbənin rəhbəri, DQİDK, Bakı, sentyabr 2007. 206 Böhran Qrupunun müsahibəsi, polis nümayandəsi, Azərbaycanın şimal bölgəsi, oktyabr 2007. 207
Böhran Qrupunun müsahibəsi, Ələsgər (əsl adı deyil), Azərbaycanın şimal bölgəsi, oktyabr 2007. O, əlavə edir: “burda [Azərbaycanın şimal bölgəsində] insanların hamısı saqqal saxlamaq istəyir, lakin edə bilmir. Biz onlarla din haqqında söhbət edirik, əsl İslamın nə olduğunu çatdırmağa çalışırıq. Polisdən fərqli olaraq, biz onlara müəyyən bir şey təklif edirik. Bizə qalan bir Allahdır”. 208
Böhran Qrupunun müsahibəsi, müstəqil imam, Bakı, dekabr 2007.
Böhran Qrupunun müsahibəsi, müstəqil insan haqqları müdafiəçisi, Bakı, fevral 2008. 210 Böhran Qrupunun müsahibəsi, Tofiq Turkel, Turan xəbərlər agentliyinin eksperti, fevral 2008. Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|