Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi kollegiyasının 20 fevral 2014-cü il tarixli

Vərəmin diaqnostikası 

Vərəmə şübhəli olan hallarda aşağıdakı məlumatların toplanması 

və minimum müayinələrin aparılması vacibdir: 

1.

 

Vərəmə xas olan simptomların mövcudluğu, onların əmələgəlmə 

tarixi haqqında məlumatın toplanması və sənədləşdirilməsi: 



 

2 həftədən uzun sürən öskürəyin olması 



 

son 3 ay ərzində bədən çəkisinin azalması 



 

ümumi zəiflik 



 

hərarətin qalxması  



 

iştahanın azalması 



 

gecə tərləmələri 

2.

 

Mantu sınağı 

3.

 

İGRA-test (B)

48

 

4.

 

Rentgenoloji müayinə (C)

48

 

5.

 

Bakterioloji müayinə üçün materialın yığılması 



 

Bəlğəmin toplanması (sərbəst öskürək, qıcıqlandırıcı 

inhalyasiyalar, nadir hallarda BAL) (B)

48

 



 

Nazofaringeal aspirasiya (B)

48

 



 

Periferik limfa düyünlərinin nazik iynəli aspirasiya biopsiyası 

və xarici fistulalardan gələn möhtəviyyatın toplanması (B)

48

 



 

Strinq-test (mədədən alınmış material) (C)

48

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

21

VMB-yə bakterioloji (əkmə, mikroskopiya) və ya molekulyar 

müayinə üsulları ilə müsbət nəticənin əldə edilməsi zamanı “vərəm” 

diaqnozu qoyulur. 

Vərəm xəstəliyinə  şübhəli uşaqların diaqnozunun qoyulması 

alqoritmi və həmin uşaqların sonrakı müayinə taktikası Alqoritm-də 

verilmişdir. Diaqnozun bakterioloji təsdiqi olmadığı halda vərəm 

xəstəliyinin simptomları analizinə  əsaslanmış  aşağıdakı alqoritm 

istifadə olunur: 

1.

 

Üç simptomun mövcud olması (2 həftədən uzun sürən daimi 

öskürək, son 3 ay ərzində  bədən çəkisinin azalması, ümumi 

zəiflik) vərəm diaqnozunu ehtimal etməyə imkan verir.  

Üç yaşdan kiçik uşaqlarda müsbət tuberkulin sınaqlarının və 

rentgenoloji dəyişikliklərin müşahidə olunması diaqnozun dəqiq 

olması ehtimalını artırır. 

2.

 

Vərəmin olmasına  şübhə olduqda və ya yuxarıda göstərilən 

simptomlar kompleksi natamam və yaxud heç müşahidə 

olunmadıqda geniş spektrli antibiotiklərlə (ftorxinolonlar və 

aminoqlikozidlər istisna olmaqla) sınaq müalicəsi təyin edilir 

(bakterial pnevmoniyanı inkar etmək məqsədi ilə). Eyni zamanda 

qurd invaziyalarının, anemiyaların və digər qeyri-spesifik 

xəstəliklərin diaqnostika və müalicəsi aparılmalıdır. 

3.

 

Aparılan qeyri-spesifik müalicədən sonra simptomlar saxlanılarsa 

və ya nəzərə çarpan dərəcədə azalmazsa, o zaman “vərəm” 

diaqnozu qoyula bilər. 

4.

 

Aparılan vərəm  əleyhinə müalicə fonunda əlamətlərin azalması 

və klinik yaxşılaşma müşahidə olunmazsa, o halda ağciyərin 

digər qeyri-spesifik xroniki xəstəlikləri ilə diferensial diaqnostika 

aparılması haqqında məsələ qaldırılmalıdır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

22

Alqoritm. Uşaqlarda vərəmin diaqnostik alqoritmi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Qeyd: ARg:VD* - Ağciyərlərin rentgenoqrafiyası: vərəmə xas olan dəyişikliklər  

Vərəmin müalicəsi 

Uşaqlarda vərəmin müalicə prinsipləri yaşlı  xəstələrin müalicə 

prinsiplərindən  əsaslı surətdə  fərqlənmir, fərq yalnız müxtəlif 

vəziyyətlərdə  bəzi dərman vasitələrin istifadəsinə qoyulan 

məhdudiyyətlərdə, dərman vasitələrinin dozasında və müalicənin 

müddətindədir. Uşaqlarda vərəm əleyhinə dərman vasitələri, adətən, 

daha yüksək dozada istifadə olunur. Bu, uşaqlarda dərmanların 

metabolizminin və xaric olunmasının daha sürətli olması ilə 

əlaqədardır. Fəal vərəmlə  xəstə olan uşaqlarda ağciyərdəki 

bakterioloji yüklənmənin (mikobakteriyaların ümumi miqdarı) 

Qeyri-spesifik 

xəstəliklərin 

müalicəsi  

və ya 

müşahidəsi 

Simptomlar 

Qeyri-spesifik 

xəstəliklərin 

müalicəsi  

və ya 

müşahidəsi

Simptomlar 

Digər simptomlar və ya onların olmaması

Kontaktda olan uşaqların müayinəsi 

Risk qrupuna daxil olan uşaqların 

-

+ 

Öskürək >2 həftə 

Son 3 ay ərzində çəkinin azalması 

Ümumi zəiflik, halsızlıq 

Mantu 

sınağı 

ARg:VD



 

ARg:VD



- 

+ 

yoxdur 

var 

yoxdur 

var

Mantu 

sınağı 

ARg:VD



ARg:VD



yoxdur 

var

var 

AQSXX? Şiş? 

Diaqnoz: Vərəm

Latent vərəm 

Vərəm yoxdur

Müşahidə 

yoxdur

yoxdur 

var 

yoxdur

yoxdur

var 

AQSXX; Şiş?

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

23

səviyyəsinin aşağı olması ilə  əlaqədar olaraq xəstəliyin DD 

formalarının müalicə müddəti yaşlılara nisbətən daha qısa olur. 

Uşaqlarda VMB dərmanlara davamlılıq 

Dünya  ədəbiyyatında DD vərəmlə  xəstə  uşaqların müalicə 

problemləri kifayət dərəcədə işıqlandırılmayıb. Qeyd etmək vacibdir 

ki, yaşlı  xəstələrdə infeksiya mənbəyi ilə davamlılıq spektri yalnız 

46% eyni olduğu halda, xəstə  uşaqlarda bu uyğunluq 80% hallarda 

müşahidə olunur

20,38,44

.

 

Bu da, təsdiq olunmuş infeksiya mənbəyində 

DD olması zamanı kontaktda olan xəstə  uşaqlara müvafiq kimyəvi 

terapiya rejiminin təyin edilməsinə imkan verir (B)

30

. 

Mövcud  ədəbiyyatda olan məlumatların son dövrlərdə aparılan 

meta-analizi uşaqlarda ÇDD VMB vərəminin müalicəsinin 

effektivlik səviyyəsinin kifayət qədər yüksək – 81,67% olduğunu 

aşkar etmişdir. Bu kontingentin arasında ölüm səviyyəsi – 5,9%, 

müalicədən yayılma halları – 6,2% səviyyəsində olmuş, xəstələrin 

39,1%-də dərmanların yanaşı təsiri nəticəsində ürəkbulanma, qusma, 

nadir hallarda eşitmənin zəifləməsi, psixiki pozuntular və 

hipertireoidizm inkişaf etmişdir

17

.

 

1-ci sıra dərman vasitələri ilə  vərəmin mono- və poli- davamlı 

formalarının standart rejimlər  əsasında aparılan müalicəsi kifayət 

qədər effektiv deyil

22,30

. ÜST vərəmin mono- və poli- davamlı 

formalarının 1-ci sıra dərman vasitələri ilə müalicə sxeminə 

ftorxinolonlardan birinir əlavə edilməsini tövsiyə edir

18

, lakin qeyd 

etmək lazımdır ki, ftorxinolonların 1-ci sıra dərman vasitələrinə 

nisbətən üstünlüyü sübut olunmamışdır

57

, 

həmçinin

 

bu halda 

ftorxinolonlara qarşı davamlılığın yaranma riski yüksəkdir

15

. Eyni 

zamanda vərəmin mono- və poli- davamlı formalarının müalicəsi 

fonunda DD spektrinin genişlənərək, ÇDD VMB formalaşması da 

müşahidə edilə bilər. Çox vaxt bu prosesi qabaqcadan 

proqnozlaşdırmaq və ÇDD VMB-nin formalaşmasını vaxtında təyin 

etmək mümkün olmur. Yuxarıda göstərilənlər nəzərə alınaraq, DD-

nin amplifikasiyası riski olan mono- və poli- davamlı  vərəmi olan 

xəstələrin müalicə sxeminə 1-ci sıra dərman vasitələri ilə yanaşı 

minimum üç 2-ci sıra dərman vasitələrinin  əlavə olunması tövsiyə 

edilir

10

.

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

24

Uşaqlarda müşahidə olunan oliqobasilyarlığı və DD təyin etmək 

üçün laborator müayinə metodlarının kifayət qədər informativ 

olmadığını  nəzərə alaraq DD vərəmin müalicəsi  üçün  regional      

DD-lik həmin ərazidə müalicəyə bu və ya digər dərman vasitələrinin 

əlavə edilməsi və digər xüsusiyyətlər nəzərə alınmaq  şərti ilə 

kimyəvi terapiyanın standart rejimləri tövsiyə edilir

10,55

.

 

Uşaqlarda erkən mərhələlərdə aşkar edilmiş, fəsadlaşmamış ÇDD 

vərəmin tövsiyə edilən müalicə müddəti 12-15 aydır. Qalan bütün 

hallarda ÇDD vərəmin müalicə prinsipləri və müddəti yaşlı 

xəstələrin müalicə prinsipləri ilə eynidir

10

.

 

Əsas problemlərdən biri də dərman vasitələrinin orqanizmə daxil 

edilmə yollarının seçilməsidir. Uşaqlarda çox vaxt per oral qəbulu 

üçün həll edilməsi mümkün olan dərman vasitələrinin təyini tələb 

olunur. Lakin bəzi dərman vasitələrinin, xüsusi ilə 2-ci sıra dərman 

vasitələrinin belə formaları mövcud deyil. Bununla əlaqədar müxtəlif 

çətinliklər, bu dərmanların ev şəraitində  və ya stasionarların uşaq 

şöbələrində  ex tempore hazırlanmasının labüdlüyü kimi problemlər 

yaranır. Bu da öz növbəsində  dərman vasitələrinin lazımi dozada 

qəbul edilməsinin mümkün olmaması  və optimal müalicənin 

aparılmaması səbəbindən DD vərəmin inkişafına səbəb olur

41

.

 

DD vərəmin müalicəsi zamanı  uşaqlarda  əlavə  təsirlərin 

rastgəlinmə tezliyi kifayət qədər öyrənilməyib, lakin bütövlükdə 

uşaqlarda bu reaksiyalara nisbətən az hallarda təsadüf edilir və onlar 

nisbətən daha yüngül keçir

1

.

 

Qruplar üzrə vərəm əleyhinə olan dərman vasitələrinin təsnifatı 



Birinci sıra dərman vasitələri (əsas dərman vasitələri)



İzoniazid     (H) 

 

Rifampisinlər (rifampisin, rifabutin, rifapentin) (R, Rfb, Rfp)  

Etambutol 

 

    (E) 

 

Pirazinamid 

 

    (Z) 

 

Streptomisin 

 

    (S) 

 



İkinci sıra dərman vasitələri (ehtiyat üçün dərman vasitələri)



İnyeksion dərman vasitələri  

Aminoqlikozidlər (kanamisin, amikasin)  

(Km, Am)  

Polipeptidlər 

(kapreomisin) 

 

  (Cm) 

 

Flüorxinolonlar 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

25

(oflo-, levo-, moksi-, sparfloksasin)  

 

(Ofx, Lfx, Mfx, 

 

 

 

 

 

 

 

Sfx)  

Tiamidlər (etionamid, protionamid)  

 

(Eto, Pto)  

Sikloserin 

 

 

 

 

(Cs)  

PAST 

para-aminosalicylic 

acid 

  (Pas) 

 



Üçüncü sıra (rezerv dərman vasitələri) 

Thioacetazone 

    (TAZ) 

Klofazimin 

 

    (Cfz) 

Terizidon     (Trd) 

Lizenolid     (Lzd) 

Uşaqlarda vərəmin müalicə alqoritmi 

Bakteriya ifrazının məhdud olması ilə  əlaqədar olaraq, adətən, 

uşaqlar arasında VMB-nin DD-liyi haqqında məlumat  əldə etmək 

mümkün olmur. Bu halda bu və ya digər müalicə rejiminin seçilməsi 

aşağıda göstərilən məlumatlara istinad edilərək aparılır: 



 

DD spektri məlum olan vərəmli xəstə ilə kontakt  



 

1-dən artıq kimyəvi terapiya kursu almış xəstə ilə kontakt 



 

Xəstə uşağın 1-ci sıra dərman vasitələri ilə müalicəsinin effektsiz 

olması 

Xəstəliyin mənbəyində DD spektri haqqında məlumat olduqda 

“Ağciyər vərəminin kimyəvi terapiyası” üzrə klinik protokola uyğun 

olaraq IH, IIH, IR, IIR, IV, IV-X rejimləri üzrə kimyəvi terapiya 

kursları təyin edilir. 

Vərəm infeksiyası  mənbəyinin DD-liyi haqqında məlumat 

olmadıqda və yaxud 1-ci sıra dərman vasitələri ilə aparılan müalicə 

effekt vermədikdə aşağıdakı empirik müalicə sxemi təyin edilir: 



 

ÇDD VEMR: Am, Lfx, Eto



, Cs, Pas, Z 

Müalicəsi effektsiz olan ÇDD VMB vərəmli xəstələrlə kontaktda 

olan xəstə uşaqlar üçün GDD VEMR təyin edilir: 

GDD VEMR: Cm, Mfx, Eto



, Cs, Pas, Z 

Müalicənin müddəti mono- və poli- davamlı formalarda 

ağciyərdəki vərəm prosesinin yayılma səviyyəsindən asılıdır. 

Vərəmin məhdud formalarında müalicə müddəti 9 ay, yayılmış 

formalarında 12 ay olmalıdır. ÇDD VMB və GDD VMB vərəmin 

                                                            



 

Azərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatından keçməmiş dərman vasitəsi

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

26

müalicəsi məhdud formada 12 ay, yayılmış proseslərdə 18 ay 

müddətində  təyin edilir. Proses ağciyər parenximasının bir payında 

və ya döş  qəfəsidaxili limfa düyünlərində (ağciyər parenximasının 

prosesə qoşulmasının rentgenoloji əlamətləri olmadıqda) olduqda 

məhdud hesab olunur. Proses ağciyərin bir payından artıq  əhatə 

olunduqda və ya atelektaz ilə  fəsadlaşmış döş  qəfəsidaxili limfa 

düyünlərinin zədələnməsi olduqda yayılmış hesab olunur (B)

30,36,48

.

 

Kimyəvi terapiya rejiminin seçilməsi yolları  Cədvəl 2-də 

verilmişdir (müalicə rejiminin kodları  və sxemləri yaşlı  xəstələrdə 

istifadə olunan kimyəvi terapiyaya aid protokolda göstərilənlərlə 

eynidir)

1

.

 

Uşaqların müalicəsinin  əsas  şərti vərəm  əleyhinə  dərman 

vasitələrinin tibb işçisinin nəzarəti altında qəbul edilməsidir (D)

45

. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

27

Cədvəl 2. Vərəm xəstəliyi olan uşaqların müalicəsi zamanı 

kimyəvi terapiya rejiminin seçilməsi 

Uşaq Mənbə 

Yayılma 

səviyyəsi 

Rejim Müddəti 

VMB (-) 

Təmas (-) 

- 

məhdud I 

6 

ay 

(B)

40

 

yayılmış II

*

 8 

ay 

(A)

40

 

VMB (-) 

Təmas (+) 

DH VMB 

və ya birinci sıra 

dərman vasitələri 

ilə 

müvəffəqiyyətli 

müalicə 

məhdud I 

6 

ay 

(B)

40

 

yayılmış II

*

 8 

ay 

(A)

40

 

VMB (-) 

Təmas(+) 

Mono-(S) 

və ya 

M-PD VMB 

məhdud 

IIS, IH, 

IR 

9 ay 

(İF: 3 ay) 

(B)

30,52

 

yayılmış 

IIS, IH, 

IR 

12 ay (İF: 3-

6 ay) (B)

30,52

 

VMB (-) 

Təmas (+/-) 

və yaxud 

birinci sıra 

dərman 

vasitələri ilə 

uğursuz 

müalicə 

DHT məlum 

deyil və ya 

DHT: ÇDD VMB 

və ya 

1 kursdan artıq 

müalicə alıb 

məhdud 

ÇDD 

VEMR 

12 ay (D)

39

 

(GPP) 

yayılmış 

ÇDD 

VEMR 

18 ay (D)

39

 

VMB (+) 

DHT: ÇDD 

VMB 

- 

məhdud IV 

12 ay (D)

39

 

(GPP)

39

 

yayılmış

IV 18 

ay

VMB (-), 

təmas(+) 

və ya 

VMB (+), 

DHT: GDD 

VMB 

GDD VMB 

və ya 

ÇDD VMB 

vərəmin uğursuz 

müalicəsi 

məhdud 

IV_X 

 

12 ay (D)

39

 

(GPP)

yayılmış 

IV_X 

 

18 ay 

*  streptomisin II müalicə rejimində yalnız vərəmin ağır, yayılmış, eləcə  də generalizə olmuş 2-cili 

formalarında istifadə edilir. Qalan bütün hallarda II rejimdə müalicə sxemi 3HREZ/5HRE-dən 

ibarətdir. Streptomisindən, eləcə  də  ÇDD/GDD vərəmin müalicəsində bu dərman vasitələrinə qarşı 

həssaslıq saxlanıldığı hallarda da istifadə edilə bilər (D) (GPP)

40,52

.

 

 

Cədvəl 3-də kimyəvi terapiya rejimlərinin sxemi verilmişdir. 

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

28

Cədvəl 3. Uşaqlar üçün DD spektri nəzərə alınmaqla kimyəvi 

terapiya rejimlərinin kodları, sxemləri və müddəti 

Rejim 

1-sıra 

dərman 

vasitələrinə

davamlılıq 

2-sıra 

dərman 

vasitələrinə

davamlılıq

Müalicə sxemi 

Sübutların 

səviyyəsi 

I - 

- 

2HREZ/4HRE

(B)

48

II - 

- 

3HREZ/5HRE 

(A)

4,31,34

IIS S 

- 

3AmHREZ/5HRE 

 

IH 

H, HS, 

HSE 

- 

3-6AmLfxEto



REZ/6LfxEto



REZ 

(B)

30,55 

Km 

3-6CmLfxEto



REZ/6LfxEto



REZ 

Ofx 

3-6AmMfxEto



REZ/ 

6MfxEto



REZ 

Km, Ofx  3-6CmMfxEto



REZ/6MfxEto



REZ 

IR 

R, RS, 

RSE 

- 

3-6AmLfxEto



HEZ/6LfxEto



HEZ 

 

Km 

3-6CmLfxEto



HEZ/6LfxEto



HEZ 

Ofx 

3-6AmMfxEto



HEZ/6MfxEto



HEZ 

Km, Ofx  3-6CmMfxEto



HEZ/6MfxEto



HEZ 

IV 

HR, HRE, 

HRS, 

HRSE 

- 

6-9AmLfxEto



CsPasZ/ 

LfxEto



CsPasZ 

Km 

6-9CmLfxEto



CsPasZ/ 

LfxEtoCsPasZ 

Ofx 

6-9AmMfxEtoCsPasZ/ 

MfxEto



CsPasZ

IV_X 

HR, HRE, 

HRS, 

HRSE 

Km, Ofx 

6-9CmMfxEto



CsPasZ/ 

MfxEto



CsPasZ 

ÇDD 

VEMR 

 

 

Am, Lfx, Eto



, Cs, Pas, Z 

GDD 

VEMR 

 

 

Cm, Mfx, Eto



, Cs, Pas, Z 

ÇDD VEMR  - çoxsaylı dərmanlara davamlı vərəmin empirik müalicə rejimi 

GDD VEMR - genişlənmiş dərmanlara davamlı vərəmin empirik müalicə rejimi 

 

Cədvəl 4  və  Cədvəl 5-də 1-ci və 2-ci sıra  dərman vasitələrinin 

dozaları göstərilib. 

                                                            



 

Azərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatından keçməmiş dərman vasitəsi

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

29

Cədvəl 4. Uşaqların müalicəsində istifadə olunan 1-ci sıra dərman