Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Gəncə Dövlət Universiteti
Yüklə 383,4 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Gəncə Dövlət Universiteti CAHAN AĞAMĠROV ESKĠ AZƏRBAYCAN YAZISI (Ərəb əlifbalı Azərbaycan yazısı) BAKI 2016 2
CAHAN AĞAMĠROV ESKĠ AZƏRBAYCAN YAZISI Ali məktəblərin filologiya fakültələrinin tələbələri üçün Dərslik
GDU-nin Praktik Xarici Dillər Kafedrasında 01.07.2016-cı il tarixində 16 saylı protokolunda müzakirə edilib bəyənilmiĢdir
Elmi redaktoru: professor M.Yusifov Məsləhətçi : AMEA müxbir üzvü M.Nağısoylu BAKI 2016 3
GĠRĠġ
Dünya sivilizasıyasında bəĢər tarixinin ən böyük və dəyərli nailiyyətlərindən biri yazı və əlifbanın kəĢf edilməsidir. Bundan sonra artıq insanlar düĢündüyü fikirləri və danıĢdığı sözləri yazıda ifadə etməyə nail olmuĢlar. Digər tərəfdən bəĢəriyyət əsrlərlə ərsəyə gətirdiyi bütün elm sahələrini, tarixini, adət-ənənələrini və ədəbi-bədii əsərlərini dünyanın müxtəlif ölkələrində göstərmək imkanı əldə etmiĢdir. Ġndi bunun nə dərəcədə əhəmiyyətli olmasını anlamaq çətin deyildir. Azərbaycan xalqının da yazı mədəniyyəti çox qədimlərə gedir. Deyilənlərə görə bizim ġumerlər vaxtında əlifbamız olmuĢdur. Lakin təəssüflər olsun ki, bu günə qədər tam Ģəkildə bizim əlimizə gəlib çatmamıĢdır. Əsas etibariylə Azərbaycan xalqının eski yazısı ərəb əlifbasıyla özünü göstərir. Bu da VII əsrdə Ġslam dininin yaranması və yayılması, ərəblərin istilaları nəticəsində öz dil, din, adət-ənənə, ədəbiyyat, elm və s. bütün Afrika, Yaxın və Orta ġərq, hətda Avropaya qədər yayılması ilə bağlıdır. Azərbaycan da istina deyildi. Beləliklə, biz də yarı xoĢ, yarı zor ərəb əlifbasını qəbul etməli olduq. Uzun illər, daha doğrusu 13 əsr (VII-XX) bu əlifbanın təsiri altında qaldıq. Heç kəsə sirr deyil ki, bizim böyük Ģair və yazıçılarımız bu əlifbadan istifadə edərək öz əsərlərini ərəb əlifbası ilə yazmaqla bərabər, ərəb və fars dilindən də istifadə etmiĢlər. Bununla da dilimizə külli miqdarda ərəb-fars sözləri keçmiĢdir. Bunun bir tərəfi ziyanlı olsa da, digər tərəfi dilimizin zənginliyi baxımından faydalıdır. Orta əsrin ən böyük Ģairləri ƏbuÜla Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi, Xaqani ġirvani, Nizami Gəncəvi, Nəsimi, Füzulidən ta C. Məmmədquluzadə, Sabirə qədərki sənətkarlar ərəb və fars dilindən və bu əlifbadan bəhrələnmiĢlər. Ġndi əziz oxucular, əgər biz adları çəkilən dahilərimizi ədəbiyyatımızdan silsək, onda biz ədəbiyyatımızla yetim qalarıq... Sırf əlifba nöqteyi-nəzərincə məsələyə yanaĢsaq görərik ki, ərəb əlifbası ilə Azərbaycan əlifbası arasında xeyli uyğunsuzluqlar 4
mövcuddur. Ərəb əlifbasında 28 hərf olduğu halda, Azərbaycan əlifbasında 32 hərf vardır. Fars dilində də 32 hərf mövcuddur. KeçmiĢ alimlər vəziyyətdən çıxıĢ yolu olaraq ərəb əlifbasında olmayan p, ç, j, ghərflərinə komponentlər tapmıĢlar ki, bu da lüğət tərkibində olan sözlərin itməməsinə zəmin yaratmıĢdır. Sait səslərə gəlincə burada vəziyyət bir qədər qəlizdir. Belə ki, ərəb əlifbasında 6 sait səs olduğu halda, dilimizdə 9 sait səs mövcuddur. Ərəb və fars dillərində sait səslər iki qrupa bölünür: 1. Uzun saitlər : a, u, i 2. Qısa saitlər : ə, e, o Qısa saitlər də hərəkələrlə ifadə olunduğundan onlar yazıda ancaq sözlərin əvvəlində “ا”əlif hərfi ilə yazılır, sözlərin ortasında hərəkələr bir qayda olaraq yazılmır, lakin oxuda nəzərdə tutulur. Bu da müəyyən çətinlik yaradır. Digər tərəfdən Azərbaycan dilində olan qalan 3 sait səs ü, ö, ı yenə komponent Ģəklində düzəldilmə zərurətində qalmıĢdır.
əlavə edib üzərinə “həmzə” ءiĢarəsini qoymaq lazımdır, sözün ortası və axırında əlifsiz yazılaraq bu Ģəkli alır ؤ. Eyni ilə bu hal “ö”hərfinə də Ģamil edilir ki, bu da oxu zamanı çətinlik törədir. “ı”hərfini ifadə etmək üçün isə təbii ki, dilimizdə bu hərf sözlərin əvvəlində gəlmir. Sözün orta və axırında farscadan götürülmüĢ formadan “i” hərfinə aid Ģəkildə yazılır: i axırda ı, i ortada ی
ي Bu da bir çətinlik yaradır. Ümumiyyətlə, əlifba reforması çox çətin, ağrılı-acılı bir prosesdir. Azərbaycan xalqı 4 dəfə bu reformanı keçmiĢdir: 1. Ərəb əlifbası 2. Latın əlifbası 5
Kiril əlifbası 4. Latın əlifbası Əlbətdə, dilimizə daha uyğun latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasııdır. Ancaq onu demək lazımdır ki, ərəb və kiril əlifbası bizim ana dilimizə yabançıdır. Ərəb əlifbasının bəzi çətinliklərini göstərdik. Kiril əlifbası da dilimizin yazılıĢ qaydasına uyğun deyil. Misal olaraq: kiĢmiĢ, piĢik, keĢniĢ sözlərinin yazılıĢına nəzər salmaq kifayətdir. Vaxtilə hörmətli Ģairimiz Əli Nəzmi Məmmədov belə demiĢdir: “Dil var ikən, gəlin lisan deməyək, Döndərib farscaya zəban deməyək. Hər kəsin var dili, ağzı, sözü, Ağıza and içək, dəhan deməyək. Ərəbi göndərək öz evlərinə, Farsla rusa da qal bizdə mehman deməyək.” Zaqafqaziyada bizimlə bərabər yaĢayan gürcü və ermənilərin əlifbaları özlərindən baĢqa heç kəsə lazım olmasa da dilin dəyiĢikliyə uğraması baxımında çox vacibdir. Lakin türklər demiĢkən: “olacaq artıq olmuĢ”. Bununla bərabər yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi bizim 13 əsr yazılmıĢ tarix və ədəbiyyatımızın qızıl dövrünü unuda bilmərik. Əlifba reformaları nəticəsində Azərbaycan əhalisinin yalnız 10 faizi indi ərəb əlifbasını bilir, 40 faizi kiril əlifbasını bilir, qalan 50 faizi də latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına bələddir. Lakin gəncləri təĢkil edən bu 50 faiz də nə ərəb, nə də kiril əlifbasını oxuya bilir. Elə uçurum da burdan baĢlayır. Bizim bu dərslik kitabını yazmaqda məqsədimiz qismən də olsa bu çətinliyi aradan qaldırmaqdır ki, heç olmasa filologiya təhsili alan gələcək müəllimlər 13 əsrlik bu gözəl ədəbiyyatımızı tədris edərkən çətinlik çəkməsinlər.
6
Eski Azərbaycan əlifbasından söhbət açarkən öncə onu demək lazımdır ki, bu söz əski – cındır, parça kəsiyi deyil, eski – qədim, köhnə, keçmiĢ deməkdir. Bu, türk əlifbasının yazılıĢının bizə bəxĢ etdiyi yanlıĢlıqdır. Gəlin bir neçə misalla bunu izah etməyə çalıĢaq:Türkiyə türkcəsində bu “e” hərfi həm “e” və həm də
tanınmıĢ müğənnimiz RəĢid Behbudovun repertuarından bir türk mahnısına baxsaq kifayət edər:
Göründüyü kimi müğənni doğru tələffüz etmiĢdir. Təbii ki, keçmiĢ, qədim, köhnə günlərimizə dönək, kim cındır, parça kəsiyi gününə qayıdar? Yeri gəlmiĢkən onu göstərməyi özümüzə borc bilirik ki, eski əlifba haqqında iki kitab yazılmıĢdır. Onlardan birincisi hələ müsavat dövründə Mirzə Abbas Abbaszadə tərəfindən yazılmıĢdır. Bu dərslik o zamanın ibtidai siniflər üçün nəzərdə tutulmuĢdur. Lakin bugun onu yenidən bərpa edib ali məktəblərdə tədris etmək metodiki cəhətdən uyğun deyil. Dərslik ancaq əlifbanın öyrədilməsi kursunu əhatə edir. Misal olaraq “a” hərfini bilmək üçün alma Ģəklindən istifadə olunmuĢdur. Ancaq onu da deyək ki, ilk kitab kimi qiymətlidir. Ali məktəb tələbələri üçün 1993-cü ildə Samət Əlizadənin yazdığı əski Azərbaycan yazısı dərslik kitabıdır. Buna da birmənalı yanaĢmaq olmaz. ġəxsən mən hər yazılan bir dərslik kitabına çox müsbət yanaĢıram. Samət müəllim Azərbaycan dili barədə xeyli məlumat vermiĢ, dərsliyi fəsillərə bölmüĢ, yazı növləri haqqında bilgi yaratmıĢ və kitabın sonunda ərəb və fars sözlərinin lüğət vasitəsiylə yazılıĢ qaydalarını, Azərbaycan dilində iĢlənmə prinsiplərini göstərməyə nail olmuĢdur. Lakin bununla bərabər nöqsanlar və çatıĢmayan
7
cəhətlər də yox deyildir. Belə ki, dərslik kiril əlifbası ilə yazılıb ki, indiki tələbələr də nə ərəb əlifbasını, nə də kiril əlifbasını oxuya bilir. Bu dərsi tədris edən müəllimlər də sırf ixtisaçı deyillər. Fikrimizcə bunu ədəbiyyatçı deyil, ĢərqĢünas tədris etməlidir. Hərflərin əksəriyyəti 4 Ģəkilli kimi göstərilir. Misal olaraq: Hərf
əvvəldə Ortada
Axırda ayrılıqda ة = be = b ـب
ـبـ
بـ ة Əslində professor T. Rüstəmova və mən bu tipli hərfləri 2 Ģəkildə veririk: əvvəldə=ortada
axırda=ayrılıqda
ـب
ة Bu ona görədir ki, ərəb əlifbasındakı birdən çox forması olan hərflər birləĢir, ancaq təkĢəkilli hərflər özündən sonra gələn hərflərlə birləĢmir. Məsələn: غجث - bəbir – bəbr ; تت ةبتtab – təb Ġndi soruĢulur sözün əvvəlində gələn “b” hərfi ilə ortada gələn eyni cür, sözün axırındakı və ayrıca yazılan arasında fərq yoxdursa, onu 4 Ģəkildə göstərməyə heç bir lüzum yoxdur, yaxud 9 təkĢəkilli hərf var ki, bunlardan 7-si özündən sonra gələn hərflərlə birləĢməz, ancaq 2 hərf istisnalıq təĢkil edir. Misallar:ذث شثاشث ّصسآ اساد سص سًْ دارا Göründüyü kimi:ژ س ص س ر د ا ّ Bu hərfləri 2 Ģəkilli kimi göstərmək doğru deyil. Əlbətdə, əlifba mövzusu keçilərkən bunların hamısı müfəssəl olaraq izah ediləcəkdir. Bütün bu göstərilənlər nəzər alınmaqla və müasir zəmanəmizdə ġərqin Qərbə və Qərbin də ġərqə inteqrasiyasını nəzərə alaraq “Eski Azərbaycan yazısı” adlı dərsliyin ərsəyə gəlməyinə bir ehtiyac hissi və zərurətin olduğunu dərk etdik. Bu iĢdə əməyi olan hər kəsə minnətdarlığmı bildirirəm.Əziz oxucular, təklif və iradlarınızı Gəncə Dövlət Universitetinin Xarici Dillər fakültəsinə bildirməyinizi sizdən xahiĢ edirik. Öncədən Sizə təĢəkkür edirik!
8
ƏRƏB ƏLĠFBASI HAQQINDA ÜMUMĠ MƏLUMAT. ƏRƏB ƏLĠFBASININ ARDICIL OLARAQ ÖYRƏNĠġ QAYDALARI. Dünyanın ən qədim yazı və əlifbalarından biri ərəb əlifbasıdır. Ərəb əlifbası zərgər dəqiqliyi tələb edən bir əlifbadır. Bu əlifba yazısı sağdan sola yazılır. Rəqəmlər isə soldan sağa yazılır: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 0987654321 Ərəb əlifbasında nöqtənin əhəmiyyəti böyük rol oynayır. Hərflərin yazılıĢ qaydaları 4 cürdür: 1.
2.
ĠkiĢəkilli həflər 19 ədəd 3.
ÜçĢəkilli hərflər 1 ədəd 4.
DördĢəkillihəflər 3 ədəd Cəmi 32 hərf Eski Azərbaycan əlifbasında nuni-səğir deyilən bir hərf də əlavə edilmiĢdir ki, bəzi sözlərin sonunda yazılaraq “n” hərfini ifadə edir. Bu hərf əsas etibariyləhərfiylə yazılıb nun= ى = n kimi tələffüz edilir. Hərflər, səslər əvvəldə
ortada Farsca adı ərəbcə adı ə ا ًَا
Zəbər Fəthə
e ا
َ zir
Kəsrə o ا َ piĢ
Zəmmə
9
Cədvəldən göründüyü kimi bu qısa saitləri ifadə etmək üçün sözlərin əvvəlində ərəb əlifbasının birinci hərfi “ا” əlifdən istifadə edilir. Lakin ortada əlifsiz yazılıb hər hansı bir samit səsin üstünə və altına qoyulur. Əlifba bəhsini bitirənə qədər biz bu hərəkələri qoyacağıq. Lakin göz alıĢandan sonra bu hərəkələr yazılmayacaq, ancaq oxu zamanı tələffüz edilməlidir. Bax, oxucu ilə tələbənin fərasəti özünün göstərməlidir. Biz dərsləri hissələrə ayırıb öz bildiyimiz metodla təklif edə bilərik. Ancaq mənimsəmə qabiliyyətini nəzərə alaraq bu iĢi müəllim və tələbələrin öz öhdəsinə buraxırıq. Ərəb əlifbasını bilmək bizim borcumuzdur.
Uzun saitlər a, u, i bir qayda olaraq yazıda özünün göstərir. Onları aĢağıdakı kimi səciyyələndirmək olar:
uzun saitlərin yazılıĢ qaydası belədir: Ortada, axırda, ayrıca əvvəldə
ا آ A ّ ّا U axırda, ayrıca ortada əvvəldə
ی ي يا Ġ
Qeyd etmək lazımdır ki,ی = ye = i, yhərfi həm i saitini, həm d y samitini bildirir. Fərq yalnız əlifdədir.
10
axırda, ayrıca əvvəldə ,ortada
ی ي “Y” kimi TapĢırıq 1. Sait səslərin hərəsindən 1 sətir yazıb yadda saxlayın. Samit səslər Əslində ərəb əlifbasındakı hərflər bir-birinin oxĢarıdır. AĢağıdakı hərflərə nəzər salmaq kifayətdir:
Yadda saxlayaq ki, 2, 3, 4 Ģəkilli hərflər özündən əvvəl və sonra gələn hərflərlə bitiĢik yazılır. Yuxarıda göstərilən bu samit səslərin yazılıĢ forması 2 cürdür. Ərəb əlifbasında böyük-kiçik hərf yoxdur. Gəlin cədvələ nəzər salaq. axırda, ayrıca əvvəldə ,ortada ة ـجــث ت ـتــت پ ـپــپ ث ـثــث
Ġndi isə 5 təkĢəkilli oxĢar hərflərdən bəhs edək: Bu hərflər özündən sonra gələn hərflərlə bitiĢməz. D =dal =د Z = zal = ر R = re = س Z = ze = ص 11
ژ Keçdiyimiz hərflərə aid misallara diqqət yetirək: ،ػّص ،ػْی ،ػّا ،ػبث ،ض ث ،عبت ،ع ػ ،غ ثاغ ث ،ػاعآ ،ع طآ ،صاػآ ،اعاص ،ػ ا ،ع ص ،ت ث ،ةبت ،ت ت ،ةبث،بثبث ،بث ،ةآ ،تثبح ،پْت ،عبپ صع ص ،یػع ص ،صاص ،ع صژ ا ،بجیػ ،یعآ ،ی ً ،عبی
TapĢırıq 1. VerilmiĢ sözlərdən istifadə edib hərəsindən bir sətir yazın. TapĢırıq 2.Sozlərdən istifadə etməklə cümlələr qurun. axırda, ayrıca əvvəldə , ortada
ـحــح h = he
ج ـجــج c = cim
خ ـخـ ـخ x = xe
چ ـچــچ ç = çe
غ ج س ،ةاعْج ،ػْج ،تش ت ،ًَبس ،غت چ ،عبد ،زیعبت ،پ چ ،ًَبچ ،بجیث ،َجْج ،صاْ ج ،غج ج ،یجبد
axırda, ayrıca əvvəldə , ortada
ـغـ ـع s = sin
ػ ـؾــؽ Ģ = Ģin
Bu ikiĢəkilli hərflər bir qayda olaraq diĢli çapda, diĢsiz yazıda iĢlədilir. ض ج ؿ ،یٌیؿ ،غ ل ث ،غیك ،فاصاص ،فاص ،صبك ع ،غ ك ،ت ك ،ت ث ،ةاغ ك ،فآ ،ؽع ص ،عاصغ ؿ ،ؾ ث ،ؾ ؿ ،اعبؿ
12
یصع ّ ؽع ص اعبؿ . یضچیا تثغ ك عاصغ ؿ . ّضلّا صبك بثبث .
TapĢırıq 2.Özünüzdən 3 cümlə qurub yazın. axırda, ayrıca əvvəldə , ortada
ـنــن n = nun
ل ـلــل l = lam
م ـمــم m = mim
،ن ً ،نؿاع ،ي ه ،تو ؿ ،غ جل ص ،صبلل ص ،اعلا ص ،ل جل ث ،لبه ،ؽبج ل ،ت ل ،ى ػعبت ،ع صبً ،ى ض ث ،ع ضٌ ث ،ىآ ،ىبً ،بً ل ؼٌ ه ،عبه ،صغه ،مبو ت ،ماصبث ،تهلا ؿ ،ملا ؿ ،ىبتـه ػ
Qeyd: yadda saxlamaq lazımdır ki, لhərfi اəlifləbirləĢdikdə bu Ģəkli alır: Yazıda ا ل çapda لا olur. Nuni səğir = n = ى bu hərf biz azərbaycanlılar tərəfindən artırılmıĢdır. Ġsmin yiyəlik halının son hərfi bununla yazılır. Misallar:کًّْػعآ ،کًْْث ،کًّْا ،کیئؿ
yazın.
ّ “vav” hərfinin ifadə vasitələri. Bu hərf təkĢəkilli olsa da aĢağıdakı xüsusiyyətləri ifadə edir: 1.
2.
3.
ؽع ص ّ يلیا ،يه ّ عبًآ 4.
edir: ىّص ،فّعّا ،مّػّا ،ػّص 13
Qeyd: ّhərfi sözlərin əvvəlində o, u, ü, ö səslərini ifadə edirsə ا əliflə yazılır. ،ّا
اعّا ،ػّا ،چّا TapĢırıq 1. ّVav hərfinin bütün ifadə vasitələrinə cümlələr qurub ərəb əlifbası ilə yazın.
axırda, ayrıca əvvəldə , ortada
ى ـکــک k = kaf
گ ـگــگ q, g = gaf
غ گا ،غ گع ػ ،ؽلایگ ،ک ا ،ک و ک ،گً ػ ،صغ گبك ،ف صغ گ ،غ تک ص ،ک صع ا ،کبپ ،ةبت ک ،م غک ا ،نیغک Qeyd 1: ک və گhərflərindən sonra qalın saitlər gələrsə, onlar qalın “k” və “q” kimi tələffüz olunur. Qeyd 2:ک və گhərfləri ل hərfi ا əliflə birləĢdikdə aĢağıdakı kimi olur: لگ ،لک ،بگ ،بک
یضل گ ػبگ عبک لک اع اعلا گ Qeyd 3: Çapdaکhərfi belə də yazıla bilir: ىeyni ilənuni səğir kimi: ،ک ؼ ث ،کصع ا ک عْگ ،ک وک ا ،ک لْک TapĢırıq 1. Gəldi, getdi felləri ilə 5 cümlə qurub ərəb əlifbasıyla yazın. axırda, ayrıca əvvəldə , ortada
ـفـ ـف f = fe
ق ـقــق ğ = ğaf
،گٌ ل ت ،ضٌ ه ،غ تك ص ،ن ل ك ،مغ ك ،ةبولث ،نكبه ،نیبه ،نیض ه ،غ ل ً ،ىبهغ ك ،ف ع ،ف ص ،لبجتْك ،لیهبك ،لبك ،ػبول ه ،ؾ ل ه ،م ع ّ یؿعبك ،بجلل ا ،ن ل ه
1.
Atam iki gündən sonra gəldi. 14
2. Rafət dərsdən getdi. 3.
4.
Biz futbol oynadıq. 5.
Dəftər və qələm stolun üstündədir. H = ha = ٍ Ayrıca axırda
ortada əvvəldə
ٍ َـ
ـِـ ـُ
Yadınıza salaq ki, biz ح = he hərfini keçmiĢik. Ərəb və fars dillərindən bir hərfin bir neçə ifadə vasitəsi ola bilər. Qəribə də burasıdır ki, mövcud olan 2 cür h, 2 cür ğ, 2 cür t, 3 cür s, və 4 cür z hərflərinin hansının hardayazılmasının xüsusi bir qanunu yoxdur. Bunları acaq dilimizə keçən ərəb və fars sözlərinin yazılıĢından əxz edib əzbərləmək yolu ilə yadda saxlamaq olar. Ərəb əlifbasının ən cətin yazılıĢ hərfi də “ha”dır ki, onun da 4 forması vardır. Əlavə olaraq çap və yazı formaları bir - birindən fərqlənir. Bu hərfin ona görə 4 forması var ki, bunları bir-biri ilə əvəz etmək olmaz. Çünki hər formanın öz yazılıĢ qaydası mövcuddur.
ٍ ص ،َ ه ،ماغِ ث ،یصبُ ،ًَ ،ییِْه ،ىبه غِ ه ،عبِ ث ،ؽ ضٌ ِ ه ،ػّغِ ث ،غِ ك ،ن ُ ،غُبه ،غ ُ Bəzən “H” ilə “A”-nın birləĢməsi əlyazısında bu Ģəkildə olur: بُ Qeyd: Bəzən sözlərin axırında yazılan ha hərfi ٍ dilimizdə ə-e saitini əvəz edir. Misallar: ٍعبت ،ٍغ جٌ پ ،ًَاّغ پ ،لاِ ك ،َللا ،ٍصغ پ ،عاْیص ،ًَ Əslində bir qayda olaraq ərəb və fars dillərində hərəkələr sözlərin sonunda gəlmədiyindən “ha” hərfindən burada istisna kimi istifadə olunur. 15
Yüklə 383,4 Kb. Dostları ilə paylaş:
|