2. Azərbaycanın müxtəlif torpaq tiplərində qələvi elementlərin ehtiyatı: bilavasitə, yaxın, potensial ehtiyat elementləri və onların miqdarı. Müxtəlif formalı kalium və natrium birləşmələrinin nisbətlərini torpaqda element kimi yayılmalarını və müxtəlif ehtiyat növlərini N.İ.Qorbunov aşağıdakı kimi təklif etmişdir. Bu elementlərin torpaqda ümumi miqdarını o, ümumi ehtiyat adlandırır. Hansı ki, bura sonrakı ehtiyat növlərini də aid edir. Torpaqdan aqrokimyəvi üsulla ayrılan çəkintidə olan miqdarı – bilavasitə ehtiyat adlandırılır. Bura əsasən duzlarda həll olan kationlar və mübadiləvi kationlar aid edilir. Torpağın lil fraksiyasında olan elementlərin miqdarı yaxın ehtiyat adlanır. Bura qatlar arası zonalarda yerləşən mineralların şişmiş qəfəslərində olan kationlar aiddir. Potensial ehtiyat elementləri plagioklaz və çöl şpatlarında olmaqla, qranulometrik elementlərinin ölçüləri 0,001 mm olan fraksiyaların tərkibinə daxildirlər (cədvəl 2) .
K və Na-un bəzi torpaqların ehtiyat qatlarında yayılması (100q/torpaqda) cədvəl 2
Torpaqlar
Dərinlik,sm
Ehtiyatlar
Potensial
Yaxın
Bilavasitə
Ümumi
Kalium
Çimli-podzollu
0-10
1408
236
7
1651
29-37
1324
295
7
1626
48-56
1273
378
9
1660
100-110
939
520
10
1469
Dağ-qaratorpaq
0-10
1082
622
14
1718
70-80
950
671
15
1636
270
934
739
12
1685
Natrium
Şoranlar
1-3
361
129
6
496
3-15
376
179
224
779
15-30
343
199
316
858
40-50
434
163
217
814
60-75
465
119
74
658
200
422
161
75
658
Ümumi ehtiyatın miqdarı torpağın qranulometrik və mineraloji tərkibindən asılıdır. Yüngül torpaqlarda bütün ehtiyat növləri aşağı olur. Kaolinit gilləri üzərində inkişaf etmiş torpaqlarda ehtiyat növləri daha az olur. Yaxın ehtiyat növü əhəmiyyətli dərəcədə mübadiləvi kationların həcmindən asılıdır.Şorlaşmış torpaqların bilavasitə ehtiyat növündə kalium və natriumun miqdarı maksimum həddə çatır.
3. Torpaqda kalium və natrium tərkibli mineralların bir tipli birləşmələri və geokimyəvi fərqli cəhətləri. Kalium əsasən çöl şpatının və alümosilikatlar qrupundan olan slyudanın tərkibinə daxildir. Kalium tərkibli çöl şpatlarına torpaqda mikroklin, ortoklaz, sanidin, adulyaz formasında rast gəlinir və ümumi formulası K[AlSi3O8] şəklində təsvir olnur. Kaliumun çöl şpatları və slyudanın tərkibindəki miqdarı 8-14%-ə qədər olur (cədvəl 3).
Natrium isə plagioklazın izomorf sırasından olan albitin Na [AlSi3O8] tərkibində olaraq, miqdarı 7,8%-ə qədər çatır. Plagioklazın başqa bir izomorf qarışığı olan albit və anortitin (Ca[AlSi 3O8]Na) tərkibində də natriuma rast gəlmək olar. Natrium və kalium bir tipli birləşmələr əmələ gətirir, lakin geokimyəvi cəhətcə fərqli olurlar. Buna misal olaraq Na-un çöl şpatlarında, kaliumun isə slyudalardakı miqdarını göstərə bilərik.
