Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s a k a d e m I y a s I kafedra: «İctimai elmlər»

Azərbaycanda sufilik və hürufilik fəlsəfəsi. XI–XII əsrlərdə Azərbaycanda batinilik, 
ismaililik və sufilik cərəyanlarının yayılması sürətlənir. Həmin cərəyanların fəlsəfi ideyaları 
ölkədə həm mənəvi mədəniyyətin, həm də sosial həyatın müxtəlif sahələrinə fəal təsir 
göstərmişdir. Əsasən, XI–XII əsrlərdən başlayaraq adı çəkilən cərəyanların nəzəri təlimləri, 
Sovet dövrü istisna olmaqla, Azərbaycan fəlsəfi və ictimai-siyasi fikrində geniş yer tutmuşdur. 
Azərbaycanda əsrlər boyu ezoterik fəlsəfi təlimlər və ilk növbədə, sufi fəlsəfəsinin nəzəri 
əsasları haqqında əsərlər yazmış alim-mütəfəkkirlər olmuşlar. Onların əksəriyyəti dünyəvi 
təhsil almış və fəlsəfi problemlərə əsasən vəhdət əl-vücud adı altında tanınan və dünya fəlsəfi 
düşüncəsi üçün universal fenomen olan panteizm mövqeyindən yanaşmışlar. Onlar Allahın və 
ilahiləşdirilmiş varlığın sirlərinin irrasional dərkinə üstünlük versələr də, bir çox hallarda 
varlığın rasional dərkini inkar etməmiş, mədəniyyət tarixində dünyəvi elmlərin dərin bilicisi 
kimi də tanınmışlar. XI–XII əsrlərdə Azərbaycanda qeyri-ortodoksal sufilik fəlsəfəsinin 
yaradıcıları dünya mədəniyyəti tarixində tanınmış Baba Kuhi Bakuvi (948–1050), Eynəlqüzat 
Miyanəci (1099–1131), Əxi Əbü-l-Fərəc Zəncani və mötədil sufiliyin yaradıcılarından olan 

---

21 
Şihabəddin Əbuhəfs Ömər ibn Məhəmməd Sührəvərdi (1145–1234) və b. fəlsəfi irsi olmuşdur. 
XIV əsrdə yaşamış Azərbaycanlı filosof Sədəddin Mahmud Əbdülkərim oğlu 
Şəbüstəri Təbrizi (1287-1320) Sufi–panteist mütəfəkkiridir. Özünün xəbər verdiyi kimi o, 
Misir, Şam və Hicaz ölkələrinə səfər etmiş, kəndbəkənd, şəhərbəşəhər gəzmiş, hər yerdə 
adamlar və şeyxlərlə görüşmüş, elmi axtarışlarda olmuşdur. 
Mütəfəkkir Sufizmə və onun fəlsəfəsinə aid “Dünyaların ağasını dərk etməyə dair 
yəqinliyin həqiqəti”, “Həqiqət axtaranların güzgüsü”, “Sirlər gülşəni” və “Səadət kitabı” 
əsərlərini yazmışdır. Şəbüstəri olduqca məşhur şair və filosof olmuşdur. Mahmud Şəbüstərinin 
1317-ci ildə qələmə aldığı “Sirlərin gülşəni” kitabında başlıca ideya varlığın vəhdətinin 
poetikcəsinə əsaslandırılmasıdır. M.F.Axundov bu fəlsəfi poemadakı mütərəqqi fikirləri yüksək 
qiymətləndirmişdir. Dünya şöhrəti tapmış “Sirlər gülşəni” fəlsəfi poeması tanınmış 
mütəfəkkirlər tərəfindən şərh edilmiş, fars, eləcə də rus, ingilis, alman, fransız və türk 
dillərində çapdan çıxmışdır. 
“Sirr gülşəni” əsərində şair və filosofun dünyagörüşünün sufi–panteist tendensiyası öz 
əksini tapmışdır. M.Şəbüstərinin fikrincə, insan təkcə allah ilə deyil, bütün aləm onun müxtəlif 
təzahürü ilə eynidir, vəhdətdədir. Filosof panteizmi inkişaf etdirmiş, allah, insan və təbiəti eyni 
təzahürlər saymışdır. Qədim yunan fəlsəfəsi ilə dərindən tanış olmuşdur. Əslində antik fəlsəfə 
Şərq fəlsəfəsi ilə birlikdə onun yaradıcılığının ideya mənbəyi olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır 
ki, dini qəbul edən Şəbüstəri çox vaxt ona əsaslanmışdır. Eyni zamanda o, bir sıra hallarda 
ortodoksal ehkamlarla razılaşmamış və tez– tez onları kəskin surətdə tənqid etmişdir. Dünyanın 
daxili və xarici hissədən ibarət olduğunu irəli sürən Şəbüstəri xarici hissəni planet və 
elementlərlə, minerallar, bitkilər və heyvanlarla əlaqələndirmişdir. Daxili hissəni isə ruhlar və 
əqllər aləmindən ibarət hesab etmişdir. İnsanlarda həm daxili, həm də xarici hissələr vardır. 
İnsan dünyanın mövcudluğu nümunələrindən biridir. Ümumiyyətlə, Mahmud Şəbüstəri 
Azərbaycan ictimai fikrində olduqca əhəmiyyətli mövqeyə malik olmuşdur. 
XIV əsrdə Azərbayçanda hürufilik cərəyanı meydana gəlir. Banisi Fəzlullah Nəimi 
(1330-1394) idi. Əsəri «Cavidannamə» adlanır. Hürufilik ərəbcə hüruf sözündən əmələ 
gəlmişdir, mənası hərflər deməkdir. Bu təriqətin əsas ideyası İudaizmdə mövcud olan 
mistik kabbalistika təlimində olduğu kimi Quranın hərf sistemi vasitəsilə izah olunmasına 
əsaslanır. Hürufilikdə 7 rəqəmi müqəddəs hesab edilir. 
Hərflərə mistik ilahi məna verilməsi bu təlimin başlıca fərqləndirici cəhətidir. Əsas ideya 
isə Allaha məxsus keyfiyyətin təcəssümü, insanın allahlaşdırılması, kainatın əbədiliyinin qəbul 
edilməsidir.
Hürufiliyə görə Kainat əbədidir və müxtəlif dövrlər bir-birini əvəz edir. Bu dövrlər 
Peyğəmbərlik, İmamlıq və Allahlıqdır. 
Adəm
 peyğəmbərlə başlayan Peyğəmbərlik dövrü 
Məhəmməd peyğəmbərl
ə (s.ə.s) başa çatmışdır. 
Əli ibn Əbu Talibl
ə başlayan İmamlıq dövrü 
11-ci imam 
Həsənl
ə başa çatmışdır. Allahlıq dövrü isə Fəzlullahla başlamışdır və bütün 
peyğəmbərlər onun gəlişini xəbər vermişlər. 

---

22 
Hürufilər 
Adəmd
ən, 
Musadan
 və 
Məhəmmədd
ən sonra Allahın qüvvəsinin təzahürü 
kimi 
Fəzlullah
ı hesab edirdilər. Allahın zahiri görünüşü solmazdır və o insanda, yaradılmışların 
ən yaxşısında bəyandır (zühur kibriyyə), insan ilahinin surətidir və həqiqətin açarıdır. Allah hər 
bir zərrəcikdə mövcuddur. O, həmçinin sözlərdə, sevginin və gözəlliyin əsası olan 
ərəb 
əlifbasın
ın 28 və 
fars əlifbasın
ın 32 hərfində təcəssüm edir. 7 rəqəmi insan sifətinin əsas 
hissələrinə, 
Fatihə surəsinin
 ayələrinə və inamın əsas şərtlərinə müvafiq olan əsas rəqəmdir. 
Bu ideyalarına görə Nəimi həbs edilərək, sonralar edam olunmuşdur. Fəzullah 
həbsxanada məşhur “Cavidannamə” əsərini yazmışdır. Sözlərin müqəddəsliyini irəli sürən 
həmin əsərdə hürufiliyin başlıca prinsipləri öz əksini tapmışdır. Bəzi filosoflar bu cərəyanı 
idealist, bəziləri isə materialist istiqamətə aid edirlər. Əslində isə təlim mistik dini cərəyan 
hesab olunmalıdır. Ayrı–ayrı materialist müddəalar bu cərəyanı materialist cərəyan hesab 
etmək üçün kifayət deyildir. “Allah mənəm”, “Allah mənim özümdədir” fikri də allahın tam 
inkarı deyil, onun insanda təcəlla tapmasının təsdiqidir. Hürufizm tərəfdarları müsəlmançılığın 
müqəddəs kitabı olan Quranın bütün şeylərin məcmusu olduğunu göstərirlər. Allah isə ilkin 
əsas olmaq funksiyasını itirmir.
Hürufiliyin ən böyük nümayəndəsi İmaddəddin Nəsimi (1369-1417) olmuşdur (Əsl adı 
Seyid Əli). Azərbaycanın filosofu Şamaxı şəhərində dünyaya göz açıb. İlk təhsilini Şamaxıda 
almış, dövrün elmlərini, dinlərin tarixini, məntiq, riyaziyyat və astronomiyanı öyrənmişdir. X 
əsrdə Bağdadda dara çəkilmiş həllac Mənsur Hüseynin Sufi görüşlərini təbliğ edən Nəsimi ilk 
şeirini Hüseyni təxəllüsü ilə yazmışdır. XIV əsrin sonlarında Azərbaycanda geniş yayılmış 
hürufi (hürufi ərəbçə hərflər sözündəndir) təşkilatları ilə əlaqə saxlamışdır. Fəzlullah Nəiminin 
görüşlərini mənimsəyərək təriqətin fikirlərini təbliğ edən şeirləri yazmağa başlamış və bu 
vaxtdan etibarən Nəiminin təxəllüsü ilə həmahəng deyilən Nəsimi təxəllüsü qəbul etmişdir. 
1394-cü ildə Nəimi edam edildikdən sonra onun “Vəsiyyətnamə”sinə əsasən Nəsimi Təbrizə, 
oradan da Anadoluya (Türkiyəyə) getmiş hürufilik ideyalarını yaydığı üçün dəfələrlə zindana 
salınmışdır. Ömrünün son illərini Hələbdə yaşamış, orada həbs olunmuş, “kafir”, “dinsiz” elan 
edilərək, Misir sultanının əmri və ruhanilərin fitvası ilə diri-diri dərisi soyulmuşdur. 
Nəsiminin görüşlərində insana məhəbbət, insan şəxsiyətinin azadlığı mövzusu başlıca yer 
tutur. Şair insanı alçaldan, azadlığını buxovlayan feodal dini-əsarət əleyhinə alovlu etiraz səsini 
qaldırdı. Nəsimi insanı bir yaradıçı varlıq kimi ucaldır, hətta “məndə sığar iki cahan, mən bu 
cahana sığmazam” deyərək insanın qüdrətini tərənnüm edirdi, lakin insanı ilahiləşdirən 
mütəfəkir onu göylərə qaldırmır, konkret insan obrazını nəzərdə tuturdu. Şairin lirik “məni”
elə bir aləmdir ki, bütün kainatın sirləri burada gizlənmişdir. O əzəli və əbədidir, dünyada 
müxtəlif şəkillərdə təzahür edir. İnsan zəkasının, varlığın sirlərini açmağa qadir olduğuna dərin 
inam bəsləyən Nəsimi ideyalarında insanın özünü, beləliklə də həqiqəti dərk etməyə çağırırdı. 
Həyat və kainatın sirlərini dərk etməyə sə'y göstərən mütəfəkkir ardıcıl panteizm mövqeyində 
durur, özündən əvvəlki panteistlər kimi ruhun cəmadət (cansız aləm), nəbadət və heyvanatdan 
keçərək, insana doğru inkişafını qəbul edirdi. Nəsiminin fikrincə maddə məhv olmur. Əbədi 
yaşayır, insan öldükdən sonra bitki şəklində yenidən həyata qayıdır. Beləliklə o, həyatı əzəli və 

---

23 
əbədi adlandırır. Lakin başqa panteistlərdən fərqli olaraq, Nəsimi bu fikirləri hürufilik 
baxımından izah edir. Nəsimi həyat gözəlliklərini təsdiq edən, ondan bəhrələnməyə çağıran 
nikbin ruhlu mütəfəkkirdir. Nəsimi sufilərə tənqidi yanaşmış özünü dərk edən, həyatın zövqünü 
bu dünyada görən, insan qüdrətinə inanan, onu həyatın yaradıçısı sayan, insan gözəlliyini təqdir 
edən hünərli, iradəli bir şəxsiyyət olan “arif” obrazını onlara qarşı qoymuşdur. Nəsimi 
yaradıcılığında onu kafirlikdə, dinsizlikdə təqsirləndirən ideya düşmənləri ilə mübarizəsi 
əhəmiyyətli yer tutur. O, insanlar arasında dini etiqadlarına görə ayrı-seçkilik, düşmənçilik 
salan “əyri nəzər” din xadimlərini qətiyyətlə pisləyir, bütün xalqları bir etiqada, dostluğa 
səsləyirdi. Böyük Nəsiminin rübailərində hürufiliyin müddəaları, həyat və kainat haqqında 
düşüncələri yığcam və məntiqi bir dildə ifadə olunmuşdur.
Əbdülbaqi 
Gölpınarlı
 "Hürufilik 
mətnləri 
kataloqu" 
adlı 
əsərində 
hürufiliyin 
Anadoluda
 Mir 
Şərif 
və 
xüsusilə 
böyük 
Azərbaycan
 şairi 
İmadəddin 
Nəsimi
 tərəfindən 
yayıldığını 
bildirir. 
O, 
eyni 
zamanda 
bu 
dövrdə 
Azərbaycan
, 
İran
, 
İraq
 və 
Anadoluda
 yayılan 
hürufilik 
təriqətinin 
qüdrətli 
şairidir. 
İmadəddin Nəsimi
 gözəl, vəcdli və həyəcanlı şeirləri ilə hürufiliyin yayılmasında 
böyük rol olmuşdur. K.Ə.Kürkçüoğlu Abbas əl-Əzzaviyə istinadən yazırdı: "Nəsimi olmasaydı, 
hürufilik bu qədər geniş yayılmaz və zamanımıza da gəlib çata bilməzdi". 
Nəsiminin əsərləri hələ sağlığında Azərbaycanda, Yaxın Şərqdə, İraqda, Kiçik Asiyada və 
Suriyada, eləcə də Orta Asiyada uyğurlar içərisində şöhrət tapmışdır.