Sual 1. Qədim Azərbaycanda fəlsəfi fikir. Azərbaycanda fəlsəfi fikrin inkişafını izləmək üçün keçmişin mühüm yazılı abidələri –
Avesta, pəhləvi mətnləri, qədim yunan filosofları və tarixçilərinin əsərləri, Orta əsr yazılı
abidələri, ölkə ərazisindəki arxeoloji qazıntıların materialları, dil və şifahi ədəbiyyat tarixinin
tədqiqi və s. araşdırmalar geniş imkanlar yaradır. Fəlsəfi dünyagörüşünün təşəkkülü insanın
təbiətə münasibətində fetiş, totem, ruh, ilahilər və s. bu kimi təzahür formaları ilə bağlı
olmuşdur. Bu təsəvvür və təlimlər, müxtəlif kultlarda və insanın mühitdən özünümüdafiəsinə
yönəlmiş magiyada da öz əksini tapmışdır. Müasir elm e.ə. I minilliyin 1-ci yarısında
Azərbaycanda zərvanilik, zərdüştilik fəlsəfəsi və maqlar (muğlar) təliminin geniş yayıldığını
göstərir.
Zərdüştilik. Azərbaycan fəlsəfi fikrində digər mühüm cərəyan zərdüştilik idi.
Zərdüştiliyin görkəmli abidəsi “Avesta” əsərində dövrün sosial-mədəni, xüsusilə fəlsəfi fikri
haqqında ensiklopedik məlumat toplanmışdır.
Qədim Azərbaycanda dini-fəlsəfi fikirlər hələ eramızdan əvvəl VII əsrdə zərdüştilikdə
mövcud olmuşdur. Zərdüştiliyin formalaşması b.e.ə. IX-VII əsrlərə aid edilir. Zərdüştilik bir
sıra Şərq ölkələrində yayılmışdır. Bir sıra faktlar Zərdüştün azərbaycanlı olmasına işarə edir.
Zərdüştün (Zoroastr, Zoroad, Zarad, Zaradaşt) vətənindən söhbət gedərkən orta əsr
müəllifləri, o cümlədən Əhməd Bəlazuri (IX əsr), Əbu-Reyhan Biruni (XI əsr) onun
"Azərbaycandan çıxdığını" söyləmişlər. Yaqut Həməvi (1179-1229) Zərdüştün Şizdən
olduğunu yazırdı. Şiz, Urmiyanın qəsəbəsi idi. Alim Urmiya haqqında danışarkən, oranı
"məcusilərin peyğəmbəri Zərdüştün şəhəri" adlandırmışdır. Qütbəddin Şirazi(1236-1311) onu
"Görkəmli fılosof, kamil imam Zərdüşt Azərbaycani" deyə yad etmişdir.
Tədqiqatçılar zərdüştiliyin müqəddəs kitabı Avestanın da məhz bu ərazidə yarandığını
təsdiqləyirlər. Zərdüştliyin ideyalarını, qısa şəkildə belə qruplaşdırmaq olar:
l. Kainatın nizamı, dünya mövcudluğu xeyir və şərin, işıq və qaranlığın əbədi
mübarizəsindən asılıdır. Xeyir, işıq Allahı Hürmüz (Ahura-Məzda) və şər, qaranlıq allahı isə
