Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s a k a d e m I y a s I kafedra: «İctimai elmlər»

Nizami Gəncəvinin dünyagörüşü. XII-XIII əsrin ən böyük mütəfəkkirlərindən biri 
Nizami Gəncəvidir (1141-1209). Dünya şöhrəti qazanmış böyük şair həm də zəmanəsinin
görkəmli filosofu olmuşdur. Bədii əsərlərində irəli sürülmüş fəlsəfi ideyalar göstərir ki, o, 
dünyanın Allah tərəfindən yaradıldığını qəbul etsə də, ortodoksal dini görüşlərlə barışmamış, 

---

19 
varlıq və idrak məsələlərinə düzgün elmi cavab verməyə çalışmışdır. Bu cəhətdən onun fəlsəfi 
görüşləri təkamül yolu ilə keçmişdir. Bəzən o, allahla təbiəti birləşdirən panteizmə, allahı 
təbiətin canlı ruhu kimi başa düşən hilozoizmə, bəzən isə deyə dünyanın çoxluğunu və 
sonsuzluğunu qəbul edən materialist baxışa meyl göstərmişdir. N.Gəncəvi yerin kürə şəklində 
olduğunu dönə-dönə söyləmiş, yer səthinin dəyişilməsində təbii amillərin - zəlzələnin, suyun, 
küləyin təsirindən danışmışdır. Onun dini xurafata zidd azadfikirlilik meylləri öz əksini ruhla 
bədənin münasibəti məsələsinin həllində də tapmışdır. “Xosrov və Şirin” poemasında 
N.Gəncəvi ruhla bədənin üzvü vəhdət təşkil etdiyini, bunları bir-birindən ayrılıqda təsəvvürə 
gətirmək mümkün olmadığını qeyd etmişdir. O, yuxu görməni ruhun ölməzliyinə sübut kimi 
qələmə verməyə cəhd göstərən dini ehkamları təkzib edir, yuxunun rasionalist izahını verməyə 
çalışır. Hələ Pifaqor və Platonun irəli sürdükləri “anemiezis”, yəni bədən öləndən sonra ruhun 
yaşaması və keçmişi xatırlamaq qabiliyyətinin saxlanması haqqında dini-mistik təliminin 
puçluğunu göstərirdi. O, axirət dünyası barədə ehkamlara əks çıxaraq onları əfsanə adlandırır 
və ölmüş insanı suya qərq olmuş közə bənzədir: Suda közün alışması mümkün olmadığı kimi, 
öləndən sonra da heç bir gələcək, axirət həyatı ola bilməz. N.Gəncəvinin idrak məsələsinə 
baxışlarından müəyyən dərəcədə skeptisizm (şəkkaklıq) və aqnostsizmin təsiri duyulsa da, o, 
əsasən rasionalist olmuş, maddi olan bütöv varlığın dərk edilməsinin mümkünlüyünü qəbul 
etmiş, ağlın, fikrin, elmin qüdrətinə inanmışdır. Onun rasionalizminin bir cəhəti də kainatın 
qanunauyğunluğunun öyrənilməsində nöqtə, xətt, müstəvi, cisim kimi bəzi riyazi anlayışlarının 
tətbiqindən bəhs etməsidir. (İdrak qabiliyyəti baxımından fəlsəfəyə daha çox üstünlük vermiş, 
müasirlərində qədim hind və yunan fəlsəfəsinə maraq oyatmağa çalışmışdır. İnsan zəkasının 
qüdrətinə dərin inam bəsləyən N.Gəncəvi əsərlərində elmin fəzilətindən dönə-dönə bəhs 
etmişdir. Onun yaradıcılığında filosof obrazları mühüm yer tutur. Onlar hökmdarları və 
cəmiyyəti düzkün istiqamətləndirən qüvvə kimi təsvir edilirlər. Aristotel, Platon, Sokrat və b. 
Yunan alim-filosoflarının adlarının şərq ölkələrində şöhrətlənməsində N.Gəncəvinin 
poemalarının da rolu böyük olmuşdur. Şair onların dili ilə özünün həyat haqqındakı fikirlərini 
ifadə etmiş, Ptolomey və Evklid kimi görkəmli alimlərin əsərlərinin ərəbcəyə tərcümələrindən 
faydalanmışdır. 
N.Gəncəvinin yaradıçılığında bu zəngin biliyə əsaslanan elmi əhəmiyyətli beytlər və 
parçalar yoxdur. O, eyni zamanda elmin dar çərçivədə inkişaf etməyəcəyini söyləyir, tərcümə 
vasitəsilə bütün xalqların mədəni irsini öyrənməyin zəruriliyini göstərirdi. Təsadüfi deyildir ki, 
onun qəhrəmanı İsgəndər bütün ölkələrdə ələ keçirdiyi kitabları yunan dilinə tərcümə etdirirdi. 
N.Gəncəvi insanın əxlaqi gözəlliyinə xüsusi qiymət vermiş, kamil insanın ancaq zahiri 
əlamətləri deyil, mənəvi gözəllikləri ilə də seçildiyini qeyd etmişdir. O, ançaq yüksək əxlaq 
prinsiplərinə riayət yolu ilə xoşbəxt cəmiyyət qurulacağına inanırdı. N.Gəncəvi həm də böyük 
vətənpərvər idi. O, bütün əsərlərində təsvir etdiyi hadisələri Azərbaycanla əlaqələndirməyə, 
vətənin qüdrətli günlərini tərənnüm etməyə çalışmışdır. N.Gəncəvinin yaradıcılığında vətən 
məhəbbəti doğma xalq yolunda qəhrəmanlıq ideyası ilə birləşir.