25
Hüquq münasibətləri daim inkişafdadır. Onlar maddi münasibətlərin əsasında
meydana gəlir, dəyişilir və xitam olunur. Hüquq münasibətlərinin
bu vəziyyətinin
ilkin şərtini məhz hüquq normalarında, daha doğrusu, hüquq normasının
hipotezasında nəzərdə tutulan həyati hallar təşkil edir. Hüquq normasında
nəzərdə
tutulan və hüquq münasibətlərinin əmələ gəlməsi, dəyişməsi və ya xitam olunmasının
əsasını təşkil edən həyati hallar hüquqi faktlar adlandırılır.
Hüquqi faktlar baş verən hüquqi nəticələrdən və adamların iradəsi ilə onların
əlaqəsindən asılı olaraq təsnifləşdirilir. Hüquqi nəticələrin xarakterinə görə hüquqi
faktlar belə təsnif olunur: hüquq münasibətlərinin əmələ gəlməsinə səbəb olan hüquqi
faktlar; hüquq münasibətlərinin dəyişdirilməsinə
səbəb olan hüquqi faktlar,
hüquq
münasibətlərinin xitam edilməsinə səbəb olan hüquqi faktlar.
Beləliklə, nəticəsindən asılı olaraq hüquqi faktlar hüquq yaradıcı, hüquq
dəyişdirici və hüquq xitamedicilərə bölünə bilərlər.
Məsələn, borc müqaviləsinə görə borc pulun verildiyi an pulu almış şəxsdə
(borc götürəndə) borcu qaytarmaq öhdəliyi, borc verəndə isə ondan pulu qaytarmanı
tələb etmək, yəni hüquq münasibəti yaranır. Borcun hissəli (sonuncunun razılığı ilə)
qaytarılması müvafiq olaraq hüquq münasibətini (tərəfin
hüquq və vəzifələrinin
həcmini) dəyişdirir. Borc götürənin öldüyü an isə onun subyekt tərkibi dəyişir: hüquq
münasibətinin tərəfi onun varisi olur. Borcun tam ödənilməsi ilə hüquq münasibətinin
varlığına son qoyur.
Adamların irədə ifadəsi ilə əlaqəsindən asılı olaraq hüquq faktlarının iki növü
fərqləndirilir:
1) hadisə;
2) hərəkət.
İradə ilə əlaqəsi olmayan hüquqi faktlar hadisə adlandırılır. Məsələn, insanın
doğulması, ölməsi, bədbəxt hadisə və s. İnsanın anadan olması valideynlərin uşağı
saxlamaq və tərbiyə etmək vəzifəsini meydana gətirir; daşqın baş verməsi hər hansı
bir təşkilatın dövlət qarşısındakı öhdəliklərini
yerinə yetirməsi üzrə hüquq
münasibətlərinin dəyişdirilməsi üçün və ya vətəndaşlar arasındakı hüquq
münasibətlərinin
əmələ gəlməsi, yaxud xitam olunması üçün əsas ola bilər; insanın