Azərbaycan respublikasi elm və TƏHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT

Nəzəri tədqiqat metodları. Abstraktlaşdırma – araş­dırılan obyektin az əhəmiyyətli olan xassələrini aradan götürməklə onun maraq doğuran əsas göstəricilərinin seçilməsidir. Abstraktlaşdırma və abstraksiya bir-birindən fərqli proseslərdir. Birinci hal nəticənin, yəni, abstrak­siyanın əldə olunmasına aparan əməliyyatlar toplusudur. Abstraksiyaya misal olaraq: ağac, ev, yol, maşın və s. gös­tərmək olar. Abstraktlaşdırma prosesi isə məntiqi qav­rama sistemində analiz və sintez ilə sıx əlaqədardır.
Aksiomatik – ilk dəfə olaraq Evklid tərəfindən tətbiq olunmuşdur. Metodun mənası ondan ibarətdir ki, problemin müzakirəsinin əvvəlində sübutu tələb olunmayan ilkin hal­lar (hipotezlər) məlumdur. Bu hallara aksiomlar və ya pos­tulatlar deyilir. Aksiomdan müəyyən qaydalara əsasən mü­ha­kimələr yürüdülür. İlkin aksiomlar və onların əsasında əldə edilmiş təkliflər toplusu aksiomatik qurulmuş nəzə­riy­yəni əmələ gətirir.
Analiz – predmetin təşkiledicilərə bölünməsinə əsas­lanır. Analiz zamanı tədqiqatçı araşdırılan obyekti əqli ola­raq parçalayır, yəni onun hansı hissələrə və eyni zamanda hansı xassələrə malik olmasını təsəvvür edir. Bu zaman xüsusi hal kimi analiz olunan predmet bir neçə sinif pred­metlərin nümayəndəsi kimi çıxış edir. Belə halda analiz bir qrup predmetlərin öyrənilməsində əldə olunan biliyin digərlərinə tətbiq etməyə imkan verən vahid strukturun ya­ra­dılmasına xidmət edir. Analizin başqa növü pred­metlərin ümumi xassələrini və onlar arasındakı münasibətləri ümu­miləşdirməkdən ibarətdir.
Sintez – analiz zamanı alınan bilikləri vahid sistemdə birləşdirməyə imkan verir. Elmi fəaliyyətdə analiz və sintez bir-biri ilə sıx əlaqədə olub, münasibəti araşdırılan obyektin xassələrindən və tədqiqat məqsədindən asılı olaraq müxtəlif forma ala bilir. Birbaşa analiz və sintez obyektin səthi araşdırılması zamanı tətbiq olunur. Obyektin dərindən təd­qiqi zamanı isə struktur-genetik analiz və sintez icra edilir.
Formallaşdırma – dərketmənin nəticələrinin dəqiq və ya təsdiq olunmuş şəkildə təsviridir. Formallaşdırma in­tuitiv düşünmənin əksi də hesab edilir. Məntiqdə for­mal­laşdırma – yığcam biliyin xüsusi dillərin köməyi ilə təsvi­rini göstərir. Formallaşdırma zamanı fikrin məzmundan uzaqlaşdırılıb nəticənin sistemli şəkildə araşdırılmasına və eyni zamanda digər nəticələrlə koordinasiya edilməsinə imkan verilir. Bu metod elmi biliklərin inkişafında önəmli rol oynayır, çünki, intuitiv anlayış nisbətən aydın olsa da elm üçün yararlı deyil. Həqiqi elm yalnız abstrakt düşünmə, tədqiqatçının məntiqi dil formasında baş verən ardıcıl mühakimələr sayəsində mümkündür.
İnduksiya – fərdi haldan ümumi hala keçid üçün mü­hakimənin sürülməsidir. Bu halda faktlar əsasında ümumi hipotezin yaradılması baş verir. İnduksiyanın əsasında sınaq, eksperiment və faktların yığılmasına imkan verən müşahidələr durur. Bu faktları öyrənərək və analiz edərək tədqiqatçı bir sinfə aid olan hadisələrin ümumi və təkrar olunan xüsusiyyətlərini müəyyən edir. Nəticədə fərdi obyektlər qrupuna aid olan xüsusiyyətlərin bütün sinfə inikas etdirilməsinə imkan verən mühakimələr yaradılır. İnduktiv nəticələr ayrı-ayrı faktorlardan ümumi müddəalara keçməyə, hadisələr arasındakı asılılıqları müəyyən etməyə, empirik əsaslandırılmış hipotezlərin qurulmasına və ümumiləşdirməyə şərait yaradır.
Deduksiya – ümumi məlumat əsasında fərdi nəticələri əldə etməyə imkan yaradır. Yəni, predmet haqqında yeni məlumatın əldə olunması eyni sinifdən olanların araş­dırılması əsasında yerinə yetirilir. Əgər bilik induktiv mü­hakimələr əsasında əldə edilibsə, o zaman deduksiya alınan biliyi genişləndirərək induksiyanı tamamlayır. Deduk­siyanın idrak baxımından əsas dəyəri ondan ibarətdir ki, ümumi nəticə kimi sadə icmal yox, hər hansı bir hipotetik mühakimə, elmi ideya meydana gəlir. Belə olan halda deduksiya yalnız tamamlayıcı rol deyil, yeni nəzəri sistemin yaranmasının bünövrəsini qoymuş olur. Elmi-tədqiqatın ilkin mərhələlərində induksiya üstünlük təşkil edir, inkişaf mərhələsində isə tədricən deduksiya daha böyük rol oynamağa başlayır. Bu baxımdan elmi-tədqiqatın bu iki əməliyyatı bir-biri ilə sıx bağlıdır.
Nəzəri (əqli) modelləşdirmə – obyektin əqli obrazlar əsasında təxəyyüldə yaradılmasıdır. Nəzəri metod obyekt mövcud olmadıqda və ya onun fiziki reallaşdırılması müm­kün olmadıqda tətbiq olunur. Hər bir elmi sahə konkret olaraq öz xüsusi elmi metodlarını tətbiq edir. Bəzi hallarda yalnız bir elm sahəsi üçün işlənmiş elmi metodlar digər sahələrin tədqiqində də dəyərli olur. Bu onunla bağlıdır ki, bu elmlərin tədqiqat obyekti eyni zamanda digər elmlərin qanunlarına tabe olur.