Azərbaycan respublikasi elm və TƏHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT

Tədqiqatın elmi metodları. İstənilən elmi-tədqiqatın planlanmasının kökündə mövcud elmi metodlar durur. Elmi metod – yeni biliklərin əldə olunmasının əsas üsullarının, həmçinin istənilən elm çərçivəsində məsələlərin həlli üsullarının toplusudur. Metod fenomenin araşdırılmasını, üsul­ları, əvvəllər və yeni qazanılmış biliklərin sistem­ləşdirilməsini və düzəlişini əhatə edir. Elmi metodun vacib tərəfi araşdırma zamanı obyektivliyə qoyulan yüksək tə­ləbdir.
Elm fəlsəfəsində empirik və nəzəri dərketmə an­la­yış­ları səciyyələndirilir. Bu bölmə onunla bağlıdır ki, təd­qi­qatçı biliyi həm sınaq yolu ilə (empirik), həm də mürəkkəb məntiqi əməliyyatlar, yəni nəzəri yolla əldə edə bilər.
Dərketmənin empirik üsuluna daxil olan kateqo­riya­lara: müşahidə etmə, faktların toplanması və seçilməsi, on­lar arasında əlaqənin yaradılması daxildir.
Nəzəri araşdırmanın əsasını empirik material­la­rın analizi və emalı ilə bağlı olan əqli əmək təşkil edir. Nə­zəri mərhələdə hadisələrin daxili struktur və inkişaf qa­nu­na­uyğunluqları, onların qarşılıqlı münasibətinin şərtləri açılır.
Dərketmənin empirik və nəzəri mərhələlərində aşa­ğıdakı elmi metodlardan istifadə olunur.
Empirik tədqiqat metodları. Müşahidə etmə – ətraf mühitdə baş verən hadisələrin insan tərəfindən araşdırılması və mənasını dərk etmək üçün onların məqsədyönlü mənim­sənilməsinə xidmət edir. Müşahidə zamanı araşdırılan obyekt heç bir təsirə malik qalmır. Əsaslı nəticə əldə etmək üçün müşahidə təkrarən aparılır. Birbaşa (vizual) və ya bila­vasitə müşahidə (texniki avadanlığın – cihazların köməyi ilə) üsulu fərqləndirilir.
Təsviretmə – müşahidə zamanı qazanılmış hissin faktların köməyi ilə yazılı şəkildə qeyd olunmasıdır. Burada əldə edilən bilik fərdi idrak üçün material kimi tətbiq olu­nur. Təsviretmə empirik, kəmiyyət və keyfiyyət şəklində aparılır. Empirik təsviretmədə obyekt və proses haqqındakı məlumatlar (hisslər) sonrakı mərhələlərdə əlverişli istifadə olunmaq üçün rəqəmlər, sxemlər və ya dil anlayışları va­si­təsilə qeyd olunur. Təsviretmə müşahidənin tamamlayıcı mərhələsi olub, təsvir olunan problemin dərinliyinə baş vurmur. Əsas məqsəd tədqiq olunan obyektin imkan da­xilində ətraflı qeyd olunmasıdır. Kəmiyyət və keyfiyyət terminləri təsviretmədə önəmli rol oynayır. Elmin inkişa­fın­da çox vaxt elə olub ki, hadisə öncə keyfiyyət formasında baş verib, yalnız bundan sonra onun kəmiyyətlə təsviri mümkün olub. Müasir elmdə keyfiyyət və kəmiyyət təs­vir­ləri vahid tədqiqat prosesinin müxtəlif tərəflərini təmsil edir və onlar bir-biri ilə sıx bağlıdır. Keyfiyyət təsviri “mü­şa­hidə protokolu” adlanan, müx­tə­lif ölçmə prosedurları zama­nı yaranan cədvəl və qrafiklər şəklində həyata ke­çirilir. Müasir təsviretmə, ölçmə əməliyyatının daxil olduğu riyazi aparata söykənir.
Müqayisə – dərketmənin ən geniş yayılmış metodla­rındandır. Əbəs yerə deyilməyib ki, hər şey müqayisə za­manı üzə çıxır. Müqayisənin səmərəli aparılması üçün iki əsas tələbat yerinə yetirilməlidir: yalnız aralarında obyektiv ümumilik mövcud olan hadisələrin müqayisəsi məqsədəuy­ğundur, obyektlərin müqayisəsi vacib göstəricilər əsasında aparılmalıdır.
Eksperiment – elmi araşdırmada hipotezin yoxlan­ması və ya fenomenlər arasında səbəbiyyət əlaqələrinin elmi tədqiqi üçün yerinə yetirilən hərəkətlər və müşahidələr toplusudur. Sınaqlara qoyulan əsas tələb onun təkrar olunma qabiliyyətidir.
Eksperimentin müşahidədən üstün cəhəti ondan iba­rətdir ki, sınaq zamanı bu və ya digər hadisəni “təmiz halda“ öyrənmək mümkün olur. Digər tərəfdən eksperiment obyektin xassələrini ekstremal şəraitdə tədqiq etməyə şərait yaradır. Eksperiment birbaşa obyekt üzərində və ya dolayı yolla onun modeli üzərində aparılır.