Azərbaycan respublikasi elm və TƏHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT

Tədqiqatın metodologiyası. Elmi-tədqiqat işlərinə başlamazdan öncə tədqiqatçılar elmi işin metodları və me­todologiyası ilə tanış olmalıdırlar. Burada vacib aspektlər çoxdur: problemin və tədqiqat mövzusunun seçilmə meto­dikası, faktların toplanması və sistemləşdirilməsi, köklü tədqiqatın ideyası olan problemin inkişaf tarixi. Fəlsəfi baxımdan ideya insan idrakının məhsulu olub həqiqəti əks etdirir. Onun tərkibinə idrakın məqsədinin başa düşülməsi, tədqiqatın perspektivi və onun praktiki əhəmiyyəti daxildir.
İstənilən elmi-tədqiqat işi müəyyən üsulların və fəndlərin verilmiş qaydada tətbiqi sayəsində həyata keçi­rilir. Bu prinsiplər, təşkiletmə üsulları, o cümlədən nəzəri, həmçinin praktiki fəaliyyətin quruluşundan ibarət sistem haqqındakı elm metodologiya adlanır. Metodologiyanın di­gər bir təyinat sahəsi elmi idrak haqqın­da­dır. Elm meto­dologiyası bir tərəfdən elmi-tədqiqatın tərkib hissələri olan obyekti, predmeti, məsələnin həlli üçün vacib sayılan tədqiqatın məqsədini, vasitələr toplu­su­nu səciyyələndirir; digər tərəfdən araşdırma prosesində hərəkətlər ardıcıllığı haqqında təsəvvür formalaşdırır. Metodoloji bilik istər yazılı formada, istərsə də normativ şəkildə, yəni fəaliyyətin aparılmasına birbaşa təlimatlar və göstərişlər verməklə çıxış edə bilər. Bu şəkildə metodologiya birbaşa fəaliyyətin icrasına yönəlir.
Elmin metodologiyası, xüsusi elmlərin tədqiqi zamanı aşkar olunan metod və tədqiqat vasitələrinin ümumi­ləş­dirilməsi və inkişafından doğmuşdur. Məsələn, eksperi­mentlər ilkin olaraq mexanika elmində tətbiq olunmuşdur. Ancaq sonralar ondan digər elm sahələrində də geniş isti­fadə olunur və onun sərbəst empirik tədqiqat metodu kimi qəbul edilməsinə qərar verilir.
Bundan əlavə elmi-tədqiqatın metodologiyası ümumi idrak metodologiyasının həm nəzəri, həm də praktiki nöq­teyi-nəzərdən daha aktual tərkib hissəsi sayılır. Meto­dolo­giya tədqiqat metodlarını daha dərindən analiz etməyə imkan verir. Belə analiz bir çox yeni elmi fənlərin xüsu­siyyətlərini öyrənərək aktual xüsusi nəzəriyyələrin yaran­masına gətirib çıxarıb.
Bir sözlə, metodologiyaya nə metodlar haqqında bir elm kimi, nə ayrı-ayrı, nə də ümumiləşdirilmiş elmi metod­lar toplusu kimi baxmaq olmaz. Burada söhbət əsasən bu metodların elmi biliyin əldə olunması yolunda tətbiq sər­həd­lərinin araşdırılıb üzə çıxarılmasından gedir. Meto­do­lo­giya dərketmə metodlarının yaranması, mənası, ef­fektivliyi və digər xüsusiyyətlərini öyrənir. Elmi biliyin inkişafının istənilən mərhələsində metodların təyinatı və əsas­lan­dırılması, onların köhnələrdən fərqini aşkar etmək üçün vacibdir. Bu baxımdan metodologiya gələcəyə yö­nəl­miş bir elm kimi elmin inkişafını qabaqlamaq zərurətindədir.