Azərbaycan respublikasi elm və TƏHSİl naziRLİYİ aztu-nun nəzdində baki texniKİ kolleciN

Üfüqi paylama kanalları - müstəqil istehsalçı və istehlakçılar tərəfindən yaradılır. Belə 
kanallarda hər bir həlqə maksimum bazar mənfəətinin əldə olunmasına çalışan və öz riski hesabına 
fəaliyyət göstərən hüquqi şəxslərdən ibarətdir. Üfüqi paylama kanalında İştirakçıların heç birinin 
kanalın digər iştitrakçısının fəaliyyəti üzərində tam və ya kifayət qədər nəzarəti yoxdur. 
Şaquli paylanma kanalları - vahid sistem daxilində fəaliyyət göstərən istehsalçı və bir 
neçə vasitəçilərdən ibarət kanallardır. Daha doğrusu, bu kanallar bir - birilə qarşılıqlı əlaqədə olan 
və bu əlaqələrin səviyyəsi ilə xarakterizə həlqələrdən ibarətdir (şəkiul 2). 
Şaquli paylanma kanallarının özünəməxsus xüsusiyyəti iştirakçılardan birinin yerdə qalan 
digər iştirakçı şirkətlərin sahibi olması hesab olunur. Bu iştirakçı istehsalçı, topdan və ya pərakəndə 
vasitəçi ola bilər. Şaquli kanallar, kanal iştirakçı-larının davranışlarına nəzarət vasitəsi olaraq 
ortaya çıxmışdır. 
Bu kanallar qənaətlidir və kanal iştirakçılarının yerinə yetirdiyi funksiyaların təkrarlanmasına yol 
verilmir. 
Paylanma kanalı formalaşdırılarkən ilk növbədə kanalın strukturu, yəni kanal 
səviyyələrinin sayı və kanal iştirakçılarının konkret tərkibi barədə qərar verilir. Paylanma kanalları 
üçün mümkün variantları müəyyənləşdirərkən istifadə olunan vasitəçilərin tipini təyin etmək 
lazımdır.
 

---

45 
13.3. Paylayıcı logistik sistemlərinin layihələndirilməsi 
Son zamanlarda malların çatdırılmasının planlaşdırılmasına diqqətin artması, ticarət tsik-
linin qısalması, saxlanma xərclərinin artması və istehlakçı tələbatına cavab vermənin sürətləndi-
rilməsi, ehtiyacından irəli gəlir. Malların çatdırılmasının səmərəliliyini artırmağın yollarından biri 
də çatdırılma layihəsinin optimallaşdırılmasıdır. 
Bu problemin həllində dünya və yerli təcrübənin təhlili, malların çatdırılmasının lahiyələn-
dirilməsində müasir inkişafın, habelə sistemli yanaşmanın və elmə əsaslanan metodologiyanın ol-
mamasını göstərdi. Bu vəziyyət, ekspeditorları çox vaxt çoxsaylı amillərin təsirini nəzərə almadan 
çatdırılmanın planlaşdırılması ilə bağlı subyektiv qərarlar verməyə məcbur edir ki, bu da ümumiy-
yətlə malların fiziki paylanması prosesinin səmərəliliyinin azalmasına səbəb olur. Bu baxımdan, 
istehlakçılar tərəfindən çatdırılma sisteminə qoyulan məhdudiyyətlər nəzərə alınmaqla, malların 
çatdırılmasının logistik prinsiplərə əsaslanan layihələndirilmə metodologiyasının ciddi inkişafı kimi 
görünür. 
Sistem nəzəriyyəsi nöqteyi nəzərincə, layihələndirmə, şirkətinn (müəssisənin) uğurlu fəaliy-
yətinə kömək edən amillərin düşünülmüş şəkildə müəyyənləşdirilməsi və sistemləşdirilməsi kimi təq-
dim oluna bilər. 
Layihələndirmə məqsədləri müəyyənləşdirmək və təyin etmək, bu məqsədlərə çatmaq üçün 
lazım olan siyasəti, metodları, strategiyaları və təcrübələri inkişaf etdirməkdir. Həmçinin hadisələ-
rin ehtimal olunan inkişafını, firmanın (müəssisənin) imkanlarını, satış dinamikasını və tə-ləbdəki 
dəyişiklikləri, rəqabəti, texnologiyanı, iqtisadiyyatın uçotu və maliyyə vəziyyətini proq-nozlaşdır-
maq da nəzərdə tutulur. 
Layihələndirmə, alternativlərin seçilməsi ilə əlaqədar olub, qərar vermə fəaliyyətidir. 
Alternativlər, məqsədə çatmaq üçün nisbi sərfəlilik nöqteyi nəzərincə qiymətləndirilən, mümkün 
istiqamətlər kimi təyin olunan real hərəkətlərdir. Qərar vermə, müxtəlif variantlardan birini seç-
mənin nəticəsi sayılır. 
Variantlar - məqsədlərə çatılmasına kömək edən müxtəlif strategiyalardır. Hər bir variant 
bir və ya bir neçə əvvəlcədən müəyyən edilmiş nəticələrə gətirib çıxarır. Variant dedikdə, bu və ya 
digər alternativ və ya alternativlər toplusu (kombinasiya-ları) başa düşülür. 
Logistik sistemlər bir sıra yeniliklərə əsaslanan, iqtisadiyyatın səmərəliliyini artırmağa yö-
nəlmiş, texnoloji, təşkilati, iqtisadi və idarəedici xarakter daşıyır. Bu yeniliklərin müəyyən kombi-
nasiyaları, çatdırılma sistemləri də daxil olmaqla, logistik sistemlərin işləməsi üçün mümkün va-
riantları formalaşdırır. 
Layihələndirmə prosesi mərhələlərlə aparılır. Logistik sistemləri layihələndirmənin əsas 
mərhələləri aşağıdakı kimi təqdim edilə bilər: ehtiyacın müəyyən edilməsi; məqsədin təyin edil-
məsi; qarşıya qoyulan məqsədin həlli ilə əlaqədar məlumatların toplanması; perspektivlərin proq-
nozlaşdırılması və qiymətləndirilməsi; vəzifələrin formalaşdırılması (qarşıya qoyulan məqsəd-lərə 
çatmağı təmin edən parametrlərin və problemlərin siyahısının müəyyən edilməsi); analiz; proq-
ramlaşdırma; əməliyyat planının hazırlanması (məqsədə çatmaq və proqramları həyata keçirmək 
üçün işin vaxt ardıcıllığının təyin edilməsi); xərclərin hesablanması və iş növlərinə görə resursların 
bölüşdürülməsi; təşkilatın siyasətinin qurulması və əsas qərarların hazırlanması; işin yerinə yeti-
rilməsi üçün prosedur və metodların formalaşdırılması; çatışmayan xüsusiyyətləri və sistemin 
etibarlılığını müəyyən etmək üçün eksperiment aparmaq; sistemin təsviri (məhsullar, xidmətlər, 
şərtlər, məhdudiyyətlər, maya dəyəri); tələbləri həcminin təyini, planlaşdırma metodlarının, infor-

---

46 
masiyaların, keyfiyyətə nəzarətin müəyyən edilməsi; rəqabətli qiymətlərin müəyyən edilməsi; satış 
bazarlarını tapılması; istehlakçılar ilə əlaqə qurulması. 
Layihələndirmə problemlərini həll edərkən əməliyyat təhlili aparatı kifayət qədər geniş 
tətbiq olunur. 
Əməliyyatların tədqiqi - müxtəlif elmi metodlar, alətlər və vasitələr olub, məqbul həllər ha-
zırlamaq üçün sistemdəki müxtəlif əməliyyatların icrası zamanı yaranan problemləri optimal-
laşdırmağa yönəlmişdir. 
Əməliyyat təhlilinə, adətən aşağıdakı elementlər da-xildir: 
- problemlərin formalaşdırılması; 
- öyrənilən sistemin riyazi modelinin qurulması; 
- modelin köməyi ilə həll yolu tapmaq; 
- modelin və onun köməyi ilə alınan qərarın yoxlanıl-ması; 
- alınan qərara uyğun olaraq idarəetmənin təşkili; 
- qərarın reallaşdırılması. 
Əməliyyatları tədqiqi üsulları xətti və dinamik proqramlaşdırma, oyunlar nəzəriyyəsi, küt-
ləvi xidmət nəzəriyyəsi və qərar qəbulu nəzəriyyəsidir (qeyri - səlis çoxluqlar nəzəriyyəsi).  
Xətti proqramlaşdırma metodu, müəyyən şərtlər üçün, bir çox mümkün olanlardan ən üstün 
olanı (məqsəd baxımından) seçmək prosesini sistemləşdirir. 
 Dinamik proqramlaşdırmanın özünəməxsusluğu, optimal qərar alma prosesinin kiçik və 
asan həll edilə bilən alt tapşırıqlara bölünməsidir. Bu, çoxmərhələli, çoxaddımlı bir struktura malik 
problemlərdə optimal həll yolu tapmaq üçün bir üsuldur. 
Sxolastik proseslərdə, kifayət qədər çox sayda iştirakçı olan proseslərdə, ehtimalların araş-
dırılmasında kütləvi xidmət nəzəriyyəsi aparatından istifadə olunur. 
Oyunlar nəzəriyyəsi, bir neçə iştirakçı ilə problemlərin həll edildiyi münaqişə vəziyyətlərin-
də optimal həll yol-larının riyazi nəzəriyyəsidir. İştirakçıların məqsədlərinin uyğun gəlməməsi onla-
rın aralarında ziddiyyətli vəziyyət yaradır. Oyunlar nəzəriyyəsinin məqsədi, təkrarlanan münaqişə 
iştirakçılarının rasional davranışı üçün tövsiyələr hazırlamaqdır. 
Prinsipcə, istənilən layihələndirmə problemi əməliyyatların müxtəlif tədqiqat üsulları ilə 
həll oluna bilər. Lakin, logistik sistemləri layihələndirmənin mürəkkəbliyi, eyni vaxtda və ardıcıl 
olaraq baş verən prosesləri, movcud çoxsaylı xarici amilləri və məhdudiyyətləri nəzərə almağa zə-
rurət yaradır. Layihə obyektinin təsvirinin mürəkkəbliyi səbəbindən problemli vəziyyətin qeyri - 
səlis tərtib edilməsi məqsədlərin qeyri - dəqiq müəyyənləşdirilməsinə, problemin natamam və ya 
qeyri - dəqiq tərtib edilməsinə, riyazi modelin qeyri - adekvatlığına səbəb ola bilər.