Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda XX əsrdə naxçivanda əDƏBİ TƏNQİDİN İNKİŞaf yolu
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
müsbət qəhrəman prizmasından qiymət verirdi”
[28, s.31]. A.Əliyevin haqqında danışılan resenziyası də bu qəbildəndir. H.Razinin öz əsərlərində “xalqımızın kommunizm quruculuğu sahəsindəki qələbələrindən vəcdə gəlməsi” barədə deyilənlər buna misaldır. Amma kitabdakı şeirlərin müəyyən qismi elə məhz analoji ovqatda idi və yəqin ki, A.Əliyev də yuxarıdakı fikrini həmin mətnlərə istinadən söyləmişdir. Maraqlıdır ki, A.Əliyev H.Razinin “Canlı tonqal” kitabına həsr etdiyi məqaləni təkmilləşdirərək “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində də dərc etdirmişdir [62].Yeni variant daha dolğun və əhatəlidir. A.Əliyev şairin mövzusu ikinci dünya müharibəsindən götürülmüş “Canlı tonqal”, “Koroğlunun Karpat səfəri” poemalarının ideya-bədii xüsusiyyətlərini təhlil etmiş, ilk əsərdə partizan bölüyünün başçısı Xanoğlanla çərkəz qızı Albinanın qəhrəmanlığı və sevgisinin təqdimini “yaddaqalan parçalar” kimi səciyyələndirmiş, ikinci poemada xalq qəhrəmanı 94 Koroğlunun adının müharibə qəhrəmanlarının təqdimində uğurlu bədii vasitəyə çevrildiyini, əsərin poetik kamilliyini məxsusi vurğulamışdır. A.Əliyev şair H.Razinin bir çox şeirlərinin müasir poeziyanın yaradıcılıq tələblərinə cavab verdiyini bildirmiş, eyni zamanda, “Məktub”, “Gərək”, “Həsrət”, “Bayram şənliyində”, “Bayraqlar cərgələnir” kimi əsərlərdə özünü göstərən “sözçülük, fikir təkrarı, patetik pafos, ifadə və dil xətaları” barədə iradlarını da konkret şəkildə nəzərə çatdırmışdır. Folklorşünas alim Məhərrəm Cəfərli (Cəfərov) da müasir ədəbi prosesə dair məqalələr yazmışdır. Onun “Azərbaycan” jurnalında şair Qasım Qasımzadənin yubileyi ilə əlaqədar qələmə aldığı “Bənövşə yarpağı” (1993,№ 5-6), Zeynal Xəlilin poeziyasından yığcam şəkildə söz açan “Həmişə bahar olsun” (1995, № 1-3) məqalələri bu qəbildəndir. Bu yazılarda M.Cəfərli həmin şairlərin yaradıcılıqlarının əsas istiqamətlərinə, mövzu və ideya xüsusiyyətlərinə dair ümumiləşmiş fikirlərini ifadə etmişdir. M.Cəfərlinin “Günün həqiqətləri” resenziyası isə [38] şair Tofiq Abdinin 1991-ci ildə çapdan çıxmış “Şəhərimiz ayaq açır” adlı şeirlər və poemalar kitabı barədədir. Tofiq Abdini ədəbiyyata 1960-cı illərdə gələn nəslin zaman-zaman püxtələşmiş nümayəndələrindən biri sayan M.Cəfərli onun yeni kitabındakı əsərlərin daha çox dövrün, cəmiyyətin aktual problemlərinə həsr olunduğuna, şairin “bir vətəndaş kimi cəmiyyətdə, dünyada baş verən ictimai-siyasi, mənəvi proseslərə biganə qalmadığına” diqqət yönəltmiş, səksəninci illərin bir çox poeziya örnəkləri kimi, T.Abdinin də qələmə aldığı şeir və poemaların əksəriyyətində bədiiliklə yanaşı, publisistik notların da müəyyən yer tutduğunu nəzərə çatdırmışdır. Resenziya müəllifi publisistik qatın bəzən dərinləşməsinin bədiiliyə xələl gətirdiyini də əsaslandırmışdır: “O şeirlərdə ki, publisistik pafos poetikliyi zəiflədir, o zaman biz özümüzü şeir havasında hiss etmirik”. T.Abdinin “Bir böyükdür iyirmi dörddən” poemasında da bir sıra məqamlarda bu zəifliyin görünməsi, “Deputat yoldaşa” şeirinin isə az qala məqalə təsiri bağışlaması barədə iradlar da inandırıcıdır. Dosent Əbülfəz Əzimlinin (Əzimovun) ardıcıl ədəbi-tənqidi fəaliyyəti diqqəti çəkir. 1980-1990-cı illərdə “Azərbaycan” jurnalında onun müasir ədəbi proseslə bağlı bir sıra məqalə və resenziyaları dərc olunmuşdur. “Şairin vətəndaş fəallığı” [75] 95 resenziyasında tanınmış şair Fikrət Sadığın “Məndən soruşsalar” kitabının ideya- bədii məziyyətlərindən söz açılır (1985). Tənqidçinin bədii nümunələrə yanaşmasında müəyyən nəzəri ümumiləşdirmələri də diqqəti çəkir. Məsələn, ayrı-ayrı şeirlərdə “lirika ilə epik təsvirin vəhdəti”, “Bacı-qardaş nağılı”, “Qizil dağlar ölkəsi” silsilə- lərindəki şeirlərin ortaq xüsusiyyətləri barədəki qənaətlər bu qəbildəndir. Bəzi nümunələrdəki “fikir qırıqlığı”, “ifadə təkrarı” da tənqidçinin diqqətindən yayınmayıb. “Dünyanın dərdi, şair narahatlığı” məqaləsində isə [76] Eyvaz Borçalının “Dünyanın tərkində” kitabındakı şeirlər və poemalar ədəbi-tənqidi təhlil prizmasından dəyərləndirilmişdir. Ə.Əzimli yazır ki böyük dünyamızın qayğısına qalmaq, dərdini çəkmək lirik qəhrəmanın fəal həyat mövqeyini, vətəndaşlıq narahatlığını da müəyyənləşdirir. E.Borçalının bu narahatlığı qurumuş çaylardan, məhv olmuş meşələrdən, cavanları şəhərə üz tutan kəndlərdən və neçə-neçə belə problemlərdən bədii sənət dili ilə söz açanda bütün ağrılı-acılı məqamları ilə ədəbi müstəviyə gətirilir. Şairin qoşma və gəraylılarını sadəlikdə dərinlik nümunəsi kimi səciyyələndirən tənqidçi “Kimsəsiz qəbir”, “Budaq əmi”, “Tərəzi dünya” kimi poemalarının tematika və problematikasına da nəzər salmışdır. Ə.Əzimlinin “Narahat şair, narahat şeirlər” məqaləsi isə [77] Tofiq Bayramın “Ay gecikən məhəbbətim” kitabı haqqındadır. Tənqidçinin aşağıdakı müşahidəsi diqqəti çəkir: “Tofiq Bayramın poetik aləmini duymaq üçün onun yaradıcılığında çox aydın nəzərə çarpan bir neçə obrazın üzərində dayanmalısan: Vətən, İnam, Məslək, Cəsarət”. Təhlillər də əsasən bu məfhumların poetik təcəssümü üzərində qurulmuşdur. Müasir poeziyamızda heca vəznində iki dördlükdən ibarət səkkizliklər yazmaq ənənəsində T.Bayramın mühüm rolu var. Onun “formaca eyni, bədii-estetik tutumu etibarilə müxtəlif olan” belə şeirləri də resenziyada yüksək qiymətləndirilib. Kitabdakı ayrı-ayrı nümunələrə istinadən söylənilən aşağıdakı qənaətlə də razılaşmaq lazım gəlir: “Bəzən ictimai- publisistik pafosa meyillilik bədiilik qarşısına sədd çəkir”. Ə.Əzimlinin “Azərbaycan” jurnalında oxuculara çatdırılmış “Həyat həqiqətləri” resenziyası (1992, № 7-8) yazıçı Əmir Mustafayevin “Seçilmiş əsərləri”nə həsr olunub. “Arazı daşan ellər” məqaləsi isə (2000, № 10) Naxçıvan ədəbi mühitinə tarixilik və müasirlik kontekstində müfəssəl baxışla səciyyələnir. 96 “Azərbaycan” jurnalı redaksiyasının 1992-1993-cü illərdə “Poeziya: dünənimiz, bu günümüz” mövzusunda keçirdiyi sorğuda iştirakı və müvafiq cavablandırmaları da (1993,№ 7-8) bu baxımdan xatırladıla bilər. Tənqidçi Seyfəddin Eyvazov 1980-1990-cı illərdə yeni nəşr olunmuş bir sıra əsərlər barədə məqalə və resenziyalar yazmışdır. Səciyyəvi nümunə kimi yazıçı Çingiz Hüseynovun “Fətəli fəthi” romanına həsr etdiyi eyniadlı resenziyaya nəzər salaq. “Azərbaycan” jurnalının 1988-ci ildəki 11-ci sayında verilmiş bu yazını müəllif “İnsanı yaşadan inamdır” kitabına da daxil etmişdir [48, s.63-76]. Böyük ədibimiz M.F.Axundzadənin dövrü, həyatı, mühiti və s. barədə yazılmış “Fətəli fəthi”ni Azərbaycan tarixi romanının yeni uğuru kimi qiymətləndirən S.Eyvazov əsərin bədii təhkiyə, süjet, kompozisiya baxımından özünəməxsus keyfiyyətlərini, yeri gəldikcə Mirzə Fətəlinin də əsərlərindəki obrazların mətnə gətirilməsini və s. məqamları ətraflı şərh etmişdir. Ç.Hüseynovun “sənədli fantaziya” kimi təqdim etdiyi əsəri tarixi-siyasi roman adlandırmağın daha doğru olması barədə də məqalədə maraqlı elmi qənaətlə qarşılaşırıq. Hazırda əməkdar elm xadimi, professor olan Hüseyn Həşimli (Həşimov) ilk ədəbi-tənqidi məqalələrini 1980-ci illərin ortalarından dərc etdirməyə başlamışdır. Onun bu sahədə ilk addımlarından biri hazırda Naxçıvan Yazıçılar Birliyinin sədri olan tanınmış şair Asim Yadigarın “Zirvə yolu” adlı birinci kitabına həsr olunmuş “Sənət yolunun təzə yolçusu” yazısıdır [119]. Məqalədə A.Yadigarın müraciət etdiyi əsas mövzular-vətənimizin dünəni və bu günü, Cənub həsrəti, doğma təbiətin tərənnümü, həzin məhəbbət duyğularının ifadəsi, bioqrafik motivlərin təcəssümü və s. barədə söz açılmış, bunların hər birinin müvafiq bədii biçimdə təqdimi nəzərə çatdırılmışdır. Şairin orijinal duyum və deyim tərzinə can atması, klassik lirikadan və folklor ənənələrindən yaradıcı istifadəsi də bədii nümunələr əsasında izah olunmuşdur. H.Həşimlinin tanınmış şair Cavad Cavadlının poeziyasına həsr etdiyi “Həqiqət nəğməkarı” (“Azərbaycan məktəbi” jur., 1997, № 6) məqaləsi, gənc şair Qafar Qəribin “Gözlərsən məni” kitabına (1997) “ön söz”ü və digər yazıları da ədəbi tənqid faktı kimi diqqəti çəkir. Onun “Realizmin genişlənən üfüqləri” adlı məqaləsi 97 (1999) isə yazıçı Hüseyn İbrahimovun yaradıcılığının realizimin tarixi ənənələrinin yeni mərhələdə davamı və inkişaf xüsusiyyətləri aspektində təhlilini verir [120, s.65- 70]. Yazıçının “Sabahın sorağında” romanının yeni Azərbaycan nəsrinin təşəkkülü kontekstində qiymətləndirilməsi, əsərdəki “psixoloji təhlilin dərinliyi, adi adamların böyük qəlb təbəddülatlarının, mənəvi ağrılarının diqqət mərkəzinə çəkilməsi, sosioloji amillərlə müqayisədə mənəvi problemlərin qabarıqlaşdırılması” barədə deyilənlər bu baxımdan səciyyəvidir. “Bahar yağışı” romanında “realizmin dərinliyi və tənqidi pafos” da öz təhlilini tapmışdır. H.İbrahimovun “Əsrin onda biri” tarixi romanında gerçəklik və bədii təxəyyül, obrazların təqdimində romantik çalarların yer alması da nəzərdən yayınmamışdır. Yazıçının məişət mövzusunda yazdığı çoxsaylı hekayə və povestlərdəki həyatilik, hadisəşiliklə bərabər müvafiq psixologizmin mövcudluğu da məqalədə nəzərə çatdırılmışdır. H.İbrahimovun satirik nəsr əsərlərində Azərbaycan tənqidi realizminin klassik ənənələrinə bağlılıq və ondan yaradıcılıqla bəhrələnmə barədə də H.Həşimli müvafiq elmi dəyərləndirmələr aparmışdır. H.Həşimlinin “Özünütəsdiq yollarında” adlı məqaləsi [117] isə Şərurda yaşayan istedadlı şair İbrahim Yusifoğlunun “Arxamca boylanan baxışların var” adlı şeirlər kitabına həsr olunub. Məqalə müəllifi kitabdakı əsərlərin mövzu genişliyini, bir çox nümunədəki dərin vətənpərvərlik qayəsini, eləcə də bədii səviyyəni müsbət qiymətləndirib.Tənqidçinin kitabdakı bəzi zəif parçalar barədəki iradları da haqlıdır. Məsələn, “Göz yaşlarından doğan neynirəm var-dövləti” misrasındakı uyğunsuzluq bu qəbildəndir. Şair-tədqiqatçı Elbəyi Maqsudov əsasən müasir Naxçıvan ədəbi və elmi mühitinin nümayəndələrinin yeni kitabları barədə resenziyalar yazmışdır. Şair Xanəli Kərimlinin “Ay işığında” adlı şeirlər və poemalar kitabına həsr etdiyi “Ay işığında”n başlanan yol” resenziyası [158] bədii mətnə obrazlı yanaşma nümunəsi kimi maraq doğurur. Resenziyadan bir neçə cümləni misal göstəririk: Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|