Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

Cədvəl 1 
Tərtər BTS-dən toplanılmış 
T. Compactum 
Host. nümunələri, Qobustan,
2012-2015 
S
. 
s.
 
Növmüxtəliflikləri 
2012-2015-ci llər üzrə sıra sayı 
2015 
2014 
2013 
2012 
1
v.asiaticicterinum 
322 
399 
795 
283 
2
v.karsiense 
323 
400 
796 
283 
3
v.wernerianum, karsiense 
324 
401 
796 
283 
4
v.wernerianum, humboldtii 
325 
402 
796 
283 
5
v.pseudofetissovii 
326 
402 
796 
283 
6
v.rufulum, pseudofetissovii 
327 
402 
796 
283 
7
v.rufulum 
328 
403 
796 
283 
8
v.pseudofetissovii 
329 
403 
796 
283 
9
v.wernerinflatum, humboldtinflatum 
330 
404 
796 
283 
10
v.asiaticicterinum, splendidorigidum 
331 
405 
796 
283 
11
v.karsiense 
332 
406 
797 
283 
12
v.karsiense 
(xırda sünbül)
 
333 
407 
797 
283 
13
v.pseudorubrum 
334 
408 
797 
283 
14
v.wernerianum, karsiense 
335 
409 
798 
283 
15
v.wernerianum 
(Asiya)
 
336 
410 
798 
283 
16
v.icterinum, compactum 
339 
414 
799 
283 
17
v.pseudofetissovii 
340 
415 
799 
283 

---

151 
18
v.pseudofetissovii, pseudoerinaceum 
341 
415 
799 
283 
19
v.echinoideum, rubriceps
 (convar.compactum) 
342 
416 
800 
283 
20
v.pseudofetissovii 
(iki forma)
 
343 
417 
800 
283 
21
v.rubriceps 
(
convar.compactum
)
 
345 
418 
800 
283 
22
v.pseudofetissovii, pseudoerinaceum 
346 
419 
800 
283 
23
v.pseudofetissovii 
347 
420 
800 
283 
24
v.icterinum,v.echinoideum
(
convar.compactum
)
 
348 
421 
801 
307 
25
v.pseudoerinaceum 
349 
422 
802 
283 
26
v.pseudoerinaceum 
350 
423 
802 
283 
27
v.compactum 
351 
424 
802 
283 
28
v.echinoideum 
(
convar.compactum
)
 
352 
424 
802 
283 
29
v.pseudoerinaceum 
353 
425 
802 
283 
30
v.pseudoerinaceum 
354 
426 
802 
283 
31
v.pseudorubrum 
355 
427 
802 
283 
32
v.erinaceum 
356 
428 
803 
283 
33
v.erinaceum 
(ortaboylu)
 
358 
430 
804 
287 
34
v.rufulum, creticum 
359 
431 
805 
283 
35
v.erinaceum 
(alçaqboylu)
 
360 
432 
805 
283 
36
v.erinaceum 
361 
433 
806 
283 
37
v.roshanum 
362 
433 
806 
283 
38
v.roshanum, rufinflatum 
363 
434 
806 
283 
39
v.karsiense 
364 
434 
806 
283 
40
v.erinaceum 
(iri, adi sünbül)
 
365 
435 
806 
283 
41
v.creticum 
366 
435 
806 
283 
42
v.karsiense 
367 
436 
806 
283 
43
v.wernerianum 
368 
437 
807 
283 
44
v.creticum 
369 
437 
807 
283 
45
v.humboldtii, wernerianum 
370 
438 
807 
283 
46
v.rufulum 
371 
438 
807 
283 
47
v.erinaceum 
372 
439 
807 
283 
48
v.rufulum, creticum 
373 
439 
807 
283 
49
v.rufulinflatum, roshanum 
(compact)
 
374 
440 
807 
283 
50
v.echioides 
375 
440 
807 
283 
51
v.roshanum, rufinflatum 
376 
441 
807 
283 
52
v.roshanum
,
 rufinflatum
 
377 
441 
807 
283 
53
v.erinaceum 
378 
442 
807 
283 
54
v.rubriceps 
(
convar.compactum
)
 
379 
443 
807 
283 
55
v.rufulum, creticum 
380 
444 
808 
283 
56
v.rufulum, creticum 
(rigidum)
 
381 
445 
809 
283 
57
v.rufulum 
382 
445 
809 
283 
58
v.rufulum 
383 
446 
810 
285 
59
v.humboldtii 
384 
446 
810 
285 
60
v.rufulum 
(rigidum, kompakt sünbül)
 
385 
447 
810 
285 
61
v.humboldtii 
387 
447 
810 
285 
62
v.humboldtii, rufulum 
388 
448 
811 
282 
63
v.wernerinflatum 
389 
449 
811 
282 
64
v.wernerinflatum 
390 
450 
812 
241 
65
v.wernerinflatum 
(gövdə yoğun, sünb. zərif)
 
391 
451 
813 
280 
66
v.echinoideum 
(
convar.compactum
)
 
392 
452 
814 
287 
67
v.echinoideum 
(
convar.compactum
)
 
393 
453 
814 
287 
68
v.erinaceum 
(iri sünbül)
 
394 
454 
814 
287 
69
v.echinoideum 
(
convar.compactum
)
 
395 
455 
814 
287 
70
v.roshanum 
396 
456 
814 
287 
Nümunələrin illər üzrə sayı, ədəd 
70 
 
54
20
8 banis 

---

152 
Təcrübələrin qoyulması, fenoloji müşahidələrin aparılması, xəstəliklərə 
davamlılığın qiymətləndirilməsi müvafiq metodikalara [1; 7; 8], botaniki növ və 
növmüxtəlifliklərinin təyinatı ÜRBİ (VİR) təyinedicisinə əsasən aparılmışdır [5; 6]. 
Kompaktum nümunələrində inkişaf tipi–həyat tərzi yazda, kollanma fazasının 
sonunda kollanma formasına əsasən müəyyən edilmişdir [3; 10].
Cari ildə Dağlıq Şirvan şəraitində qış fəsli mülayim keçmiş, yazın uzunmüddətli 
olması, havanın temperaturunın orta çoxillik normadan aşağı olması və yağıntıların 
miqdarının nisbətən çox olması müşahidə edilmişdir. Mayın sonlarında isə güclü 
torpaq quraqlığı ilə müşayət olunan yüksək hərarət başladığından burada göbələk 
xəstəliklərinin epifitotiyası müşahidə olunmamışdır. İqlim şəraiti ilə bağlı olaraq 
öyrənilən sortnümunələrdə potensial yüksək boy göstəriciləri və sünbülləmə 
müddətinin ötən illərə nisbətən 4-10 gün gecişməsi qeyd edilmişdir.
Qeyd etdiyimiz kimi, Tərtər BTS-dən toplanılmış materiallardan seçilmiş 8 
kompaktoid hibriddən növbəti illərdə, uyğun olaraq, 20, 54 və 70 nümunə 
seçilmişdir, 22 nümunədə iki növmüxtəlifliyi (qılçıqsız-qılçıqlı, ağ-qırmızı sünbüllü, 
ağ-qara qılçıqlı, ağ-qırmızı dənli və s.) təyin edilmişdir. Seçilmiş nümunələr 2013-
2015-ci illərdə 1 m
2
sahədə səpilərək öyrənilmiş, toxumları artırılaraq Milli 
Genbanka təhvil verilmişdir (Cədvəl 1, 2).
Cədvəl 2 
Növdaxili və növlərarası hibridləşdirmədən seçilmiş kompakt buğdaların 
növmütəlifliyi tərkibi, Qobustan, 2015 
Növmüxtəlifliyi 
Say 
Səciyyəvi əlamətləri 
T.cоmpactum 
Hоst. 
subconvar.rigidicompactum
 – 
38 nümunə 
v.karsiense 
8
 
Qılçıqsız, sünbülcük pulcuğu ağ, tükcüksüz, dəni ağ 
v.splendidorigidum 
3
 
Qılçıqlı, sünbülcük pulcuğu ağ, tükcüksüz, qılçığı, dəni ağ 
v.pseudofetissovii 
8
 
Qılçıqlı, sünbülcük pulcuğu qırmızı, tükcüksüz, qılçığı qara, dəni ağ 
v.asiaticicterinum
4
 
Qılçıqlı, sünbülcük pulcuğu ağ, tükcüksüz, qılçığı ağ, dəni qırmızı 
v.erinaceum 
9
 
Qılçıqlı, sünbülcük pulc. qırmızı, tükcüksüz, qılçığı qırm., dəni ağ 
v.pseudoerinaceum 
6
 
Qılçıqlı, sünbülcük pulc. qırmızı, tükcüksüz, qılçığı qara, dəni ağ
 
subconvar.roshanum 
12 – nümunə 
v.humboldtinflatum 
1
 
Qılçıqsız, sünbülcük pulcuğu şişkin, ağ, tükcüksüz, dəni ağ
 
v.rufinflatum
2
 
Qılçıqsız, sünbülcük pulcuğu şişkin, qırmızı, tükcüksüz, dəni ağ
 
v.wernerinflatum 
4
 
Qılçıqsız, sünbülcük pulcuğu şişkin, ağ, tükcüksüz, dəni qırmızı
 
v.roshanum 
5
 
Qılçıqsız, sünbülcük pulcuğu şişkin, qırmızı, tükcüksüz, dəni qırmızı
 
convar.compactum – 
40 nümunə 
v.humboldtii 
5
 
Qılçıqsız, sünbülçük pulcuğu ağ, tükcüksüz, dəni ağ
 
v.rufulum 
11
 
Qılçıqsız, sünbülcük pulcuğu qırmızı, tükcüksüz, dəni ağ
 
v.wernerianum 
7
 
Qılçıqsız, sünbülcük pulcuğu ağ, tükcüksüz və dəni qırmızı
 
v.creticum 
4
 
Qılçıqsız, sünbülcük pulcuğu qırmızı, tükcüksüz, dəni qırmızı
 
v.pseudorubrum 
2
 
Qılçıqsız, sünb. pulc. qırm., tükcüklü, qılçıqv. çıxıntı qara, dəni qırm.
 
v.compactum 
3
 
Qılçıqlı, sünbülcük pulcuğu ağ, tükcüksüz, qılçığı və dəni ağ
 
v.icterinum 
3
 
Qılçıqlı, sünbülcük pulcuğu ağ, tükcüksüz, qılçığı və dəni qırmızı
 
v. rubriceps 
(kompakt, 
var.nova)
 
3 
Qılçıqlı, sünbül. pulcuğu zərif, qırmızı, tükcüklü, qılçığı qırmızı, dəni ağ
 
v.echinoides 
(var.nova)
 
5 
Qılçıqlı, sünbül. pulcuğu zərif, qırmızı, tükcüklü, qılçığı və dəni qırmızı 
Tədqiq olunan nümunələrdə sünbül və əlamətləri, həyat tərzi, sünbülləmə 
müddəti, boy, sarı pasa davamlılığa və məhsuldarlığa görə polimorfizm müşahidə 

---

153 
edilmişdir. 
T.compactum 
nümunələri həyat tərzinə görə fərqli olmuşlar. Nümunələrin 
təqribən yarısı (48,6%) payızlıq (9 ball) həyat tərzinə malikdir, 23 nümunə isə əsl 
payızlıqdır (kollanma fazasında yabanı buğdalar kimi tam yerə sərilmiş olur – ball 
9+). Nümunələrin 35,7%-i payızlıq-yazlıq, 8,6%-i yarımpayızlıq, 7,1%-i yazlıq-
payızlıq olmuşdur. Əsl yazlıq genotiplərə rast gəlinməmişdir. Müqayisə üçün, 
Naxçıvan MR ərazisindən toplanılmış 
T.compactum 
nümunələrin də təqribən yarısı 
payızlıq 39,8%-i payızlıq-yazlıq həyat tərzinə malik olmuşdur [3].
Son 2014-2015-ci illərdə Gobustanda göbələk xəstəliklərinin epifitotiyası 
müşahidə edilməmişdir. Buna baxmayaraq, 
T.spelta
, 
T.compactum
və yumşaq 
buğdanın Asiya növaltısına aid nümunələrin sarı pasla müxtəlif dərəcədə (MR-70S) 
siyarətlənməsi qeyd olunmuşdur. Ekspedisiya nəticəsində Naxçıvan MR ərazisindən 
toplanılmış spontan 
T.compactum 
nümunələrinə nisbətən hibrid mənşəlilərdə immun 
(R) və orta davamlı (MR) nümunələrin sayı çox olmuşdur. Bunu onların valideyin 
formalarının son illərdə yaradılmış, o cümlədən Beynəlxalq təşkilatlatdan alınmış 
müasir, yüksək davamlı yumşaq və bərk buğdaların olması ilə izah etmək olar. 
Qeyd etdiyimiz kimi, cari ildə sünbülləmə fazasının ötən illərə nisbətən 4-10 
gün gecişməsi müşahidə edilmişdir. Bölgədə rayonlaşdırılmış Qobustan yumşaq 
buğda sortundan tez (24 may) sünbülləyən
T.compactum 
genotiplərinə rast 
gəlinməmişdir. Nümunələrin təqribən yarısı (48,6%) nisbətən tez (26-27 may), 
18,6%-i gec (01-04 iyun) sünbülləmişdir.
Sünbülləmə fazasında yüksək hava hərarəti və torpaq quraqlığı – depresiya 
səbəbindən kompaktum buğdaların əksəriyyətində sünbülaltı buğumarasının 
uzunluğunun ötən illərə nisbətən qısalması müşahidə olunmuşdur. Öyrənilmiş 
kompaktum nümunələrində minimal boy 70,0 sm, maksimum 127,0 sm, orta göstərici 
104,3 sm olmuşdur (Cədvəl 3). Qeyd etmək lazımdır ki, cari ildə Naxçıvan MR-ə aid 
ekspedisiya materiallarında minimal boy 75,0 sm, maksimum 127,0 sm, orta göstərici 
99,7 sm olmuşdur.