Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

 
UOT 635.652/.654 
 
ƏRZAQ PAXLALILARININ SELEKSİYASININ PRİORİTET 
İSTİQAMƏTLƏRİ 
 
A.İ.ƏSƏDOVA, E.B.RƏFİYEV 
AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, AZ1106, Azadlıq pr., 155, Bakı, Azərbaycan
 [e-mail] 
Məqalədə çoxillik təcrübi tədqiqatların nəticəsi olaraq tərəvəz və dən lobyaları 
üzrə yeni nəsil sortların yaradılmasından bəhs olunur.
 
Açar sözlər:
lobya, seleksiya, ilkin material, sort 
Ключевые слова:
фасоль, селекция, исходный материал, сорт 
Keywords:
haricot bean, selection, initial material, variety
Ərzaq paxlası insan qidasının qiymətli komponentlərindəndir. Bunlar yüksək 
zülallı dietik ərzaq, karbohidrat, mineral duzlar (kalium, kalsium, maqnezium) və 
vitaminlərlə zəngindir. Ərzaq paxlalılarının bioloji qiymətliliyi zülalın tərkibindəki 
amin turşularının qida baxımından ideal olmasıdır. Digər tərəfdən bu paxlalılar 
atmosfer azotunu fiksasiya etməklə torpağın texnogen yükünü azaldır. İndi dünya 
bazarlarında ərzaq paxlalılarının tərəvəz sortlarına üstünlük verilir. Dənli
paxlalıların 22 növünün ən çox 4 növündən; əkin göy noxudu, adi lobya, paxla və 
vignadan tərəvəz məqsədi ilə istifadə olunur. Hazırda soya və noxudun tərəvəz 
məqsədi ilə istifadə olunması imkanları araşdırılır. Tərəvəz paxlalılarının universal 
xüsusiyyətlərini təyin etmək çətindir. Vigna, lobya və əkin göy noxudunun şəkərli 

---

157 
sortlarının mühüm xüsusiyyətləri paxlalarında perqament qatının olmaması və bunun 
nəticəsində yetişmə fazasında paxlalarının zərif olmasıdır. Əsasən, bu cür paxlalarda 
tikiş saplarının yumşaq olması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu xarakterlərinə görə 
vigna, adi lobya, hətta şəkərli əkin göy noxudunun yaşıl paxlaları texniki yetişmə 
fazasında istifadə olunur. Digər tərəfdən bu xüsusiyyətlər tərəvəz paxlaları üçün heç 
də qəbul edilmiş əsas göstərici deyil. Dənlərinin iri olması da mühüm amillərdəndir. 
Bu paxlaların yeganə bir universal xüsusiyyəti onların konserv istehsalı üçün yararlı 
olması hesab edilir. Lakin buna baxmayaraq eyni zamanda hər bir növ özünəməxsus 
bioloji, morfoloji, anatomik və biokimyəvi xüsusiyyətlərə malikdir. 
Paxlalı bitkilərin genetik müxtəlifliyi ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunmasında 
və kənd təsərrüfatının davamlı inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onların 
genotiplərinin kompleks morfofizoloji əlamətlərə, məhsuldarlığa, dənin keyfiyyətinə 
və aqroekoloji şəraitə uyğunlaşmasına görə seçılməsi və yeni sortların yaradılması 
problem olaraq qalır. Hazırki minillikdə biz iqlimin qlobal və lokal dəyişkənliyinin 
və istiləşmənin şahidi oluruq. Böyük ərazilər, dövrü dəyişgənliyin nəticəsində 
quraqlaşır. Bu səbəbdən də əkinçiliyin qarşısında quraqlığa davamlı bitkilərin 
becərilmə areallarının genişləndirilməsi kimi bir vəzifə durur. Bu bitkilərə ərzaq 
paxlalılardan noxudu və lərgəni göstərmək olar. Ərzaq paxlalılarına olan tələbatın 
hələ də ölkədaxili istehsalın hesabına ödənilməməsi halında bu bitkilərin becərilmə 
areallarının genişləndirilməsi tələb olunur. Hazırda respublikada məhsuldarlığın 
artırılması və ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin real əsası torpaq-iqlim 
şəraitinə uyğun yeni sortların yaradılmasıdır. Bunun həlli isə ərzaq paxlalılarının 
kompleks əlamətlərlə səciyyələnən yüksək, davamlı, məhsuldar və keyfiyyətli 
sortlarının yaradılmasının elmi əsaslarla işlənib hazırlanmasıdır. Bunlar öz genetik 
potensialarını respublikanın mürəkkəb torpaq-iqlim şəraitində səmərəli realizə etmək 
qabiliyyətinə malik olmalıdır. Bitkilərin morfofizoloji və təsərrüfat qiymətli 
əlamətləri, kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri arasındakı korrelyasiya əlaqələrini 
müəyyən etməklə oların yaxşılaşdırılması imkanlarının öyrənilməsi mühüm 
şərtlərdəndir. Məhsuldarlıq elementlərinin formalaşması və onların bir-birini 
tamamlaması ilə bu bitki nümunələrinin işlənib hazırlanmış optimal morfotipləri 
əsasında yaradılmış sortlar, ekoloji şəraitə uyğunlaşmaqla məhsuldarlığın maksimum 
reallaşmasına da şərait yaradır.
Lobya bitkisi timsalında yüksək məhsuldar sortun morfotip modelinin işlənib 
hazırlanması və onlardan seleksiyada istifadə etməklə yeni sortların yaradılmasını 
müəyyən edərək ərzaq paxlalılarının prioritet istiqamətləri öyrənilmişdir. Lobya 
dünyanın böyük hissəsində əsas tərəvəz bitkisidir. Dünya əkinçiliyində lobya ərzaq 
paxlalıları içərisində dominant yerlərdən birini tutur və daha çox polimorfizm 
əlamətləri ilə seçilir. Əsasən də ən çox müxtəliflik lobya toxumunun rəng, forma və 
ölçüsündədir. Becərilməsi baxımdan Asiya ölkələri aparıcıdır. Çin, İndoneziya və 
Türkiyə öndə durur. Asiya dünya əkin sahəsinin 72,7%-ni təşkil edir. FAO-nun 
məlumatına görə 2010-cu ildə lobyanın əkin sahəsi dünyada 1 mln. 495 min hektar 
olmuşdur. Bu göstərici ildən-ilə artır. Lobya tərəvəz və dən almaq məqsədi ilə 
becərir. İstər tərəvəz, istərsə də dən lobyalarının özünə məxsus sortları mövcuddur. 
Lobyanın tərəvəz sortlarından ən yaxşısı şəkərli və yarımşəkərli sortlar hesab olunur.

---

158 
Yaşıl paxlaları ətli, perqament qatı olmayan, tikiş yeri sapsız, en kəsiyi dairəvi olan 
şəkərli sortlar keyfiyyətli sayılır. Yarımşəkərlilərdə sapın olması elə də əhəmiyyət 
kəsb eləmir. Lobyanın digər bir tərəvəz sortu paxlası nazik uzun, diametri dairəvi 
olanlardır ki, bunlar qulançar tipli (sparja) lobya adlanır. Ədəbiyyat məlumatına görə 
lobyanın genetikasında paxlanın forması çoxlu genlərlə idarə olunur. Belə ki, Ea, Eb, 
İa, İb genləri bitkinin yaşıl paxlasını, ea, eb, ia, ib genləri dairəviliyi idarə edir. 
Resessiv st geninin mövcudluluğu paxlanın tikişinin saplılığını təyin edir. Ts geninin 
mövcudluluğu sapın formalaşmasının temperaturdan asılılığını müəyyən edir. Belə 
ki, yüksək temperaturda sap yüksək dərəcədə inkişaf edir. Perqament qatının 
mövcudluğuna To geni nəzarət edir. Bu baxımdan genetik-seleksiyanın kompleks 
öyrənilməsi əhəmiyyətli təsərrüfat əlamətləri və bioloji xüsusiyyətləri ilə fərqlənən 
ilkin perspektiv materiallara aid genofondun yaradılmasına imkan verir. 
Tədqiqat materialı olaraq 100-dən çox yerli və introduksiya olunmuş adi lobya 
sortnümunələri götürülmüşdür. Bu nümunələr gövdələrinin tipinə, vegetasiya 
müddətinə, paxlalarının xüsusiyyətlərinə və s. əlamətlərinə görə fərqlənirlər. 
Ölkəmizdə əsasən Qafqaz və Dağıstan (tez və gec yetişən) ekotipləri becərilir. 
Nümunələr beynəlxalq deskriptorda nəzərdə tutulduğu kimi 25-dən çox 
göstəricilərinə əsasən qiymətləndirilmişdir. Tədqiqatlar GEİ-nin Abşeron Elmi 
Tədqiqat Bazasında aparılmışdır. 
Tədqiqat zamanı bitkilər üzərində fenoloji müşahidələr aparılaraq fenofazalar 
arası müddətlər qeyd edilmişdir. Bu müddətlərin öyrənilməsi gələcək seleksiya 
işlərinin davam etdirilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu zaman sortun 
yetişdiriləcəyi zonanın torpaq-iqlim şərairi də nəzərə alınır. Morfofizoloji analiz və 
müşahidələr lobya bitkisinin prioritet istiqamətləri yönümündə aparılır. Bitkilər 
gövdəsinin tipinə görə; kol, yarımsarmaşan, yuxarıdansarmaşan, sarmaşan olmaqla 
bir-birindən fərqlənirlər. Nümunələr məhsuldar budaqların sayı, birinci paxlaya 
qədərki hündürlük, buğumaralarının sayı, paxlanın perqament qatının və bel tikişinin 
saplılığı kimi əsas xüsusiyyətlərə görə qiymətləndirilmişdir. Həmçinin bunların 
kəmiyyət, keyfiyyət əlamətləri, xəstəlik və zərərvericilərə, mühütin stress faktorlarına 
davamlılığı və məhsuldarlığı öyrənilmişdir. Ərzaq paxlalılarına olan tələbatın yerli 
məhsullar hesabına ödənilməsi yeni sortların yaradılmasını tələb edir. Müasir 
mərhələdə əksər sortlar (yerli forma və sortlar, eləcə də introduksiya olunmuş sortlar) 
ölkədə bu bitkinin əkin sahələrini genişləndirmək problemini həll etmək və ölkənin 
real toxum istehsalına olan tələbatını ödəmək iqtidarında deyil. Məlumdur ki, 
ölkəmizdə lobya fərdi və xırda təsərrüfatlarda becərilir. Əhalinin bu ərzağa olan 
tələbatının ödənilməsində lobyanın əkin sahəsini genişləndirməklə onun açıq 
sahələrdə becərilməsini aktuallaşdırır. Hər hansı bir təsərrüfat qiymətli əlamətinə 
görə (əsasən toxum məhsuldarlığına) üstün, tamami ilə digər mühüm texnoloji
xüsusiyyətlərindən mexaniki yığıma yararlığa cavab verən modelinin yaradılması çox 
əhəmiyyətlidir. Bunun üçün yaradılacaq yeni sortlar əsasən kol və yarımsarmaşan 
formalar olmaqla tez və ortatez yetişən (70-90 gün), hündürlüyü 50-70 sm, aşağı 
paxlanın yerləşmə hündürlüyü 15-25 sm olmaqla mexaniki yığıma da yararlı 
olmalıdır. Öyrənilən nümunələrdə bitkinin boyu sarmaşan və yarımsarmaşanlarda 45-
200 sm, kol formalarında isə 25-60 sm; 1-ci paxlaya qədər olan hündürlük 16-20 sm 

---

159 
arasında dəyişmişdir. Gövdənin yatmaya davamlılığı və birinci paxlanın yer 
səthindən hündürlüyü əsas sort əlaməti kimi götürülür. Çünki birinci paxlanın 
yerləşmə hündürlüyü nə qədər böyük olarsa o, bir o qədər mexaniki yığıma yararlı 
olur. Tədqiqatın aparıldığı illər ərzində yüksək və sabit məhsuldarlığa malik istər 
sarmaşan və yarımsarmaşan, istərsə də kol formaları seçılmişdir. Bu formaların 
seleksiyanın sonrakı mərhələlərində başlanğıc material kimi istifadə olunması 
nəzərdə tutulur. Qeyd edək ki, bunlar həm də keyfiyyət baxımından da yüksək 
olmuşdur.
Cədvəldən də göründüyü kimi bu nümunələr lobyanın müasir seleksiyasının 
tələblərinə cavab verir. 
Kol formalarından ən çox “AZE PHA-20” nümunəsi fərqlənmişdir ki, bu 
nümunə nəzərdə tutulan bütün gostəricilərə cavab verir. Bu nümunə perspektiv sort 
kimi seçilərək seleksiyanın sonrakı mərhələlərində sınaqdan keçirilməsi nəzərdə 
tutulmuşdur.