Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

 
Lobya nümunələrinin əsas təsərrüfat göstəricilərinə görə qiymətləndirilməsi
Nüm
u
n
ən
in
 ad
ı 
T
op
lan
d
ığı
 ye
r 
 
 
B
it
k
in
in
 b
oyu
, 
sm
 
Məh
-d
ar
 
b
u
d
aq
ların
 s
ayı
 
1
-ci
 p
axlaya
 q
əd
ər
 
h
ü
n
d
ü
rlü
k,
 s
m
 
1 
b
it
k
id
ə 
p
axlan
ın
 
sayı
, ə
d
əd
 
P
axlan
ın
 ölçüs
ü
 
(u
zu
n
u
-e
n
i)
, 
sm
 
P
axlad
a 
d
ən
in
 s
ayı
, 
əd
. 
100 
d
ən
in
 k
ü
tləs
i, 
q
r 
M
əh
su
ld
ar
lıq
, 
q
r/
m
2
 
Ve
ge
tas
iya 
m
ü
d
d
ət
i,gü
n 
Z
ü
lal
,%
 
A T L I - S A R M A Ş A N, Y A R I M S A R M A Ş AN 
k-14534 
ÜRBİ (VİR) 
80-90 
3-4 
14-16 
16 
8,6-1,2 
5 
26,2 
340 
60-70 
23,75 
k-13040 
ÜRBİ (VİR) 
3-4 
15-16 
10 
7,9-1,1 
5 
21,8 
209 
55-60 
24,56 
k-13034 
ÜRBİ (VİR) 
45-55 
3-4 
14-16 
16 
8,6-1,2 
4 
32,9 
215 
55-65 
24,56 
k-15275 
ÜRBİ (VİR) 
45-55 
3-4 
14-17 
16 
11,2-1,2 
5 
31,5 
234 
60-70 
22,01 
k-13044 
ÜRBİ (VİR) 
50-55 
3-4 
13-16 
11 
8,7-1,2 
5 
21,1 
190 
55-60 
22,43 
k-3498 
ÜRBİ (VİR) 
70-90 
3-4 
16-18 
12 
10,0-1,2 
4 
46,5 
160 
60-70 
23,81 
k-13031 
ÜRBİ (VİR) 
50-55 
3-4 
16-18 
12 
11,2-1,2 
6 
37,3 
183 
60-70 
21,11 
t/15 
Moskva 
150-200 
3-4 
16-18 
16 
18,0-1,2 
8 
35 
263 
60-70 
26,13 
t/16 
Qusar (Piral) 
90-100 
2-4 
16-18 
16 
9,5-1,2 
4 
42 
312 
55-65 
22,75 
t/17 
Qusar (Avaran) 
100-120 
2-4 
14-17 
17 
12,8-1-3 
5 
48,5 
235 
60-75 
25,01 
t/18 
Qusar (Xürel) 
90-100 
2-4 
16-18 
14 
12,4-1,2 
5 
46,5 
200 
60-70 
21,37 
PHA-7.3 
Zaqatala 
60-70 
3-4 
16-20 
18 
9,9-1,0 
4 
48,4 
255 
60-70 
26,18 
AZE PHA-29 
Qusar 
60-70 
2-3 
14-17 
14 
9,0-1,1 
4 
52,4 
142 
60-70 
24,01 
AZE PHA-15 
Ağdaş 
90-100 
2-4 
13-15 
14 
12,5-1,0 
4 
43,8 
170 
55-65 
25,06 
aze qri/68 
Ordubad 
60-70 
2-4 
16-17 
15 
9,1-1,1 
5 
39,5 
244 
60-70 
24,43 
P İ Y A D A- K O L 
K-15274 
ÜRBİ (VİR) 
25-30 
4-6 
9-10 
20,2 
12,4-1,0 
5 
23,9 
165 
55-60 
24,43 
K-13036 
ÜRBİ (VİR) 
35-40 
3-4 
14-16 
18,0 
7,0-1,2 
4 
33 
139 
55-60 
22,62 
t/2 
Təbriz 
40-60 
6-5 
16-17 
17,0 
9,8-1,2 
5 
38 
150 
55-60 
21,56 
t/3 
Stavropol 
20-25 
3-4 
10-12 
18,0 
11,5-1,2 
4 
27,9 
152 
50-55 
24,06 
t/7 
Dağıstan 
30-35 
3-4 
16-17 
14,0 
10,0-1,2 
7 
30,6 
130 
55-60 
26,87 
t/35 
Balakən 
30-35 
4-5 
9-11 
15,0 
10,1-1,2 
4 
34,2 
134 
60-65 
25,62 
t/37 
Balakən 
35-40 
3-4 
10-12 
17,0 
8,7-1,1 
4 
42,5 
146 
60-65 
22,51 
t/38 
Balakən 
28-35 
3-5 
12-14 
17,0 
10,7-1,2 
4 
35,1 
136 
55-60 
Zülal 
ETTİ 
20-25 
3-4 
14-16 
14,0 
13,3-1,2 
6 
30,1 
120 
55-60 
AZE PHA-20 
Lənkəran 
50-55 
3-5 
16-18 
10,0 
10,6-1,1 
5 
40,7 
212 
55-60 
25,56 
ST.Yerli 
Piyada 
ETTİ 
30-35 
3-4 
10-12 
15 
7,0-1,3 
3 
29,9 
214 
55-60 
22,68 

---

160 
ПРИОРИТЕТНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ В СЕЛЕКЦИИ
ПРОДОВОЛЬСТВЕННЫХ БОБОВ 
 
А.И.Асадова, Э.Б.Рафиев 
Институт Генетических Ресурсов НАНА 
В статье представлены результаты многолетних экспериментальных 
исследований по созданию сортов зерновой и овощной фасоли нового 
поколения.
 
PRIORITY DIRECTIONS OF THE SELECTION OF FOOD BEANS 
 
A.I.Asadova, E.B.Rafiyev 
Genetic Resources İnstitute of ANAS 
In the article results of long-term experimental researches on release of varieties
of haricot bean of new generation are presented.
UOT 634.1/.7:630.602.6 
 
MOLEKULYAR MARKERLƏRİN DAVAMLILIQ SELEKSİYASINDA 
İSTİFADƏSİ 
 
E.M.XANKİŞİYEVA, H.M.ŞIXLİNSKİ 
AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, Bakı AZ1106, Azadlıq prospekti 155, Azərbaycan, 
 
 [e-mail]
 
Bitkilər virus, bakteriya, göbələk və nematodlar tərəfindən müxtəlif xəstəliklərə 
sirayətlənir. Bitkilərdə xəstəliktörədici orqanizmlərə qarşı özlərini qoruyacaq 
davamlılıq sistemi mövcud deyil. Lakin bitkilərin müdafiəsi üçün davamlı və həssas 
vəziyyətlərdə fəaliyyətə başlayan antimikrobial müdafiə mexanizmləri və dayanıqlılıq 
genlərini (R) daşıyırlar. Davamlılıq seleksiyasının məqsədi davamlı genlərin 
müəyyən edilməsi, mədəni bitkilərə köçürülməsi və klonlanmasıdır. Dayanıqlılıq 
genlərinin ənənəvi metodlara əsasən öyrənilməsi uzun zaman tələb edir. Molekulyar 
markerlərdən istifadə edərək davamlılıq genlərinin qısa zaman ərzində öyrənilməsi 
mümkündür. 
 
Açar sözlər: 
davamlılıq, RFLP, RAPD, SSR, AFLP 
Ключевые слова
: устойчивость, RFLP, RAPD, SSR, AFLP 
Key words: 
resistance, RFLP, RAPD, SSR, AFLP 
Bitkilər yaşadıqları mühitdə müxtəlif xəstəliktörədici faktorlar tərəfindən 
yoluxur. Bir bitki hər hansı bir patogenin və ya irqinin daşıyıcısı olduğu halda digər 

---

161 
xəstəliktörədici mikroorqanizmin daşıyıcısı deyildir. Bitki, xəstəliktörədici və 
zərərverici orqanizmin toxumaya daxil olmasına mane olan və ya hüceyrəyə daxil 
olarkən onun çoxalması və yayılmasının qarşısını alan kimyəvi maddələrə 
(antimikrobial birləşmələr, fermentlər, struktur müdafiə mexanizmləri və s.) malikdir. 
Bundan əlavə bitkilərdə daha təsirli müdafiə mexanizmi dayanıqlılıq genləri 
(resistance, R) tərəfindən təmin edilir. Dayanıqlılıq genləri patogenə qarşı davamlılığı 
kontrol edən ən önəmli proteinlərdir [1; 2; 3].
Davamlılıq seleksiyasının məqsədi xəstəlik və ya zərərverici faktorlara qarşı 
davamlılığı təmin edən gen və ya genləri təyin etmək, bunları seleksiya 
proqramlarında istifadə etməklə davamlı fərdlər əldə etməkdir. Davamlılıq seleksiya 
proqramlarında əsas problem valideynlərin (həssas və davamlı fərdlər) 
hibridləşməsinin nəticəsində əldə olunan dayanıqlı fərdlərin müəyyən olunmasıdır. 
Bu vəziyyət klassik olaraq seleksiya nəticəsində əldə edilən bitkilərin patogenlə 
yoxlanılmasıdır. Bunları tətbiq etmək uzun zaman tələb edir və olduqca çətindir. 
Hətta eyni anda bitkinin birdən çox patogenlə yoxlanılması qeyri-mümkündür. Bütün 
bu çatışmamazlıqların qarşısı molekulyar markerlərin köməyi ilə alınır. Son illərdə 
isə genomu tamamlanan orqanizmlər arasına bir çox bitki növü də daxil olmuşdur. 
Buna paralel olaraq molekulyar markerlər haqqında məlumatlar artmış və meyvə 
seleksiyasında istifadəsinə daha geniş yer verilmişdir. Molekulayr markerlərin 
köməyi ilə eyni anda daha çox dayanıqlılıq genini müəyyənləşdirmək mümkündür. 
Bundan əlavə molekulyar markerlərdən istifadə edərək davamlılıq genləri xəritələnir 
və klonlaşdırılır. Bu dayanıqlılıq genləri həssas bitkilərə köçürülərək transgen bitkilər 
alınır [4; 5; 6; 7].
Bu məqalədə geniş yayılmış molekulyar markerlər və bunların dayanıqlılıq 
seleksiyasında istifadəsi haqqında məlumat vermək üçün nəzərdə tutulmuşdur. 
Molekulyar markerlər genomda hər hansı bir genin ya da genlərin sahəsi ilə 
əlaqəli DNT hissəsidir. Molekulyar markerlərin inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar 
morfoloji və biokimyəvi markerlərdən daha üstün, tez nəticə alınan və zaman 
məhdudlaşdırması olmayan tədqiqat işləri aparılmışdır. Digər orqanizmlərdə olduğu 
kimi bitkilərdə də geniş olaraq istifadə olunan molekulyar markerlərin bitki 
seleksiyası ilə ümumiləşdirilməsi sayəsində bir çox yeniliklər meydana çıxmışdır. 
İstənilən genlərin sort və növləri arasında əlaqələrin sürətləndirilməsi, qohum olan 
yabanı növlərdən yeni genlərin köçürülməsi, birdən çox gen tərəfindən idarə edilən 
kompleks xarakterlərin genetik analizlərini təmin etmək, hibridləşmə yolu ilə bir-
birilə çaprazlaşmayan bitkilər arasındakı genetik əlaqələrin ortaya çıxarılması, gen 
klonlamasının asanlaşdırılması və sürətləndirilməsi bu yenilik və üstünlüklər arasında 
mövcuddur. İdeal molekulyar markerin istehsal və tətbiq xərcinin aşağı olması, 
təhlükəli kimyəvi preparatlardan istifadə edilməməsi, yüksək polimorfizm 
göstərməsi, bir çox məlumatın əldə edilməsi, nəticələrinin təkrarlanması, analizinin 
asan və sadə olması və qısa zaman ərzində tətbiq və nəticələrin əldə edilməsi kimi 
xüsusiyyətlərə sahibdir. Molekulyar markerlər polimeraza zəncir reaksiyası ilə əlaqəli 
olmayanlar (RFLP) və əlaqəli olanlar (RAPD, AFLP, SSR) kimi adlanır. Bu günə 
qədər inkişaf etmiş bir çox molekulyar markerlər aşkar edilmişdir [8; 9; 10; 11; 12; 
13; 14].

---

162 
Restriksiya fraqmentinin uzunluq polimorfizmi (Restriction Fragment Lenght
Polymorphisms, RFLP): 
İlk kəşf edilən molekulyar marker sistemidir. Əsas prinsipi 
restriktazalar vasitəsilə parçalanmış DNT fraqmentlərinin elektroforetik üsulla 
identifikasiyasından ibarətdir. Restriktaza adlanan fermentlər endonukleazalara aid 
olub, DNT molekulunu ancaq müəyyən yerlərdən parçalamaq qabiliyyətinə 
malikdirlər. Restriksiya fraqmentinin uzunluq polimorfizmi (restriction fragment 
length polymorphism-RFLP) adlanan metod alınmış restriksiya fermentlərinin 
aqaroza gelində elektroforezi və ethidium bromid ilə boyadıldıqdan sonra geldə 
əmələ gələn DNT ləkələrinin yeri və sayının standartla müqayisə edilməsinə 
əsaslanır. Daha çox DNT-ə olan tələbat bahalı və çox vaxt tələb etməsi texniki 
metodun mənfi cəhətini, alınan nəticələrin etibarlılığı və kodominant 
(heteroziqotların fenotipində, hər iki allel cütün təsir göstərməsi) marker sisteminə 
malik olması isə üstünlüklərini təşkil edir [15; 16]. 
Təsadüfi DNT hissəsinin amplifikasiyası (Random Amplified Polymorphic 
DNA, RAPD): 
RFLP metodundakı çətinliklərin qarşısını almaq və PCR metodunun 
əmələ gətirdiyi üstünlüklərdən faydalanmaq məqsədi ilə RAPD metodu işlənib 
hazırlanmışdır. RAPD markerləri qısa zaman ərzində bütöv genom səviyyəsində 
böyük miqdarda nümunələrin identifikasiyasını reallaşdırmağa imkan verir. Təsadüfi 
xarakterli RAPD markerləri qabaqcadan genom haqqında heç bir informasiya tələb 
etmir və eyni zaman ərzində bir neçə gen lokusunu tədqiq etməyə imkan verir. PCR 
məhsulları, elektroforez edildikdən sonra ethidium bromid ilə rəngləndikdən sonra 
əmələ gələn polimorfik diapazonlar nəzərə alınmaqla davamlı və həssas fərdlər bir-
birindən fərqlənir. İstifadə olunan hər RAPD praymeri üçün yaranan PCR məhsulları 
iki qrup daxilində araşdırılır. Birinci dəyişən olaraq adlanır və bunlar nukleotidlərdəki 
inversion, delesyon və praymer əlaqə sahəsindəki nukleotid dəyişikliyindən 
qaynaqlanır. İkinci isə dəyişən olmayanlar (monomorfiq) adlandırılır [17; 18]. 
RAPD analizi sadədir, tətbiq olunması tez və asandır. Çoxaltma əməliyyatı 
normal PCR şərtlərindən fərqli olmaqla, praymer (13-30 nukleotid uzunluğunda 
PCR-in spesifikliyini müəyyənləşdirən sintetik DNT parçasıdır) əlaqələnmə 
temperaturu aşağı olmaqla (35-37
0
C) və yalnız bir praymerdən istifadə olunur. 
Markerin tətbiqinin tez və asan olması onun üstünlüyünü, yalnız dominant markerlər 
yaradılması, PCR əsnasında səhv uyğunlaşmaların olması, PCR şərtlərindəki kiçik bir 
dəyişikliyin nəticələrə təsir etməsi və laboratoriyalar arasında təkrarlanma 
probleminin mövcudluğu markerin mənfi cəhətidir [19; 20; 21]. 
Amplifikasiya fraqmentinin uzunluq polimorfizmi (Amplified Fragment Length 
Polymorphisms, AFLP):
Yeni bir marker sistemi olaraq inkişaf etmişdir (P.Vos və 
başq., 1995). Cinsi yolla (valideyn) və seleksiya nəticəsində yaranan fərdlərin DNT 
molekulaları iki restriktaza adlanan fermentlərin təsiri ilə parçalanır və DNT 
molekulunun parçalanması nəticəsində əmələ gələn DNT hissəcikləri adapterlərlə 
(liqasyon) birləşir. Liqasyon (genetik əlaqə) məhsulları bir əsas əlavə edilmiş DNT 
zəncirləri ilə (praymerlərlə) PCR olunur və əldə olunan PCR məhsulları 3 əsas əlavə 
edilmiş praymerlərlə (praymerin biri radioaktiv və ya fluoresent ilə nişanlanır) seçici 
PCR məruz qalır. PCR məhsullarının poliakrilamid gelində elektroforezi nəticəsində 
əmələ gələn polimorfizmə görə nəticələr qiymətləndirilir. Tək bir reaksiyada 30-150 

---

163 
bölgə müəyyən olunur, nəticələrin təkrarlanması ən əhəmiyyətli üstünlüyüdür. Mənfi 
cəhəti isə bahalı olması, laboratoriya avadanlıqlarına tələbat və dominant marker 
olmasıdır [15; 17; 21; 22]. 
Sadə ardıcıllıqlı təkrarlar(Simple Sequence Repeats, SSR: 
Canlıların 
genomunda daha çox təkrarlanan DNT ardıcıllığı vardır. Bu ardıcıllıqlar müəyyən 
sayda təkrarlanır. Ardıcıllıqların genomun hansı hissəsində və neçə dəfə təkrarlandığı 
növə görə dəyişir. Eyni növ daxilindəki fərdlər arasındakı bu ardıcıllıqların mövcud 
olmamasına əsaslanan SSR markeri inkişaf etmişdir. Təkrarlanan bölgələrə xas 
spesifik praymerlər inkişaf etdirilmiş və bu praymerlər ilə PCR aparılır. PCR 
fermentləri elektroforez edildikdən sonra ethidium bromid və ya gümüş nitrat ilə 
boyandıqdan sonra polimorfizm aşkarlanır. Markerin, kodominant olması və 
təkrarlanması ən əhəmiyyətli cəhəti, genom məlumatına və sequens analizine ehtiyacı 
olması onun mənfi cəhətini təşkil edir [23; 24].