Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

Bərk buğda (
T.durum
 Desf. ) toxumlarının quraqlıq, istilik streslərindən sonra cücərmə qabiliyyətinə görə 
qiymətləndirilməsi 
Cədvəl 1 
Sıra 
№-
si 
Nümunələrin adları 
toplandığı yer 
 
Kataloq 
№-si 
Cücərmə, %-lə 
Ümumi 
quraqlığa 
davamlılı
q indeksi 
Quraqlığa 
davamlılı
q qrupu 
Qrupda 
indeksin 
intensivliyinin 
dəyişməsi 
Duz 
stresindən 
sonra 
cücərmə,
%-lə 
Suda 
Saxaroza 
məhlulunda 
İstilik 
faktorunda
n sonra 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
1 
v.
leucurum
Abşeron 
09K-175 
92 
45 
54 
144 
II 
153-139 
65- 
2 
v.
 leucurum
hibrid 
10K-1 
90 
53 
55 
161 
I 
207-161 
54= 
3 
v.
 leucurum
hibrid 
10K-9 
96 
47 
51 
145 
II 
153-139 
53= 
4 
v.
 leucurum
hibrid 
10K-10 
98 
49 
50 
148 
II 
153-139 
50= 
5 
v.
 leucurum
hibrid 
10K-11 
96 
40 
51 
131 
III 
131-80 
44= 
6 
v.
leucurum
hibrid 
10K-20 
100 
48 
48 
144 
II 
153-139 
48= 
7 
v. 
mutico- leucurum
hibrid 
09K-114 
100 
48 
44 
140 
II 
153-139 
68- 
9 
v.
hordeiforme 
hibrid 
09K-50 
90 
41 
50 
132 
II 
153-139 
49= 
10 
v.
hordeiforme 
hibrid 
09K-56 
80 
50 
55
155 
I 
207-161 
60= 
11 
v.
hordeiforme 
hibrid 
09K-57 
82 
51 
51 
153 
II 
153-139 
32≡ 
12 
v.
hordeiforme 
hibrid 
10K-217 
100 
40 
37 
117 
III 
131-80 
58- 
13 
v.
hordeiforme 
hibrid 
10K-223 
98 
69 
50 
138 
II 
153-139 
48= 
15 
v. 
mutico- leucurum
hibrid 
13K-55 
100 
43 
50 
136 
II 
153-139 
90- 

---

221 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
16 
v. 
mutico- leucurum
hibrid 
13K-56 
72 
46 
69 
161 
I 
207-161 
62 - 
17 
v. 
mutico- leucurum
hibrid 
13K-59 
100 
45 
47 
137 
II 
153-139 
48 = 
18 
v.
 leucomelan 
hibrid 
09K-42 
70 
70 
67 
207 
I 
207-161 
57 = 
19 
v.
 leucomelan 
Abşeron 
09K-44 
76 
62 
63 
187 
I 
207-161 
60 - 
20 
v.
 leucomelan 
hibrid 
09K-45 
74 
63 
58 
184 
I 
207-161 
51 = 
21 
v.
 leucomelan 
hibrid 
09K-47 
88 
50 
50 
150 
II 
153-139 
45 ≡ 
22 
v.
 leucomelan 
Abşeron 
10K-57 
70 
68 
68 
204 
I 
207-161 
88 - 
23 
v.
 leucomelan 
hibrid 
13K-66 
88 
52 
55 
159 
I 
207-161 
74 - 
26 
v.
leucurum
hibrid 
13K-74 
82 
60 
61 
181 
I 
207-161 
78 - 
27 
v. 
murciense
hibrid 
09K-124 
80 
54 
61 
169 
I 
207-161 
56 = 
28 
v. 
murciense
hibrid 
09K-186 
84 
45 
58 
148 
II 
153-139 
78 - 
29 
v. 
murciense
hibrid 
10K-79 
74 
27 
47 
101 
III 
131-80 
81 - 
30 
v. 
murciense
hibrid 
10K-85 
88 
34 
54 
122 
III 
131-80 
68 - 
31 
v. 
murciense
hibrid 
10K-87 
88 
37 
53 
127 
III 
131-80 
53 = 
32 
v. 
affine 
hibrid 
09K-118 
86 
45 
54 
144 
II 
153-139 
79 - 
33 
v. 
affine 
hibrid 
13K-103 
100 
33 
49 
115 
II 
153-139 
38≡ 
34 
v. 
affine 
hibrid 
13K-107 
84 
53 
57 
163 
I 
207-161 
64 - 
35 
v.
leucurum
hibrid 
13K-112 
90 
25 
30 
80 
III 
131-80 
55 = 
36 
v.
mutico- affine 
hibrid 
10K-105 
80 
45 
57 
147 
II 
153-139 
70 - 
37 
v.
mutico- affine 
hibrid 
13K-122 
92 
50 
54 
154 
II 
207-161 
78 - 
 

---

222 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
38 
v.
mutico- affine 
hibrid 
13K-123 
100 
41 
47 
129 
II 
207-161 
49≡ 
39 
v.
erythromelan 
hibrid
 
09K-91 
100 
40 
49 
129 
II 
207-161 
62- 
40 
v.
mutico- erythromelan 
hibrid 
10K-52 
92 
48 
53 
149 
II 
207-161 
93- 
41 
v.
melanopus
hibrid 
09K-71 
84 
46 
55 
147 
II 
207-161 
75- 
42 
v.
melanopus
hibrid 
09K-72 
84 
40 
59 
139 
II 
207-161 
58= 
43 
v.
melanopus
hibrid 
10K-128 
100 
47 
47 
141 
II 
207-161 
64- 
44 
v.
melanopus
hibrid 
10K-137 
94 
30 
51 
111 
III 
131-80 
51= 
45 
v.
melanopus
hibrid 
10K-138 
84 
51 
51 
153 
II 
153-139 
47= 
46 
v. 
apulicum
Abşeron 
10K-147 
86 
58 
53 
155 
II 
153-139 
58= 
47 
v. 
apulicum
hibrid 
10K-150 
90 
43 
36 
122 
III 
131-80 
81 - 
48 
v. 
boeuffi
hibrid 
09K-77 
88 
35 
57 
127 
III 
131-80 
46≡ 
49 
v. 
boeuffi
Abşeron 
09K-78 
82 
55 
58 
168 
I 
207-161 
82 - 
50 
v. 
obscurum
hibrid 
13K-191 
84 
57 
58 
172 
I 
207-161 
83 - 
51 
St-2 Bərəkətli-95 
100 
69 
48 
186 
I 
207-161 
42≡ 
52 
St-1 Qarabağ 
100 
72 
43 
187 
I 
207-161 
59 = 
Şərti işarələr: - davamlı; = orta davamlı; ≡ davamsız 

---

223 
Stres amillərə yüksək davamlılığı ilə seçilmiş bu nümunələr uyğun bölgələrdə 
əkilə bilir, quraqlıq, istilik və duzluluğa davamlılıq istiqamətində aparılan 
seleksiya işlərində donor kimi istifadə oluna bilərlər. 
ƏDƏBİYYAT
 
1.
Əliyev R.T., Abbasov M.Ə., Rəhimli V.R. Stres və bitkilərin adaptasiyası, Bakı- 
“Elm” – 2014, 348 səh.
2.
Олейникова Т.В., Осипов и др. «Определение засухоустойчивости сортов 
пшеницы и ячменя, линий и гибридов кукурузы по прорастанию семян на 
растворе сахарозы с высоким осмотическим давлением». В. Кн. Методы 
оценки устойчивости растений к неблагоприятным условиям среды. Л. 
«Колос» 1976, с.56. 
3.
Волкова А.М., Перепадя Ю.Г. Диагностика жаростойкости пшеницы, ячменя 
и огурцов по всхожести семян после прогревания. Методы оценки 
устойчивости растений к неблагоприятным условиям среды. 1976, с. 77-83 
4.
Осипов Ю.Ф., Каленич В.И. Оценка засухоустойчивости пшеницы на ранних 
этапах ее развития. Физиология зерновых культур в связи с задачами 
селекции. Сб. науч. Трудов. Вып. 23. Краснодар, 1980, с. 88-95
УСТОЙЧИВОСТИ ГЕНОТИПОВ ТВЕРДОЙ ПШЕНИЦЫ К СТРЕССУ 
ЗАСУХИ, СОЛИ И ЖАРЫ НА ОСНОВЕ ФИЗИОЛОГИЧЕСКИХ 
ПАРАМЕТРОВ 
 
Р.Т.Алиев, Ш.И.Гаджиева, Л.Г.Джавадова, Г.И.Гасанова 
Институт Генетических Ресурсов НАН Азербайджана 
На основе физиологических параметров исследована устойчивость 
некоторых генотипов твердой пшеницы к абиотическим стрессам. Выявлено, 
что исследованные нами некоторые генотипы пшеницы засуха, жара и 
солеустойчивое. А также установлено 6 высоко устойчивые формы пшеницы 
ко всем факторам среды: 10K-57 
var.leucomelan
(Апшерон); 13K-66 
var.leucomelan
; 13K-74 
var.leucurum
; 13K-107 
var.affine
; 09K-78 
var.boeuffi
(Апшерон); 13K-191 
var.opscurum. 
 
EVOLUATION OF DURUM WHEAT GENOTYPES RESISTANCE 
TO DROUGHT, SOLINITY AND HEAT STRESS ON PHYSIOLOGICAL 
PARAMETERS 
 
R.T.Aliyev, SH.I.Haciyeva, L.H.Javadova, G.I.Hasanova
Genetic Resources Institute of ANAS, Azerbaijan 

---

224 
Resistance to stress factors of some wheat genotypes have been studied on the 
basis of physiological parametrs. Some of wheat accessions vere resistant to 
drought and others to salinity stress. Also, have been determined high resistant 6
th 
accessions to all stress factors.10K-57 
var.leucomelan
(Absheron); 13K-66 
var.leucomelan
; 13K-74 
var.leucurum
; 13K-107 
var.affine
; 09K-78 
var.boeuffi
(Absheron); 13K-191 
var.opscurum. 
UOT 633.11:633.112 
 
BƏRK VƏ YUMŞAQ BUĞDA GENOTİPLƏRİNİN BƏZİ FİZİOLOJİ 
PARAMETRLƏRİNİN SELEKSİYADA İSTİFADƏSİNİN 
PERSPEKTİVLƏRİ HAQQINDA 
 
T.İ.ALLAHVERDİYEV 
Biologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu, Bakı ş., AZ1098, Pirşagı q., Sovxoz 2 
 
Bərk və yumşaq buğda genotiplərinin bəzi fizioloji parametrləri- yaşıl qalma 
fenotipi, bitikinin temperaturu və yarpaq sahə indeksi təyin edilmişdir. Yaşıl qalma 
fenotipi əsasən gec sünbülləmə ilə əlaqəlidir, yumşaq buğdalarda quraqlıq stresi 
şəraitində daha çox azalır. Bitkinin temperaturu və temperatur depresiyasına görə 
genotipik müxtəliflik vardır. Quralıq stresi şəraitində genotipin daha sərin 
qalmasının qaz mübadiləsi və yarpaq sahə indeksi ilə əlaqəsi güman olunur.
 
Açar sözlər:
Ключевы слова: 
Key words: 
Baxmayaraq ki, dünyada buğda seleksiya programları fizioloji seleksiya 
metodlarının köməyi olmadan potensial məhsuldarlıqda əhəmiyyətli genetik 
nailiyyətlər əldə etmişdilər [9] seleksiyaçılar, həm də fizioloqlar ümumən razıdırlar 
ki, gələcək müvəffəqiyyət elmləriin güclü inteqrasiyası yolu ilə reallaşa bilər [7].
Bunun üçün 2 əsas səbəb vardır. 1. 2020-ci ilə qədər bütün dünyada buğdaya 
təlabatın ən azı ildə 1,6%, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə 2% artması gözlənilir 
[12]. Bu həmin dövrə qədər dünyada buğdanın orta məhsuldarlığını 2 dəfə artırmaq 
təlabatını və məhsuldarlığın davamlı artım sürətini və potensial genetik 
məhsuldarlığın yaxşılaşmasını tələb edir [14]. 2. Bəzi son dövr fizioloji seleksiya 
metodları buğdanın genetik məhsuldarlıq çıxımını yaxşılaşdırmaq potensialına 
malikdir [10]. Qarğıdalı və Buğdanın Yaxşılaşdırılması Beynəlxalq Mərkəzində 
(CIMMYT) aparılan tədqiqatlarla bəzi fizioloji əlamətlərin- ağızcıqların 
keçiriciliyi, fotosintezin sürəti və bitkinin temperatur depressiyasının əlverişli 
şəraitdə məhsuldarlıq performansı ilə əlaqəsi qeyd olunmuşdur [5]. Əlavə olaraq, 
marginal yəni əlverişsiz şəraitlərdə buğdanın genetik yaxşılaşdırılmasına aid 
işlərdə qeyd olunmuşdur ki, fizioloji əlamətlər, o cümlədən bitkinin temperatur 

---

225 
depresiyası Meksikanın və dünyanın buğda becərilən isti ərazilərində ölçüldükdə 
məhsuldarlıq göstəriciləri ilə güclü əlaqəli olmuşdur [10].Yarpağın temperaturu 
onun səthindən suyun buxarlanması hesabına havanın temperaturundan aşağıdır və 
suyun buxarlanmasını müəyyənləşdirən amillərdən biri CO
2
-nin fiksasiya sürəti ilə 
tənzimlənən ağızcıqların keçiriciliyidir [11]. Fotosintezin yüksək sürətini təmin 
etmək üçün genotip suyun transpirasiyası, həmçinin qidalı maddələrin və 
assimilyatların nəqli üçün effektiv borulu sistemə malik olmalıdır. Müxtəlif buğda 
və düyü genotiplərində bitkinin temperaturunun nisbi su tutumu ilə mənfi 
korrelyasiyası aşkar olunmuşdur [4; 8]. Bitkinin temperatur depresiyası-BTD 
(canopy temperature depression) havanın temperturu (T
h
) və bitkinin temperaturu 
(T
b
) arasındakı fərq olub (BTD= T
h
-T
b
), bitki havadan sərin olduqda müsbət olur 
[2]. Müxtəlif praktiki tətbiq sahələrində, o cümlədən bitkilərin ətraf mühit 
streslərinə-istiliyə [1; 10], quraqlığa [3; 13] reaksiyasının qiymətləndirilməsində 
istifadə edilmişdir. 
Yarpaqların qocalması zamanı fotosintetik aparat dağılır və qidalı maddələr 
cavan, böyüyən toxumalara, yaxud ehtiyat orqanlara nəql olunur Yarpaqların 
qocalmasına görə genetik variasiya mövcuddur və yarpaqları uzun müddət yaşıl 
qalan genotiplər və bitkilər yaşıl qalan bitkilər kimi qəbul olunur. Yarımquraq 
ərazilərə adaptasiya etmiş mədəni bitkilərdə (qarğıdalı, sorqo, buğda) uzun müddət 
yaşıl qalan genotiplər yarpaqlarını aktiv fotosintetik vəziyyətdə saxlamaqla dənin 
dolması zamanı assimilyatlarla təminatı artırmaqla stresə tolerantlığı artırır və 
köklərin funksional fəallığını və suyun mənimsənilməsini saxlayır [15]. 
Tədqiqatın məqsədi suvarma və dəmyə şəraitlərində müxtəlif bərk və 
yumşaq buğda genotiplərinin temperaturlarının və flaq yarpağın yaşıl qalma 
əlamətinin təyin ediməsi və bu əlamətlərə görə genotiplərin qiymətləndirilməsi 
olmuşdur. Flaq yarpağın yaşıl qalma fenotipi SPAD-502 Plus Xlorofil ölçən 
(Spectrum Technologies, İnc., ABŞ) cihazı ilə 2012-2013 vegetasiya ilində dənin 
erkən süd yetişmə fazasında (Feekes 10.5.4) 6 bərk və 7 yumşaq buğda 
genotipində ölçülmüşdür. Bitkinin temperaturu 8 bərk və 14 yumşaq buğda 
genotiplərinin hər birinin 10m
2
sahəsi üzərində 2013-2014 vegetasiya ilində süd 
yetişmə fazasında (Feekes 11.1) günün 13:00-14:00 saatları arasında İnfraqırmızı 
termometrlə (Spectrum Technologies, Inc. ABŞ), havanın temperaturu və nisbi 
rütubəti termohiqrometrlə (8708 Pen Type ThermoHygrometer, Çin) suvarılan və 
dəmyə sahələrin ortasında təyin edilmişdir. 
Bərk buğdalarda flaq yarpağın daha yaşıl qalması və dəmyə şəraitində 
yaşıllığın daha yaxşı saxlanması aşkar olunmuşdur (Şəkil 1). Xlorofilin daha 
yüksək miqdarı Qaraqılçıq-2, Şiraslan-23, Bərəkətli-95, Tərtər bərk buğda və 
Qırmızı gül-1, Tale-38, 12
nd
FAWWON№97, 4
th
FEFWSN№50 yumşaq buğda 
genotiplərində aşkar olunmuşdur. Quraqlıq stresindən flaq yarpağın daha sürətli 
qocalması və xlorofilin miqdarının daha kəskin azalması yumşaq buğdalarda aşkar 
olunmuşdur. Qırmızı gül-1 və 4
th
FEFWSN№50 yumşaq buğda genotiplərinin flaq 
yarpağı ölçmə zamanı daha yaşıl qalmışdır və quraqlıq stresindən xlorofilin 
azalması zəif olmuşdur. 

---

226 
Xlorofilin miqdarı ilə fotosintezin sürəti və məhsuldarlıq arasında güclü 
əlaqə suvarılan və quraqlıq şəraitlərində becərilmiş buğda genotiplərində [6] və 
istilik və quraqlıq şəraitində becərilmiş yabanı buğdada (Aegilops geniculata) qeyd 
edilmişdir [16]. Lakin xlorofilin miqdarının azalması istilik stresindən qaçmada 
vacib əlamət olduğu qeyd olunmuşdur. Açıq yaşıl yarpaqlar absorbsiya olunan 
işığı azaltmaqla qurumaq riskini azalda bilərlər [3;11]. Ədəbiyyat məlumatları və 
aldığımız nəticələrə əsasında demək olar ki, yarpaqların daha uzun müddət yaşıl 
qalması gecikən quraqlıq stresi şəraitində əlverişli əlamət olmayıb gec sünbülləmə 
ilə əlaqəlidir və genotiplərin yarpaq və gövdəsindəki fotoassimilyatların sünbülə 
kifayət qədər daşınmamasına gətirib çıxarır. 
 
Şəkil 1. Buğda genotiplərinin yaşıl qalma fenotipi 
Günorta vaxtı suvarılan şəraitdə daha sərin genotiplərə Vüqar, Bərəkətli-95,
Əlincə-84, Tərtər, Şərq, Əkinçi-84, Tale-38, 4
th
FEWFWSN№50, Dağdaş, 
Saratovskaya-29 aiddir (Cədvəl). Dəmyə şəraitində Qaraqılçıq-2, Tərtər, Şərq, 
Qırmızı buğda, Əkinçi-84, Qırmızı gül-1, Tale-3,4
th
FEWFWSN№50, Dağdaş, 
Saratovskaya-29 genotipləri daha sərindir. Qeyd olunan genotiplərin suyu 
dahayaxşı buxarlandırması yolu ilə bitkinin daha sərin qalmasını təmin etdiyini 
demək olar. Bitkinin temperatur depressiyasına görə suvarılan və dəmyə 
şəraitlərində daha az fərq Qaraqılçıq-2, Tərtər, Şərq, Qırmızı buğda, Qobustan, 
Əkinçi-84, Qırmızı gül-1, Tale-38, 4
th
FEWFWSN№50, Dağdaş, Saratovskaya-29 
genotiplərində aşkar olunmuşdur. Şəkil 2-də bərk və yumşaq buğda genotiplərinin
yarpaq sahə indeksi göstərilmişdir.