AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRL
§2.1. Müasir iqtisadiyyatda strateji idar
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§2.1. Müasir iqtisadiyyatda strateji idarəetmə nəzəriyyələri.
Müasir iqtisadiyyatda baş verən mütərəqqi dəyişikliklər təsərrüfat subyektlərinin rəqabət qabiliyyətini yüksəltməyə imkan verən təsərrüfatçılıq siyasəti və strategiyasının işlənib hazırlanmasını tələb edir. Xarici mühitdə baş verən dəyişikliklər və güclü rəqabət şəraitində təşkilatın inkişafının idarə edilməsinin müasir aləti strateji idarəetmədir. Təcrübə göstərir ki, kompleks planlaşdırma və idarəetməni həyata keçirən təşkilatlar daha uğurlu fəaliyyət göstərir və daha çox mənfəət əldə edir. “Strategiya” sözü yunan sözü olan “strateqos”-dan götürülmüşdür və mənası “generalın məharəti” deməkdir. Bu termin ilk əvvəl hərbi mənşəli söz olmuşdur. Lakin, XX əsrin son rübündən başlayaraq bu anlayış idarəetmənin nəzəriyyə və praktikasında geniş istifadə olunmağa başlanılmışdır. Strategiya qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaq üçün həyata keçiriləcək uzunmüddətli hərəkətlərin ümumiləşdirilmiş modelidir. Strategiya qərar qəbul edilməsi zamanı təşkilat rəhbərlərinin öz əllərində cəmləşdirdiyi qaydalar məcmusunu əks etdirir. Strategiyaya təşkilatın missiyasına və qarşıya qoyduğu məqsədlərə nail olunmasını təmin edən, təşkilatın zəif və güclü tərəflərini araşdıran, imkanları və gözlənilən təhlükələri müəyyənləşdirən ümumi kompleks plan kimi də baxılır. Strategiya xarici mühitdə dəyişkənliyə reaksiya verməsinin vasitəsidir. Strategiya uzun müddətli məqsədlərə mərhələlər üzrə nail olmağın yollarını özündə birləşdirir. Strategiya təşkilatın məqsədini və ona nail olmağın yollarını müəyyən edərək vahid hərəkət istiqamətinin seçilməsində mühüm rol oynayır. 37 Təşkilatın strategiyası özündə strateji vəziyyətin prioritetlərini, resursları və strateji məqsədlərə nail olunması üzrə atılacaq addımların ardıcıllığını müəyyən edən baş hərəkət planını əks etdirir. Strategiyanın başlıca vəzifəsi təşkilatın hazırki vəziyyətindən rəhbərliyin təşkilatı gələcəkdə görmək istədiyi vəziyyətə çatdırmasından ibarətdir. Nəzərdə tutulan və ya planlaşdırılan strategiya hələ faktiki strategiya deyil, onun yalnız bir hissəsidir, ikinci hissə isə dəyişən şərtlərlə bağlı rəhbərlik tərəfindən operativ qəbul edilmiş strategiyadır. Sonuncular aşağıdakı səbəblərdən meydana gələ bilər: iri texniki və texnoloji dəyişikliklərin meydana gəlməsi; rəqiblərin bazara uğurlu yeni məhsullar çıxarması; yeni qanunların və ya dövlət qərarlarının meydana çıxması; dövlət siyasətindəki dəyişikliklər; istehlakçıların zövqlərinin dəyişməsi və ya başqa məhsullara meylli olmaları. Strateji idarəetmə strategiyaların işlənib hazırlanması və reallaşdırılması üzrə təşkilatların fəaliyyətləri ardıcıllığını müəyyən edən prosesi əks etdirir. Strateji idarəetmə məqsədlərin qoyuluşunu, strategiyaların işlənib hazırlanmasını, lazımı resursların müəyyən olunması və təşkilata qarşı qoyulmuş vəzifələrə nail olmağa imkan verən xarici mühitlə qarşılıqlı əlaqələrin saxlanılmasını da özündə birləşdirir. Seçilmiş obyektdən asılı olaraq strateji idarəetmənin aşağıdakı istiqamətlərini fərqləndirirlər: - Korporativ strategiya – bütövlükdə təşkilatın strategiyası; - Biznes strategiyası – təşkilatın ayrı-ayrı strateji bölmələrinin strategiyası; - Funksional strategiya – funksional təsərrüfatçılıq zonalarının strategiyası. Strateji idarəetmənin obyektlərinin üç qrupunu fərləndirirlər: 1. Təşkilat - strateji idarəetmənin obyekti kimi özündə struktur bölmələrini (strateji təsərrüfatçılıq bölmələrini) birləşdirən açıq kompleks sosial –iqtisadi sistem kimi baxılır. 38 2. Strateji təsərrüfatçılıq bölmələri (STB) – təşkilatın fəaliyyətinin istiqaməti və ya bir sıra yaxın istiqamətlərin məcmusu kimi başa düşülür. STB-lər bazar prinsipləri əsasında işləyən müstəqil təsərrüfat bölmələri olub bazarda öz seqmentində tam rəqabət qabiliyyəti göstərməyə qadir olan tədarükçü, istehlakçı və rəqiblər dairəsinə malikdirlər. 3. Təşkilatın funksional zonaları – müəyyən funksiyaların yerinə yetirilməsi üzrə ixtisaslaşan və həm ayrı-ayrı STB-nin, həm də təşkilatın effektli fəaliyyətini təmin etmək üçün təşkilat cəhətdən funksional struktur bölmələrinə həvalə edilən fəaliyyət sferası başa düşülür. Strateji idarəetmənin iki əsas son məhsulunu bir-birindən fərqləndirirlər. Birincisi, yaxın perspektivdə məqsədə çatmağa imkan verən təşkilatın potensialı. Təşkilatın potensialı dedikdə təşkilatın malik olduğu xammal, maliyyə və insan resursları, istehsal olunmuş məhsullar və xidmətlər, izlənməsi təşkilata öz məqsədlərinə çatmağa kömək edən sosial davranış qaydaları toplusundan ibarətdir. Strateji idarəetmənin digər son məhsulu isə xarici mühitdə təşkilatın dəyişikliklərə olan həssaslığını təmin edən daxili struktur və təşkilati dəyişikliklərdir. Strateji idarəetmənin əsasını strateji planlaşdırma təşkil edir. Strateji planlaşdırma özündə təşkilatın məqsədinin seçilməsi və həlli prosesini, buna nail olma yollarını birləşdirir. O, bütün idarəetmə qərarlarının əsasını təşkil edir. Strateji planlaşdırma təşkilatın niyyət və məqsədlərinin formalaşdırılması, lazımı resursların müəyyən edilməsi və əldə olunması üçün xüsusi strategiyaların seçilməsi və təşkilatın gələcəkdə effektiv işini təmin etmək məqsədilə onların bölüşdürülməsi prosesidir. Strateji planlaşdırma prosesi idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsinə kömək edən alətdir. Onun əsas vəzifəsi ətraf mühitdə baş verən dəyişikliyə adekvat reaksiya verə bilən yeniliklərin və təşkilati dəyişikliklərin təminatından ibarətdir. O. təşkilatın artımını təmin edən və onun mövqelərinin möhkəmləndirilməsinə xidmət edən ümumi istiqamətlərin təyin olunması ilə yekunlaşır. Strateji planlaşdırma prosesi aşağıdakı mərhələləri əhatə edir (Sxem 2.1.1): 39 1) Niyyət və məqsədlərin müəyyənləşdirilməsi; 2) Xarici mühitin təhlili; 3) Zəif və güclü tərəflərin təhlili; 4) Strateji alternativlərin təhlili və strategiyanın seçilməsi; 5)Strategiyanın reallaşdırılmasının nəticəsi; 6) Strategiyanın qiymətləndirilməsi. Sxem 2.1.1 Strateji planlaşdırma prosesinin modeli Strateji planlaşdırma prosesinin qeyd olunmuş mərhələlərini daha geniş izah edək. Missiya və məqsədlərin müəyyənləşdirilməsi. Missiya ali məqsəddir. Ali məqsəd təşkilatın ictimai statusunu formalaşdırır. Strateji planlaşdırma zamanı təşkilatın missiya və məqsədlərinin seçilməsi birinci və ən məsuliyyətli qərardır. Missiya və məqsədlər planlaşdırmanın bütün sonrakı mərhələləri üçün oriyentir rolunu oynayır və alternativ inkişafı təhlil edərkən təşkilatın fəaliyyət istiqamətinə müəyyən məhdudiyyətlər qoyur. Missiyanın əsasında onun hüdudları çərçivəsində işlənib hazırlanan əsas məqsədlər durur. Təşkilatın məqsədlərinin formalaşdırılması üzrə bir neçə addımdan ibarət alqoritm tövsiyyə olunur: - Məqsədlərin təşkilatın uğurlu inkişafının zəruri şərti kimi təqdim olunması və formalaşdırılmasının vacibliyinin dərk edilməsi. - Məqsədlərin ifadə edilməsi (formalaşdırılması). - Məqsədlərin məntiqi qurulması - Əməkdaşların məqsədlərin formalaşdırılmasına cəlb edilməsi. Niyyət və məqsədlər Xarici mühitin təhlili Zəif və güclü tərəflərin təhlili Strateji alternativlərin təhlili və strategiyanın seçilməsi Strategiyanın reallaşdırılmasının nəticəsi Strategiyanın qiymətləndirilməsi 40 Xarici mühitin təhlili. Xarici mühitin təhlili təşkilatın ətraf mühit amillərinin və subyektlərinin inkişaf perspektivlərinin və vəziyyətinin qiymətləndirilməsi ilə xarakterizə olunur. Xarici mühitin təhlilinin köməyi ilə təşkilatın qarşılaşacağı potensial təhlükələri və açılan yeni imkanları qabaqcadan görmək mümkün olur. Xarici mühitin analizi potensial təhlükə və yeni imkanların meydana çıxmasını vaxtında proqnozlaşdırmağa, gözlənilməz vəziyyətlərin meydana gəlməsi zamanı situasiyalı planları işləyib hazırlamağa və potensial təhlükələri sərfəli imkanlara çevirməyə şərait yaradır. Təşkilatın xarici mühitinin təhlil sxemini nəzərdən keçirək (Sxem 2.1.2): Xarici mühit amilləri Təhlil aspektləri Sxem 2.1.2 Təşkilatın xarici mühitinin təhlil sxemi 4 4 İstinad olunan mənbə: Şahbazov K.A., Məmmədov M.H., Həsənov H.S. “Menecment”. Bakı, 2007, səh. 706. Təhlil üçün vəzifələrin qoyuluşu İq ti sa di S iy as i B az ar T ex no lj i R əq ib lə r S os ia l B ey nə lx al q Cari strategiyaya təhlükə amilləri Yeni imkanlar amilləri Cari strategiyaya təsiri Xarici təhlükələrin və yeni imkanların sadalanması 41 Təşkilatın xarici mühitinin 7 sferasında potensial təhlükə və imkanlar meydana gələ bilər. Bu amil qrupları aşağıdakılardır: - İqtisadi amillərin təhlili zamanı inflyasiya (deflyasiya) templəri, vergi dərəcəsi, əhalinin məşğulluq səviyyəsi, müəssisələrin ödəmə qabiliyyəti nəzərdən keçirilir. - Siyasi amillərin təhlili zamanı ticarət üzrə razılaşmalar, ölkələr arasında tariflər, yerli hakimiyyət orqanlarının və mərkəzi hökümətin normativ aktları, iqtisadiyyatın hüquqi tənzimlənməsinin inkişaf səviyyəsi nəzərdən keçirilir. - Bazar amilləri təşkilatın fəaliyyət effektivliyinə dolayı təsir göstərən çoxlu sayda xüsusiyyətləri özündə birləşdirir. Bu amillərin təhlili təşkilatın strategiyasını dəqiqləşdirməyə və bazardakı mövqeyinin möhkəmləndirilməsinə imkan verir. - Texnoloji amillərin təhlili zamanı təşkilat rəhbərliyi tərəfindən xarici mühitdə baş verən texnoloji dəyişikliklərin izlənilməsi nəzərdə tutulur. Təşkilat özünün mövcudluğu üçün təhlükə olan texnoloji dəyişikliklərin meydana gəlməsi anını ötürməməlidir. Xarici mühitdə baş verən texnoloji dəyişiklik təşkilatı rəqabət şə raitində çarəsiz qoya bilər. Təşkilat texnoloji dəyişiklikləri izləməklə buna vaxtında reaksiya verə bilər. - Rəqabət amillərinin təhlili rəqiblərin fəaliyyətinə daimi nəzarəti nəzərdə tutur. Rəqiblərin təhlili zamanı 4 tədqiqat zonası fərqləndirilir: rəqiblərin gələcək məqsədlərinin təhlili; rəqiblərin cari strategiyalarının qiymətləndirilməsi; rəqiblərə münasibətdə ilkin şərtlərin qiymətləndirilməsi; rəqiblərin güclü və zəif tərəflərinin, sahənin inkişaf perspektivinin öyrənilməsi. - Sosial amillərin dedikdə dəyişən ictimai dəyərlər, məqsədlər, münasibətlər, adətlər nəzərdə tutulur. Xarici mühitindəki sosial amillərlə əlaqədar problemlərin öhdəsindən gəlmək üçün təşkilat sosial sistem kimi özü dəyişməli və xarici mühitə adaptasiya olmalıdır. 42 - Beynəlxalq amillərin təhlili zamanı digər ölkələrin hökumətlərinin milli bazarın ümumilikdə və ya ayrı-ayrı sahələrinin müdafiəsi və ya genişləndirilməsi üzrə səylərini nəzərdə tutan siyasətinin izlənilməsi lazımdır. Zəif və güclü tərəflərin təhlili. Təşkilat rəhbərliyi xarici mühiti təhlil edərək potensial təhlükə və yeni imkanlar haqqında məlumat əldə etdikdən sonra təşkilatın güclü və zəif tərəflərini qiymətləndirməlidir. Təşkilatın güclü və zəif tərəflərinin təhlili xarici potensial təhlükələrlə bağlı yaranacaq problemləri mürəkkəbləşdirə bilən daxili zəifliklərin tədqiqinə və yeni imkanlardan istifadə etmək üçün firmanın daxili qüvvələrinin mövcudluğunun öyrənilməsinə xidmət edir. Daxili problemlərin diaqnostikası üçün tətbiq edilən metod idarəetmə müayinəsi adlandırılır. Strateji planlaşdırma məqsədləri üçün 5 funksional zonanın – marketinq, maliyyə (mühasibat uçotu), istehsal, insan resursları, təşkilatın mədəniyyət və imicinin müayinəsi məqsədəuyğundur. Marketinq funksional zonasının təhlili zamanı 7 vacib elementə diqqət yetirilməlidir: 1)Bazar payı və rəqabətliliyi; 2)Çeşidin müxtəlifliyi və keyfiyyəti; 3)Bazar demoqrafiyası; 4)Bazar tədqiqatları; 5)Alıcılara satışdan qabaq və satışdan sonrakı xidmət; 6)Satış, reklam və malların yeridilməsi; 7)Mənfəət. Maliyyə (mühasibat uçotu) fuksional zonasının təhlili təşkilatın rəhbərliyini gələcəkdə hansı strategiyanı seçəcəyini müəyyənləşdirir. Maliyyə vəziyyətinin detallı təhlili artıq mövcud olan və potensial zəiflikləri aşkarlamağa kömək edir. Maliyyə vəziyyətinin təhlili maliyyə təftişi metodları ilə aparılır. İ stehsal fuksional zonasının təhlili təşkilatın daxili strukturunun xarici mühitdəki dəyişikliklərə vaxtında adaptasiyası və rəqabət mühitində onun sağ qalması üçün vacib əhəmiyyət kəsb edir. İstehsal fuksional zonasının zəif və güclü tərəflərinin təhlili zamanı təşkilatın öz məhsul və xidmətlərini rəqiblərlə müqayisədə daha az xərclərlə reallaşdırmaq imkanları, təşkilatın yeni materiallar əldə etmək imkanları, təşkilatın avadanlığının vəziyyəti və avadanlığa xidmət səviyyəsi, 43 təşkilatın onun rəqiblərinin xidmət göstərə bilmədiyi bazarlara xidmət göstərə bilmə imkanları, təşkilatda məhsul keyfiyyətinə nəzarət edə biləcək effektiv nəzarət sisteminin mövcudluğu, istehsal prosesinin təşkil olunma və planlaşdırılma səviyyəsi kimi məsələlər təhlil olunur. Təşkilati mədəniyyət və imici sadalanan funksional zonalar arasında özünəməxsus yer tutur. Təşkilati mədəniyyət insanların təşkilati mühitdəki davranışında özünü biruzə verir. Təşkilati mədəniyyət dedikdə təşkilatda işlənib hazırlanmış və onun üzvlərinin əməl etdiyi, məmnun qaldığı davranışların, adətlərin və gözləmələrin bütöv sistemi başa düşülür. Təşkilatın imici onun həm daxilində, həm də xaricində əməkdaşların, istehlakçıların və ümumilikdə ictimai rəyin köməyi ilə yaradılan təəssüratla müəyyən olunur. Bu təəssürat təşkilata alıcıları uzun müddət qorumaq imkanı verir. Təşkilati mədəniyyət və imic reputasiya (nüfuz) ilə möhkəmlənir və ya zəifləyir. Alternativlərin təhlili və strategiyanın seçilməsi. Strategiyanın seçilməsi strateji idarəetmənin ən mühüm şərtidir. Seçim prosesi hazırlanmadan, hazır məhsula son şə kil vermədən və təhlildən ibarətdir. Birinci mərhələdə qarşıda qoyulan məqsədə çatmağa imkan verən strategiyalar yaradılır. Mümkün qədər çox alternativ strategiyaların işlənib hazırlanması məqsədəuyğundur. Alternativ strategiyaların işlənib hazırlanması zamanı təkcə rəhbərləri deyil, həm də orta həlqə menecerlərini də prosesə cəlb etmək lazımdır. Bu seçimi genişləndirir və ən səmərəli variantı gözdən qaçırmamağa imkan verir. İ kinci mərhələdə təşkilatın inkişafına uyğun olan ümumi strategiya formalaşdırılır. Ümumi strategiya təşkilatın ayrı-ayrı funksional zonalarında işlənib hazırlanmış xüsusi strategiyalardan ibarət olur. Üçüncü mərhələdə təşkilatın seçilmiş ümumi strategiya çərçivəsində olan alternativlər təhlil olunur və bu alternativ strategiyaların təşkilatın başlıca məqsədinə çatması üzrə yararlılıq dərəcəsi qiymətləndirilir. 44 Strategiyanın seçilməsinə müxtəlif amillər təsir göstərir. Ən vacib amillər bunlardır: təşkilatın biznesinin və onun xüsusi qolunun müəyyən edilməsi; xarici mühitin vəziyyəti; təşkilatın qarşısına qoyduğu məqsədin xarakteri; risk səviyyəsi; təşkilatın daxili quruluşu, onun güclü və zəif tərəfləri; keçmiş strategiyanın reallaşdırılması təcrübəsi; vaxt amili. Strategiyanın seçilməsi strateji planlaşdırmada mərkəzi məqamdır. Təşkilatlar bir neçə mümkün alternativ variantlardan strategiyalarını seçirlər. Dörd baza (əsas) strategiya fərqləndirilir: 1. Məhdud artım. Çox təşkilatlar bu strategiyaya üstünlük verirlər. Məhdud artım strategiyasının əsasında inkişaf məqsədinə əsasən nail olunur və artıq dəyişikliyə ehtiyac qalmır. Burada əsas odur ki, əgər təşkilatın inkişafı və onun rentabelliliyi rəhbərliyi qane edirsə demək o, gələcəkdə də bu strategiyanı seçəcəkdir. Çünki, bu ən asan, sadə və az riskli yoldur. 2. Artım. Bu strategiya çevik dəyişən texnologiyalı sahələrin dinamik inkişaf etdirilməsi zamanı tətbiq edilir. Bu strategiyanı zəifləmiş bazarı tərk etmək üçün diversifikasiyaya can atan təşkilatlar dəstəkləyir. Artım iki cür olur: 1) Daxili artımda məhsulun nomenklaturası artırılır; 2) Xarici artımda isə ayrı-ayrı sahələrə nüfuz edilir. 3. İxtisar. Bu strategiya təşkilatlar tərəfindən daha az seçilir. Təşkilat üçün keçmişdə nail olunmuş səviyyədən daha aşağı məqsədlər müəyyənləşdirildikdə ixtisar strategiyası seçilə bilər. Təşkilat istiqamətini dəyişdikdə 3 cür ixtisar olur: 1) Ləğv etmək – bu təşkilatın aktivlərinin tam satılması yolu ilə müəyyən olunur. 2) Artığın kəsilməsi – təşkilat özünün bəzi fəaliyyət növlərini və şöbələrini ayırmaqla həyata keçirilir. 3) İxtisar və orientasiyanı dəyişmək – təşkilat mənfəəti çoxaltmaq məqsədilə fəaliyyətin bir hissəsini ixtisar edir. İxtisar strategiyası təşkilatın fəaliyyəti 45 pisləşməkdə davam edərkən, iqtisadi tənəzzül və yaxud da təşkilatın xilas edilməsi üçün tətbiq edilir. 4. Kombinələşdirilmiş strategiya. Bu strategiya özündə artım, məhdud artım və ixtisar strategiyalarını birləşdirir. Adətən bu strategiyanı müxtəlif sahələrdə aktiv işləyən təşkilatlar dəstəkləyir. Yuxarıda qeyd olunan hər bir strategiya bir neçə alternativ varianta malik olan baza strategiyasını ifadə edir. Baza strategiyaları hazır məhsula son şəkil vermə prosesində təşkilatın ümumi strategiyalarının variantlarına xidmət edir. Strategiyanın işlənilməsinin növbəti mərhələsi ümumi strategiyanın təşkilatın inkişafının məqsədinə adekvat çatdırmağı nəzərdə tutur. Hazır məhsula son şəkil vermə metodları müxtəlif ola bilər. Bunun üçün bütün növ strateji informasiyadan istifadə etməklə inkişaf tapşırıqları və məqsədləri hazırlanır. Bazarda təşkilatın vəziyyətini dəqiqləşdirməyə imkan verən matrissa portfeli formalaşdırılır. Strategiyanın seçilməsi təşkilatın inkişafının dəqiq işlənmiş konsepsiyasına ə saslanmalıdır. Ona görə də seçilmiş alternativ diqqətlə tədqiq olunur və qiymətləndirilir. Son nəticədə isə təşkilatın gələcəkdə maksimum effektiv işləməsini təmin edən strategiya seçilir. § 2.2. Qlobal iqtisadiyyatda böhran və antiböhranlı idarəetmə nəzəriyyələri Müasir ədəbiyyatlarda hələ də sosial-iqtisadi sistemin inkişafında böhranla bağlı ümumi qəbul edilmiş yekdil fikir yoxdur. Belə bir nöqteyi nəzər vardır ki, böhran kapitalist istehsalına məxsus olan xüsusiyyətdir və sosialist sistemində onun olması mümkün deyil. Böhran anlayışı, risk anlayışı ilə sıx bağlı olub, bu və ya digər səviyyədə istənilən idarəetmə qərarının işlənməsi metodologiyasına təsir edir. 46 İ darəetmədə böhran halının mümkünlüyünün nəzərə alınmaması, nəinki böhranın baş verməsini gözlənilməz edəcək, həm də çoxlu digər səhvlərə səbəb olacaqdır. Böhran - ətraf mühitdə sosial iqtisadi sistemin (müəssisənin) fəaliyyətinə təhlükə yaradan əksliklərin kəskinləşməsidir. Böhran obyektiv səbəblərdən - tsiklik (dövrü) modernləşmə və struktur dəyişmələri ilə bağlı baş verə bilər. Böhran subyektiv səbəblərdən - iqlimin xüsusiyyətlərindən irəli gələn təbiət hadisələri, idarəetmədəki nəzarətsizlik, özbaşınalıq və digər səhvlərdən, zəlzələlərdən və s. baş verə bilər. Böhran daxili və xarici səbəblərdən baş verə bilər. Xarici səbəblər makroiqtisadi inkişaf strategiyası və ya dünyanın iqtisadi inkişaf meyllərindən, rəqabət, ölkədəki siyasi vəziyyətlə əlaqədar da ola bilər. Daxili səbəblər isə marketinq strategiyasının riskliliyindən, daxili münaqişələrindən, istehsalın təşkilindəki çatışmazlıqlardan, idarəetmədəki qeyritəkmillikdən, innovasiya və investisiya siyasətindən irəli gəlir. Ə gər böhranı bu cür qəbul etsək, onda demək olar ki, böhran təhlükəsi hər zaman mövcuddur. Məhz buna görədə onu əvvəlcədən görmək və proqnozlaşdırmaq lazımdır. Ümumi və lokal xarakterli böhranlar mövcuddur. Ümumi xarakterli böhranlar sosial - iqtisadi sistemi tam əhatə etdiyi halda, lokal xarakterli böhranlar yalnız onun bir hissəsinə toxunur. Yaratdığı problemlərdən aslı olaraq böhranları makro və mikro kimi iki hissəyə bölmək olar. Makro böhran probleminin həcmi və ölçüləri kifayət qədər böyük miqyaslı olduğu halda, mikro böhran bir problemi və ya müəyyən problemlər qrupunu əhatə edir. Sosial-iqtisadi sistemdə problemlərin differensasiyası və strukturlarından asılı olaraq, böhralarının inkişafında iqtisadi, sosial, təşkilati, psixoloji və texnoloji böhranları fərqləndirmək olar. Bilavasitə yaranma səbəblərindən aslı olaraq böhranlar ictimai, ekoloji və təbiətlə əlaqəli olaraq 3 hissəyə bölünür. Böhranlar həm də gözlənilməz və gözlənilən ola bilər. Bundan başqa aydın və latent ( gizli diqqəti cəlb etmədən meydana çıxan və ona görədə çox təhlükəli) bö- hranlar da mövcuddur. Böhranlar kəskin və yumşaq da ola bilər. Bütün mümkün böhranlar uzunmüddətli (davamlı) və qısa müddətli (ötəri) olmaqla da fərqləndirilir. 47 Böhran təhlükəsi hər zaman mövcuddur. Əgər böhranın xarakterini anlamaq və başa düşmək mümkündürsə, onun kəskinliyini azaltmaq, vaxtını qısaltmaq və ağrısız ötüşməsini təmin etmək mümkündür. Odur ki, böhran vəziyyətinin başlanması ə lamətləri və onların həlli imkanlarının qiymətləndirilməsi çox vacibdir. Böhranın ə lamətləri hər şeydən əvvəl onun tipoloji məsuliyyəti, yəni ölçüləri, problemliliyi, kəskinliliyi, inkişaf sahəsi, səbəbləri, mümkün nəticələri və özünü göstərmə fazaları (dövrləri) ilə bağlıdır. Böhranın aradan qaldırılması idarə edilə bilən prosesdir. Bu sahədə insan inkişafı tarixində istehsal və iqtisadiyyatda baş vermiş bir çox böhranlar haqqında olan məlumatlar əsasında danışmaq olar. İdarəetmənin müvəffəqiyyəti böhranın əlamətlərinin başlanmasının vaxtında hiss edilməsindən asılıdır. Təşkilatda böhranların yaranması səbəbləri müxtəlif ola bilər. Ən vacib məsələ böhranın inkişaf simtomplarını (əlamətlərini) vaxtında hiss etmək və antiböhran idarəetmə proqramından vaxtında istifadə etməkdir. Böhranın amilləri, simptomları və səbəblərini fərqləndirmək lazımdır. Böhranın simptomu (əlamətləri) – təşkilatın fəaliyyət və inkişafını əks etdirən göstəricilərin vəziyyəti və onların dəyişmə tendesiyasıdır. Bu zaman göstəricilər həm qəbul edilmiş, normativ ölçülərə (dəyişmə hədləri), həm də bir-birinə münasibətə görə qiymətləndirilə bilər. Böhranın simptomları – mənfi tendesiyaların ilk görüntüləri, bu tendesiyaların davamlı olması, işgüzar münaqişələr, maliyyə problemlərinin artması və s. ola bilər. Simptom – böhranın ilk, xarici görüntüləri olub, heç də həmişə əsil səbəbləri xarekterizə etmir, lakin bu simptomlar əsasında əsil səbəbləri aydınlaşdırmaq mümkündür. Böhranları yalnız simptomlara görə deyil, həm də səbəblər və real amillərə görə qiymətləndirmək lazımdır. Böhran amili – bu böhranın başlanmasından xəbər verən hadisə və ya qeydə alınmış vəziyyət yaxud tendesiyadır. Böhranın səbəbləri – bu elə hadisə və ya hadisələrdir ki, onun nəticəsində böhranın amilləri aşkar olunur. Məsələn, inflyasiya böhran amilidir və inflyasiyanın səbəbləri pul kütləsinin artması ( dövlət borcu və onun vaxtında qaytarılmaması səbəbindən ) ola bilər. Böhranın simptomları isə əmək 48 haqqının kəskin artımı, qiymətlərin yüksəlməsi və s. ola bilər. Təşkilatda böhran amili məhsul keyfiyyətinin aşağı düşməsi, texnoloji intizamın pozulması, texniki vasitələrin köhnəlməsi, kreditlər üzrə böyük borc və s. ola bilər. Böhrana səbəb isə maliyyə-iqtisadi səhvləri, iqtisadiyyatda ümumi vəziyyət, heyətin aşağı ixtisaslı olması, motivləşdirmə sistemindəki nöqsanlar ola bilər. Müəssisədə baş verən bütün prosesləri idarəedilən və idarəedilə bilməyən hissələrə bölmək olar. Düşünülmüş şəkildə müəyyən istiqamətdə onlara təsir etdikdə dəyişdirilməsi mümkün olan proseslərə idarə edilə bilən proseslər deyilir. İdarə edilə bilməyən proseslərin istiqamət və xarakterini dəyişmək mümkün deyil. Müəyyən səbəblərdən bu proseslər özlərinə məxsus qanunla baş verir və bu proseslərin nəticəsində nə baş verməlidirsə o da baş verir. Antiböhranlı inkişaf - müəssisə məqsədlərinə cavab verən və onun inkişafında obyektiv dəyişmə meyllərinə uyğun olan, böhranın qarşısını almağa və ya onu aradan qaldırmağa kömək edən, idarə edilən prosesdir. Bu proses əsasən dörd mərhələdən ibarətdir. İnkişafın birinci mərhələsi - adi idarəetmə olub, səmərəliliyi təmin etmək üçün əlavə böyük xərclər tələb etmir, funksional məzmununa görə çoxşaxəli olmayıb elementar təşkilati formaları nəzərdə tutur. İnkişafın ikinci mərhələsi - istehsalda baş verən mürəkkəbliklər şəraitində idarəetmə olub, öz inkişafı dövründə istehsaldakı inkişafı qabaqlamalıdır.Yalnız bu halda o səmərəli ola bilər. Üçünçü mərhələ - istehsaldakı mürəkkəbliklərə uyğunlaşma idarəetməsidir. Bu idarəetmə istehsalda inkişafı sürətləndirə və mürəkkəbliklərin artmasına səbəb ola bilər. Dördüncü mərhələ - istehsalın kifayət qədər yüksək inkişaf tempi zamanı idarəetmənin inkişafının yavaşıldılmasıdır. Bu zaman istehsalın mürəkkəbliyi və idarəetmə ara- sında yeni uyğunsuzluqlar yarana bilər ki, bu da idarə edən və idarə edilən sistem arasındakı nisbəti və mütənasibliyi poza bilər. Bu gün alimlərin böyük əksəriyyəti qəbul edir ki, yalnız yeni tip idarəetmə iqtisadiyyatı böhrandan çıxarmağa qadirdir. Məhz bu tip idarəetmənin də adı antiböhranlı idarəetmədir. Antiböhranlı idarəetmə - müəyyən mənada böhran 49 təhlükəsini əvvəlcədən görə bilən, onun siptomlarını təhlil etməyi bacaran, böhranın mənfi nəticələrini azaltmağı və onun amillərindən gələcək inkişaf prosesində istifadə tədbirlərini nəzərdə tutan idarəetmədir. Antiböhranlı idarəetmənin problemləri geniş və çoxşaxəlidir. Bu promlemləri dörd əsas qrupa bölmək olar. Birinci qrup - böhran qabağı vəziyyətin hiss edilməsi problemidir. Böhranın ilk görüntülərini aşkara çıxarmaq, onun xarakterini başa düşmək və böhranın başlanmasını vaxtında görə bilmək asan iş olmayıb, böyük bacarıq və təcrübə tələb edir. İkinci qrup problemlər antiböhranlı idarəetmədə müəssisə fəaliyətinin əsas sferaları ilə əlaqədardır. Bu ilk növbədə müəssisə fəaliyyətinin metodoloji problemləridir. Onların həlli prosesində idarəetmənin əsas məqsədləri formalaşdırılır, böhran şəraitində idarəetmənin yolları, vasitə və metodları təyin edilir. Bu qrup maliyyə-iqtisadi xarakterli problemləri özündə birləşdirilir. Üçünçü qrup problemlərə, antiböhranlı idarəetmə zamanı idarəetmə texnologiyalarının dəyişdirilməsi (diversifikasiyası) problemlərini aid etmək olar. O, böhran halında sosial-iqtisadi sisteminin davranış tərzi variantlarını, vacib informasiyanın axtarılması və idarəetmə qərarlarının işlənməsini, ümumi halda böhranın proqnozlaşdırılması problemlərini əks etdirir. Dördüncü qrup problemlər idarəetmə heyətinin seçilməsi (seleksiya) və münaqişələrlə bağlıdır. Bu problemlər hər zaman böhranla müşayət olunan antiböhran tədbirlərinin investisiyalaşdırılması, müflisləşmə və müəssisənin sağlamlaşdırılması kimi problemləri əhatə edir. Antiböhranlı idarəetmə funksiyaları. Bu fəaliyyət növü idarəetmə predmetini əks etdirirərək, onun nəticələrini müəyyən edir. Onlar adi bir suala cavab verirlər- müəssisəni müvəffəqiyətlə idarə edə bilmək üçün böhranqabağı şəraitdə, böhran prosesində və böhranın nəticələrini aradan qaldırması zamanı nə etmək lazımdır? Bu mənada idarəetmənin altı funksiyasını ayırmaq olar: böhranqabağı idarəetmə, böhran şə raitində idarəetmə, böhrandan çıxma proseslərinin idarə edilməsi, qeyri dayanıqlı vəziyyətin sabitləşdirilməsi, itkilərin və əldən çıxmış imkanların minimuma endirilməsi, qərarların qəbulu və icra vaxtının tənzimlənməsi. 50 Antiböhranlı idarəetmədə səmərəlilik məqsədə çatma dərəcəsi ilə xarakterizə olunur. Antiböhranlı idarəetmənin səmərəliliyini təyin edən əsas amillərdən aşağıdakıları göstərmək olar. - Xüsusi hazırlıq və antiböhranlı idarəetmə zamanı peşəkarlıq. - Anadangəlmə və xüsusi hazırlıq prosesində əldə edilmiş idarəetmə bacarığı. - Riskli qərarların işlənməsi metodologiyası. - Dəyişikliklərin proqnozlaşdırılması və vəziyyətin elmi təhlili. - Korporativlik. - Liderlik. - Operativlik və çeviklik. - Antiböhranlı proqramların strategiyası və keyfiyyəti. - İnsan amili. - Böhranlı vəziyyətlərin monitorinqi sistemi. Antiböhranlı idarəetmə özü riskli hesab edilir. Böhran şəraitində çoxlu sayda risklər yaranır: məzmunun müxtəlifliyinə görə, yaranma mənbəyinə görə, müəyyən biznes fəaliyyəti üçün neqativ nəticələr və mümkün itkilərin yaranması ilə bağlı ehtimalların ölçülərinin təyin edilməsi, bəzən isə bütöv iqtisadiyyatla bağlı. Bütün bunlar isə riskli vəziyyətlərdə idarəetmə üzrə mütəxəssisləri (yüksək səviyyəli "risk menecerləri"ni) cəlb etməklə riskin idarəedilməsi sitemini yaratmağı zəruri edir. Antiböhranlı idarəetmədə riskin idarəedilməsi zamanı əsas təsir vasitələri aşağıdakılardır: 1) İdarəetmə strategiyası. Konkret sosial-iqtisadi sistemlər və strategiyalara uyğun olaraq işlənən, riskli qərarların verilməsində konkret risk növünün mümkünlüyünə və doğruluğuna təminat verən siyasətdir. 2) Qərarların seçilməsi həddləri. Risk sərhədlərinin (hüdudlarının) işlənməsi, satış həcmindən asılı olaraq itkilərin dəyişməsi dinamikasını (artma, azalma), xərc- məsrəf miqdarını, qiymətlərin dəyişməsini, inflyasiya və s.nəzərdə tutur. 51 3) İtkilərin azaldılması vasitələri və yollarının işlənməsi, riskli qərarlarının neqativ nəticələrinin kompensasiyası və neytrallaşdırılması, sığortalama və risklərin idarəedilməsi prosesində bu və ya digər dərəcədə onlardan istifadə edilir. 4) Risklərin idarəedilməsində çəkilən xərclərə görə əldən çıxmış imkanlar və itkilərə münasibətdə əldə edilmiş səviyyənin səmərəliliyinin qiymətlındirilməsinin bir hissəsidir. Alınan nəticə, riskin idarəedilməsi prosesində ayrı-ayrı elementlərdə düzəlişlər etməyə əsas verir. 5) Müəssisələrin idarəetmə sistemində "risklərin proqnozlaşdırılması və ekspertizası","riskli fəaliyyətlər sferasında məsləhət xidməti" kimi çevik təşkilati- idarəetmə bölmələrinin formalaşdırılması. Burada ən sadə qərarlardan biri müəssisənin idarə aparatında "risk üzrə menecer" vəzifəsinin yaradılması ola bilər. Bu menecer müəssisə və onun bölmələrində əsas risk növlərinin idarəedilməsi prosesində dəyişikliklər apara və bütün işləri istiqamətləndirə bilər. Müəssisənin riskdən müdafiəsi, antiböhranlı idarəetmə şəraitində risklərin idarəedilməsi işində vacib funksiyadır. Antiböhranlı idarəetmədə istifadə olunan anlayışlardan biri də sağlamlaşdırmadır. Sağlamlaşdırma - müəssisənin ödəmə qabiliyyətinin bərpası, onun fəaliyyətinin davamlı və müflis olmağa qarşı xəbərdarlıqla bağlı yenidən təşkili (reorqanizasiya) üzrə tədbirlər kompleksidir. Sağlamlaşdırmanın həyata keçirilməsi bu prinsiplərə əsaslanır: 1) Buraxılmış (əldən çıxmış) imkanlar prinsipi; 2) İqtisadi proseslərin dinamikliyi prinsipi; 3) Antiböhran tədbirlərin az xərclilik (məxariclik) prinsipi; 4) Bütün sağlamlaşdırma tədbirlərinin şəffaflığı prinsipi; 5) Maraqlar arasında barışığa (kompromisə) riayət prinsipi; 6) İşçi heyəti ilə əməkdaşlıq prinsipi; Sağlamlaşdırma proseduru müəssisənin sağlamlaşdırılmasına səmərəli şərait yaradan, ardıcıl və paralel surətdə həyata keçirilən, zəif formalaşdırılmış idarəetmə hərəkətlərinin məcmusudur. Sağlamlaşdırma prosedurunun əsas vəzifəsi antiböhranlı 52 tədbirlər proqramının mütəşəkkil surətdə işlənməsi və həyata keçirilməsini təmin etməkdir. Antiböhranlı tədbirlərin işlənməsi zamanı bunlar vacibdir: 1) Böhranlı vəziyyətin simptonlarını deyil, müəssisədə onun səbəblərini dərindən təhlil edərək, onun baş verməsini aşkarlamaq; 2) Hər bir konkret problemin həllində neqativ amillərin təsirini azaldılmasının bütün mümkün yollarını öyrənmək, hər bir səbəbi tədqiq etmək və bu zaman layihə həllərinin alternativ xarakterli olmasını nəzərə almaq; 3) Məsul şəxsləri, vaxtı, resursların həcmini və nəzarət nöqtələrini göstərməklə, ardıcıl surətdə antiböhranlı tədbirlər proqramını hazırlamaq. Bu zaman planlaşdırılan tapşırıqların həyata keçirilmə mərhələləri qısa, nəzarət nöqtələri isə çox olmalıdır. Beləliklə, sağlamlaşdırma proqramının işlənməsi zamanı aşağıdakı prinsiplərə ə məl edilməsi zəruridir: 1) Proqramın işlənməsinə müəssisənin bütün heyyətinin cəlb edilməsi; 2) Müəssisədə böhran vəziyyətinin simptomları və səbəbləri ayırmaqla onları konkretləşdirmək; 3) Proqramın işlənməsinin bütün mərhələlərində səffaflıq və aşkarlığa nail olmaq; 4) Fərdi şəkildə, hər bir tədbirin hazırlanması məsuliyyəti və yerinə yetirilməsi və nəzarətin rəsmi sənədləşməklə təsdiqi; 5) Sağlamlaşdırmanın həyata keçirilməsində rəhbərin (antiböhranlı idarəetmə üzrə menecerin) israrlı və qərarlı olması. Təsərrüfatçılığın bazar formasında sərt rəqabət şəraiti bəzi təsərrüfat subyektlərini müflisləşməyə və ya müvəqqəti ödəniş qabiliyyətsizliyinə gətirib 53 çıxarır. Nə üçün uzun müddət normal fəaliyyət göstərən müəssisə ödəniş qabiliyyətini itirir? Nəzəriyyənin göstərdiyi və təcrübədə təsdiq edildiyi kimi, müasir şəraitdə müəssisənin ödəniş qabiliyyətini itirməyinin əsas tələbi, bazar situasiyasının inkişaf tendensiyalarına strategiyanın uyğun olmamasıdır. Müəssisənin dəyişikliklərə hazırlaşa bilmədiyi istənilən vəziyyəti böhranlı adlandırmaq olar. Bu halların baş verməməsi üçün, müəssisə iqtisadiyyatında baş verə biləcək böhranları vaxtında hiss etmək, maliyyə çatışmazlıqları və çətinliklərin yaranmasına qədər lazimi tədbirlər görmək lazımdır. Müəssisəni böhran vəziyyətindən çıxarmaq üçün, böhranı yaradan səbəblər aradan qaldırılmalıdır. Böhrandan çıxma yolunun planlaşdırılması prosesini isə antiböhranlı idarəetmədə strategiya (antiböhranlı strateji planlaşdırma) və taktika (operativ planlaşdırma) adlandırmaq olar. Antiböhranlı idarəetmə zamanı ən vacib məsələ idarəetmə strategiyasıdır. Burada əsas diqqət böhranın yaranması ilə bilavasitə bağlı olan səbəblərin aradan qaldırılması və böhrandan çıxma problemlərinə yönəldilməlidir. Bu zaman biznesin daxili və xarici mühiti təhlil edilir, müəssisə üçün əhəmiyyət kəsb edən hər bir komponent üzrə informasiyalar toplanır və bunun əsasında müəssisənin real vəziyyəti qiymətləndirilərək böhranlı vəziyyətin səbələri aydınlaşdırılır. Müəssisə fəaliyyətində antiböhranlı idarəetmə strategiyasının işlənməsində birinci mərhələ , müəssisənin dəqiq, kompleks və vaxtında müəyinəsinin həyata keçirilməsidir. Buraya əsasən xarici amillərin təhlili və böhranlı vəziyyətdə olan müəssisənin öz vəziyyətinin təhlili aiddir. Antiböhranlı strateji planlaşdırmanın ikinci mərhələsi müəssisənin məqsədlər sistemi və fəaliyyətində düzəlişlərin edilməsidir. Antiböhranlı strateji planlaşdırmada üçüncü mərhələ, müəssisənin iqtisadi böhrandan çıxması üçün strateji alternativlərin formalaşdırılması və strategiyanın seçilməsidir. Bununla da strateji planlaşdırma prosesi qurtarır və seçilmiş strategiyanın (operativ planlaşdırma) həyata keçirilməsi üçün taktikanın 54 müəyyən edilməsi prosesi başlayır. Sonda isə antiböhranlı idarəetmənin reallaş- dırılması, qiymətləndirilməsi və nəticələrə nəzarət həyata keçirilir. Taktiki planlaşdırma seçilmiş strategiya çərçivəsində həyata keçirilməlidir. Belə ki, strateji məqsədlərdən kənarda iqtisadi böhrandan çıxmağa yönəlmiş operativ tədbirlər, müəssisənin maliyyə vəziyyətini müvəqqəti olaraq yaxşılaşdırsa da, böhranı törədən əsas səbəbləri aradan qaldıra bilməz. Müəssisənin iqtisadi böhrandan çıxması üçün taktiki (operativ) tədbirlərə bunlar aid edilə bilər: xərclərin azaldılması, bəzi bölmələrin bağlanması, heyətin ixtisarı, istehsal və satış həcminin azaldılması, fəal marketinq tədqiqatları, məhsulun qiymətinin artırlması, cari zərərlərin dəqiqləşdirilməsi, daxili ehtiyyatların üzə çıxarılması, mütəxəssislərin cəlb edilməsi, kreditlərin alınması, nizam-intizamın möhkəmləndirilməsi və s. Taktiki planlaşdırmanın birinci mərhələsi seçilmiş antiböhranlı strategiyanın reallaşdırılmasından ibarətdir ki, bu zaman menecerlər düşünülmüş halda müəyyən işlər görməlidirlər. Yeni strategiyanın reallaşdırılması zamanı menecerlər diqqəti ə sasən buna yönəltməlidirlər: dəyişikliklər necə qəbul ediləcək, kim müqavimət göstərəcək və hansı davranış tərzi seçilməlidir. Bu zaman müqavimət minimuma edirilməli və ya dəyişikliklərin məzmun və mahiyyətindən asılı olmayaraq ümumiyyətlə aradan qaldırılmalıdır. Taktiki planlaşdırmada ikinci (soununcu) mərhələ, strategiyanın yerinə yetirilməsinin qiymətləndirilməsi və ona nəzarətin həyata keçirilməsidir. Bu iş strategiyanın reallaşdırılmasının hansı səviyyədə müəssisənin məqsədlərinə nail olmasını aydınlaşdırmağa yönəlməlidir. Ötən illər ərzində böhranların meydana gəlməsi və şiddətlənməsi, digər tərəfdən isə idarəetmə elminin inkişafı antiböhranlı idarəetmə konsepsiyasının yaradılmasını zəruri şərt kimi qarşıya qoymuşdur. Böhran şəraitində müəssisə və təşkilatların antiböhranlı idarəetməni həyata keçirmələri nəyin ki, onları böhran vəziyyətindən çıxaracaq, həmçinin onların daha da səmərəli fəaliyyət göstərməsinə şə rait yaradacaqdır. |