Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRL
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
n
i ai i x a 1 0 (2) (1) və (2) formalı tənliklərin həlli proqnazlaşdırılan keyfiyyət göstəricisinin zamandan asılı olaraq dəyişməsinin qrafiki təsvirlərini almağa imkan verir. Sonrakı ekstrapolyasiya metodundan istifadə etməklə bu qrafik üzrə verilən gələcək zaman üçün axtarılan keyfiyyət göstəricisinin qiyməti tapılır.
71
Ekspert proqnozu metodundan tez-tez istifadə olunur. Məhsulun keyfiyyətinin ekspert qiymətləndirilməsi metodları məhsulun keyfiyyət səviyyəsinin bütövlükdə qiymətləndirilməsi, həmçinin hər hansı predmetin, məmulatın keyfiyyət göstəricilərinin təyin edilməsi ilə əlaqədar bütün məsələlərin həlli vaxtı istifadə edilir. Beləliklə, ekspert metodu aşağıdakı hallarda tətbiq olunur: • məhsulun keyfiyyətinin ümumiləşdirilmiş qiymətləndirlməsində; • qiymətləndirilən məhsulun təsnifatlaşdırılmasınd; • məhsulun keyfiyyət göstəricilərinin çəki əmsallarının təyinində; • orqanoleptik metodla keyfiyyət göstəricilərinin qiymətləndirilməsində; • baza nümunələrinin və baza keyfiyyət göstəricilərinin ölçüsüz qiymətlərinin seçilməsində; • məhsulun attestasiya və sertifikatlaşdırılmasında. Məhsulun keyfiyyət səviyyəsi daha az məsrəflə və böyük dəqiqliklə analitik və ya eksperimental metodlarla təyin edilirsə, ekspert metodla qiymətləndirilmə tətbiq oluna bilməz. Çox mürəkkəb kompleks xassə olduğundan məhsulun keyfiyyətinin təyinində həmişə qeyri-müəyyənlik və əsaslandırılmamış elementlər iştirak edir. Odur ki, məhsulun keyfiyyətinin ekspert qiymətləndirilməsi bütövlükdə ilkin qiymətləndirmədir, informativliyi azdır, qiymətləndirilən məhsulu ancaq birinci yaxınlaşmada və təxminən xarakterizə edilir. Keyfiyyətin belə ekspert qiymətləndirilməsi əsasında aydındır ki, hansısa mühəndis-texniki qərarlar qəbul etmək imkanları məhduddur. Lakin bu metod, məsələn, kommersiya sövdələşməsi zamanı, alınan məhsulun keyfiyyəti haqqında konkret (ədədlə ifadə olunan qiymətlər) məlumatlar olmadıqda istifadə olun bilər. Lakin qeyd edilməlidir ki, texniki və ya digər təyinatlı məhsulların keyfiyyət göstəricilərinin qiymətləndirilməsi üçün bu, yeganə metod olub, kifayət qədər geniş tətbiq olunur və bunun üçün müvafiq metodik tövsiyələr də işlənib hazırlanmışdır. 72
Ekspert qiymətləndirilməsinin dürüstlüyünü, dəqiqliyini, etibarlılığını yüksəltmək üçün ekspertizanı səriştəli insanların qrup halında qərar qəbul etməsi kimi həyata keçirirlər. Məhsulun keyfiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsi üçün ekspert və işçi quruplardan ibarət olan ekspert komissiyası yaradılır. Ekspert qrupuna qiymətləndirilən məhsulun yaradılması və istismarı sahəsində yüksək ixtisaslı və xüsusi hazırılıq keçmiş mütəxəssis, tədqiqatçı, konstruktor, texnoloq, dizayner, əmtəəşünas, iqtisadçılar daxil edilir. Qrupa daxil olan ekspertlərin sayı qiymətləndirmənin dəqiqliyinə qoyulan tələbdən asılıdır və burada 7-dən 20-dək adam ola bilər. Ekspert qrupu qiymətləndirilən məhsulun keyfiyyət göstəriciləri haqqında informasiyaları ekspert üsulunu istifadə etməklə toplayır. Bu vaxt ekspert qurupu yekun qərarı ekspertlərin qiymətlərinin ortalaşdırılması əsasında və ya ekspertlərin səsverməsini (“komissiyalar” metodu ) keçirməklə qəbul edilir. Məhsulun keyfiyyətinin proqnozlaşdırılmasında Sosioloji metodda mövcuddur. Bu metod da ekspert metodu kimi sorğulara əsaslanır, lakin xüsusi ekspertlərin deyil, qiymətləndirilən məhsulun müxtəlif istehlakçıların rəyi öyrənilir. Odur ki, sosioloji metod ekspert metodunun bir növü sayılır. Məhsulun keyfiyyət göstəricilərinin proqnozlaşdırılmasının sosioloji metodu mahiyyətcə marketinq tədqiqatları xarakteri daşıyır və ekspertlər tərəfindən deyil, məhsulun potensial istehlakçılarının köməyi ilə həyata keçirilir. İstehlakçıların rəylərinin toplanması sorğu və ya xüsusi anketlərin yayılması və doldurulması, həmçinin konfrans, sərgi, auksion və digər tədbirlər vasitəsilə aparılır. Qarışıq (və ya kompleks) proqnozlaşdırma metodu ekstrapolyasiya, çoxfaktorlu təhlil və ekspert qiymətləndirmə metodlarının qarşılıqlı əlaqələrindən ibarətdir. Məhsulun keyfiyyətinin qarışıq proqnozlaşdırma metodunun bir neçə üsulları mövcuddur. Bunlardan proqnoz sütun (qrafa) metodunu, “Pattern” (ABŞ) metodunu, seçmə metodunu, “ikili ağac” metodunu, tarazlaşan qiymətlər metodunu, matrisa metodunu, funksional analiz metodunu və s. göstərmək olar. Qarışıq proqnozlaşdırma metodunun birinci ikisini qısaca olaraq xarakterizə edək. 73
Proqnoz sütun metodu Ukraniya Elmlər Akademiyasının Kibernetika İ nstitunda işlənib hazırlanmış və ilk dəfə ixtisaslaşdırılmış dördüncü nəsil EHM-in yaradılmasında və kompleks məsələlərin həllində tətbiq edilmişdir. Bu metod aşağıdakı məsələlərdən ibarətdir: - elmi-texniki problemlər təsnifatlaşdırılır, mütəxəssislərin siyahısı tərtib edilir və proqnozlaşdırma üçün daha mühüm problemlər seçilir; - ekspert qiymətlərinin cədvəli hazırlanır, ekspert qurupları formalaşdırılır və ekspertiza aparılır. Problemin həlli yollarının bunların hesabına tapılması nəzərdə tutulur; - proqnoz sütunu, yeni qoyulan məqsədə çatmaq üçün məmulatın parametirlərinin səbəb-nəticə əlaqələri sxemi tərtib edilir; - problemin həlli yolları formalaşdırılır və ekspert təhlili həyata keçirilir, həmçinin müəyyən edilmiş kriterlər üzrə optimal həlləri seçilir. Proqnozlaşdırmanın “Pattern” metodunda əvvəlcə ekspertlər tapşırıqların siyahısını formalaşdırılar. Sonra gələcək dövrün problemi üzrə ekspertlər vahid rəyə gəlirlər. Materiallar elmi-texniki əhəmiyyətinə görə formalaşdırılır və proqnozlaşdırmada bunların çəkisi qiymətləndirilir. Ardınca bütün “ağac” yaradılır, məmulatın keyfiyyət parametirlərinin proqnoz qiymətləri kriterinin lokal sistemi işlənib hazırlanır. Yekunda məmulatın texniki təkmilləşdirilməsi üzrə tövsiyyələr hazırlanır. “Pattern” metodu ABŞ-da silahqayırma, kosmik tədqiqatlar, tibbi aparatura və digər sahələrdə geniş tətbiq olunur. Məhsulun keyfiyyətinin proqnozlaşdırılmasında daha yüksək texniki təkmilləşdirmə səviyyəsinə malik oxşar obyektlərin təhlilinə əsaslanan komparativ (müqayisəyə əsaslanan) metodlardan da istifadə oluna bilər. Bu metod keyfiyyət göstəriciləri və texniki səviyyəsi təxminən eyni olan məhsulların ölkədə istehsalının dinamik inkişafını, həmin növ məhsulun digər ölkələrdə hazırlanma texnologiyası üzrə soraq məlumatlarının öyrənilməsini tələb edir. Keyfiyyət səviyyəsinin proqnoz üzrə qiymətləndirilməsinin adekvatlıq problemi modelləşməyə, hesabatlara və yaxud ekspert məlumatlarına əsaslanır. Keyfiyyət
74
səviyyəsinin və rəqabət qabiliyyəti göstəricisinin qiymətcə məhsulun real xassələrini yaxınlaşdırmaq üçün verifikasiya həyata keçirilir. Verifikasiya – bu
proqnoz qiymətləndirilməsinin etibarlılığını müəyyənləşdirmək məqsədilə aparılan təhlillərin bir növüdür. Verifikasiya sturuktur və funksional verifikasiyalara ayrılır. Sturuktuk verifikasiyada sturuktura müvafiq olaraq iki və ya daha çox proqnoz qiymətləndirmə müəyyənləşir. Funksional (parametrik) verifikasiyada iş prosesinə uyğunluq parametirləri, yəni müxtəlif mənbələrdən alınmış proqnozların özləri yoxlanılır. Verifikasiyanın məqsəd və problemləri qısaca olaraq belə ifadə olunur. Gələcəkdə haqqında doğru biliklərin alınması. Burada problem həqiqətin praktika ilə yoxlanılmasından ibarətdir. Lakin gələcək haqqında praktika olmur. Elə bu məqsədlə verifikasiya metodu işlədilir. Verifikasiya metodu ilə işlənib hazırlanan proqnozlar iki əsas yanaşma üsulundan istifadə etməklə yerinə yetirilir: fasiləsizlik və komplekslik. Birincisi, proqnozun özünü doğrultması üçün təşkilat bu proqnozların həyata keçirilməsini praktikada mütəmadi olaraq yoxlamalıdır. İkincisi, kompleks,hərtələfli düşünülmüş proqnozlar işlənib hazırlanmalıdır. Verifikasiyanın beş üsulu mövcuddur: 1. Birbaşa verifikasiya – bu proqnoz verifikasiya istifadə olunan əvvəlki metodlardan fərqlənən proqnozlaşdırma metodunu təkrarlamaqla həyata keçirilir. Bu üsuldan mürəkkəb hadisələrin proqnozunu vermək üçün faktoqrafik (statistik) metod kimi istifadə etmək olar (orta xətanın hesabı,tendensiyanın ekstropolyasiyası, çoxparametrli reqressiya analizi və s.). Həmçinin alınan nəticələrin sonradan sintezi ilə kollektiv ekspert qiymətləndirmə metodları da istifadə oluna bilər. İki növ proqnoz sintezindən istifadə edirlər: bütün proqnozların bir hissəsinin sintezi; bir neçə xüsusi proqnozun bazasında uyğunlaşdırılmış (kombinasiya edilmiş) proqnoz. 75
Bu cür verifikasiya, yəni hər göstərici üçün bir neçə metodla çoxvariantlı proqnozun hazırlanması obyektin gələcək
vəziyyətini daha
etibarlı qiymətləndirməyə imkan verir. 2. Dolayı verifikasiya obyektə aid proqnoz nəticələri ilə digər informasiya mənbəyinin məlumatarı əsasında verilmiş proqnoz müqayisəsidir. 3. Ardıcıl verifikasiya əvvəllər məlum olan proqnoz qiymətlərdən istifadə edərək analitik və ya məntiqi yolla alınan proqnozudur. Deməli, ardıcıl verifikasiya tədqiqat obyekti haqqında əsaslandırılmış prespektiv məlumatlar əldə etmək məqsədilə məlum olan
proqnoz qiymətləndirmənin nəticələrinin sintezləşdirilməsidir. Bu verifikasiya proqnozlaşdırmanın sinoptik metodu ilə oxşarlıq təşkil edir. 4. Sinoptik metod ekspertlər tərəfindən proqnozlaşdırma obyektinin məlum proqnozlarının təhlilinə və proqnozlaşdırma mühitinin sonrakı sintezinə əsaslanan proqnozlaşdırma metodudur. 5. İnvers verifikasiya tədqiqat obyektinin onun keçmişinə aid proqnoz modelə adekvatlılığının praktiki yolla yoxlanmasıdır. Proqnostik modelə görə parametirlərin təyin edilən ədədi qiymətini ekspermentin gedişində alınmış faktiki qiymət ilə müqaisə etmık olar. Əgər müqaisə edilən parametirlərin qiymətləri arasındakı fərqlər (statistik mənada) cüzidirsə, onda belə obyektin keçmişinə aid verifikasiya modelini və proqnozun nəticələrini etibarlı hesab etmək olar. Proqnozlaşdırmanın ekspert metodları üçün aşağıdakı verifikasiya üsullarından istifadə edirlər:
- təkrar proqnozlaşdırmada digərlərindən fərqlənən nəticələrin əlavə ə saslandırılması (təkrar sorğu verifikasiya);
- opponentlərin (rəyçilərin) tənqidi qeydlərin inkar edilməsi (opponent verifikasiya);
- proqnozun daha səlahiyyətli ekspertlərin rəyilə müqaisə edilməsi (səlahiyyətli ekspertlər verifikasiyası). 76
Proqnozlaşdırma zamanı
mütəmadi yanlış
məlumat mənbələrini müəyyənləşdirmək, mümkün səhvləri aradan qaldırmaq və proqnoz səhvlərini nəzərə almaqla verifikasiya həyata keçirilir.
Məhsulun rəqabət qabiliyyəti və keyfiyyətinin proqnoz qiymətinin verifikasiyasının həyata keçirilməsi alına nəticələrin dəqiqliyinin və etibarlılığının təminatında təsirli vasitədir. Nailiyyətlərin olmasına baxmayaraq, proqnoz qiymətləndirmə adekvatlıq problemi, xüsusən keyfiyyət səviyyəsi və rəqabət qabiliyyəti göstəricilərinin ədədi qiymətinin təyini məsələsi aktual olaraq qalır. Ona görə də kvalimetrya metodlarının və məhsulun keyfiyyətinin idarə olunmasının daimi təkmilləşdirilməsi tələb olunur.
|