Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda
Peşə səriştəliliyi və lazımi dəqiqlik
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Peşə səriştəliliyi və lazımi dəqiqlik
1. Peşə səriştəliliyi və lazımı dəqiqlik prinsipi sərbəst auditorların və auditor təşkilatlarının üzərinə aşağıdakı öhdəlikləri qoyur: a) Peşə biliklərini və vərdişlərini müştəriyə və ya işəgötürənə ixtisaslı peşəkar xidmətlər göstərməyə imkan verən səviyyədə saxlamaq; və b) Peşəkar xidmətlər göstərərkən tətbiq olunan texniki və peşə standartlarına uyğun şəkildə səylə hərəkət etmək. 2. Səriştəli peşəkar xidmətlər bu cür xidmətlərin göstərilməsi prosesində peşə biliklərini və vərdişlərini tətbiq edərkən düzgün mülahizə yürütməyi nəzərdə tutur. Peşə səriştəsi aşağıdakı iki mərhələyə ayrıla bilər: a) Peşə səriştəliliyinin əldə edilməsi; və b) Peşə səriştəliliyinin saxlanılması. 3. Peşə səriştəliliyinin saxlanılması müvafiq texniki peşə və işgüzar araşdırmalardan davamlı olaraq xəbər tutmağı və onların başa düşülməsini nəzərdə tutur. Peşəkarlığın inkişafının davam etməsi peşəkar mühasibin peşə mühitində öz işini səriştəli şəkildə yerinə yetirməsinə imkan verən qabiliyyətini inkişaf etdirir və saxlayır. 20 4. Dəqiqlik sazişin tələblərinə uyğun olaraq səylə, əsaslı surətdə və vaxtında hərəkət etmək məsuliyyətini nəzərdə tutur. 5. Peşəkar mühasib yəqin etməlidir ki, onun rəhbərliyi altında işləyən və peşə tapşırıqlarını yerinə yetirən şəxslər müvafiq təlim keçmişlər və lazımi nəzarət altında hərəkət edirlər. 6. Lazım gələrsə, peşəkar mühasib fikrin ifadə edilməsinin səhvən faktın təsdiqi kimi yozulmasına yol verməmək məqsədilə müştəriləri, işəgötürənləri və ya peşəkar xidmətlərin digər istifadəçilərini xidmətlərə xas məhdudiyyətlərlə tanış etməlidir. Məxfilik 1. Auditor, sifarişçinin fəaliyyəti haqqında informasiyanın açıqlanması üçün ona xüsusi səlahiyyət verilməsi (müəssisə ləğv edilərkən müstəqil auditor yoxlamasının aparılması üçün dövlət orqanları ilə müqavilə bağlanması), yaxud informasiyanın açıqlanmasını auditorun öhdəsinə qoyan halların olması (yalnız Cinayət Məcəlləsinin ayrı-ayrı maddələri ilə xüsusi nəzərdə tutulmuş hallarda) istisna edilməklə, həmişə, hər yerdə, hər bir şəraitdə məxfiliyə riayət etməlidir. Yəni auditor yalnız o hallarda informasiyanı açıqlaya bilər ki, o, sifarişçi tərəfindən xüsusilə ağır cinayətlərin törədilməsi faktları haqqında dürüst və dəqiq məlumata malik olsun və onun əlində dövlətə xəyanət, Konstitusiya quruluşuna qəsd, casusluq və Cinayət Məcəlləsinin maddələrində nəzərdə tutulan digər xüsusilə ağır cinayətlərin törədilməsi barədə təkzibedilməz sübutlar olsun. Lakin bilmək lazımdır ki, auditor hüquq və hüquqşünaslıq sahəsində məhdud peşə biliklərinə malik olduğuna görə, o, Cinayət Məcəlləsinin pozulması faktını tam dəqiq qiymətləndirə bilməz və buna görə də məxfiliyi ciddi surətdə pozan səhvə yol verə bilər. Başqa sözlə, auditor cinayətlərin açılması sahəsində mütəxəssis deyil və buna görə də sifarişçi tərəfindən qanunsuz hərəkətlər haqqında mühakimə yürütməyə ixtiyarı yoxdur. Vətəndaşların cinayət məsuliyyəti məsələləri qanunla müəyyən edilmiş qaydada məhkəmə orqanları tərəfindən həll edilir. 2. Auditor onun başçılığı altında işləyən heyət və auditor xidmətləri göstərilən zaman məsləhət verən və peşəkar fəaliyyətin göstərilməsinə köməklik edən şəxslər tərəfindən məxfiliyə riayət edilməsinə əmin olmalıdır. 21 3. Məxfilik yalnız informasiyanın üçüncü şəxslərə açıqlanması proseslərinə şamil edilmir. Məxfiliyə riayət olunması tələbi yol vermir ki, iş prosesində informasiya alan auditor ondan şəxsi məqsədləri üçün istifadə etsin və ya hətta ondan şəxsi məqsədləri və ya üçüncü tərəfin mənafeləri üçün istifadə etməsinə təəssürat (ehtimal) yaratsın. 4. Sifarişçinin fəaliyyəti haqqında geniş ictimaiyyət üçün qapalı olan böyük həcmdə məxfi informasiya auditor ücün açıqdır. Buna görə də xidməti informasiyanın və kommersiya sirrinin icazəsiz yayılmasına görə auditor məsuliyyət daşıyır. Bu qayda məcburi auditor yoxlaması aparılarkən (auditor rəyinin və ya hesabatının tərtib edilməsi zamanı) auditorun peşə standartlarında nəzərdə tutulmuş birbaşa vəzifələrinin yerinə yetirilməsi barədə olan informasiyanın açıqlanmasına aid deyil. 5. Peşə xidmətlərinin göstərilməsi gedişində əldə etdiyi informasiyanı sifarişçinin razılığı olmadan yaymağa və açıqlamağa, habelə ondan öz məqsədləri üçün istifadə etməyə auditorun ixtiyarı yoxdur. 6. Məxfilik prinsipi sərbəst auditorun və auditor təşkilatının üzərinə aşağıdakılardan çəkinmək öhdəliyini qoyur: a) Peşəkar və ya işgüzar münasibətlər nəticəsində əldə edilmiş informasiyanın açıqlanmasının sərbəst auditorun və auditor təşkilatının qanuni və ya peşə hüqüqlarından və ya vəzifələrindən irəli gəldiyi hallar istisna olmaqla, həmin informasiyanı müvafiq səlahiyyət olmadan şirkətdən və ya işəgötürən təşkilatdan kənarda açıqlamaq; və b) Peşəkar və ya işgüzar münasibətlər nəticəsində əldə edilmiş məxfi informasiyadan şəxsi məqsədlər və ya üçüncü tərəflərin məqsədləri üçün istifadə etmək. 7. Sərbəst auditorlar və auditor təşkilatları sosial mühitdə də məxfiliyi qorumalıdırlar. Sərbəst auditorlar və auditor təşkilatları informasiyanın bilmədən açıqlanmasının, xüsusən işgüzar tərəfdaşla, yaxud ailənin yaxın və ya birbaşa üzvü (ailənin birbaşa üzvü olmayan qohum, uşaq, qardaş və ya bacı) ilə sürəkli münasibətlərlə əlaqəli hallarda açıqlanmasının mümkünlüyünü nəzərə almalıdır. 8. Sərbəst auditorlar və auditor təşkilatları, həmçinin, potensial müştərinin və ya işəgötürənin açıqladığı informasiyanın məxfiliyini qorumalıdırlar. 22 9. Sərbəst auditorlar və auditor təşkilatları şirkətin və ya işəgötürən təşkilatın daxilində informasiyanın məxfiliyinin qorunması zərurətini də nəzərə almalıdırlar. 10. Sərbəst auditorlar və auditor təşkilatları öz nəzarəti altında olan əməkdaşların,habelə məsləhəti və köməyi alınmış şəxslərin sərbəst auditorların və auditor təşkilatlarının məxfiliyi qorumaq barədə öhdəliyinə hörmət bəslədiklərinə yəqinlik hasil etmək üçün bütün lazımi tədbirləri görməlidirlər. 11. Məxfilik prinsiplərinə sərbəst auditorlar və auditor təşkilatları ilə müştəri və ya işəgötürən arasında münasibətlər qurtardıqdan sonra da əməl edilməlidir. Sərbəst auditor və auditor təşkilatı işəgötürəni dəyişdirərkən və ya yeni müştəri əldə edərkən əvvəlki təcrübəsindən istifadə etmək hüququna malikdir. Eyni zamanda, sərbəst auditor və auditor təşkilatı peşəkar və ya işgüzar münasibətləri nəticəsində əldə etdiyi, yaxud aldığı hər hansı informasiyadan istifadə etməməli və ya onu açıqlamamalıdır. 12. Sərbəst auditorun və auditor təşkilatının məxfi informasiyanı açıqlamalı olduğu və ya açıqlaya biləcəyi, yaxud bu cür açıqlamanı zəruri edə bilən hallar aşağıda sadalanmışdır: a) informasiyanın açıqlanmasına qanunvericiliklə icazə və müştəri və ya işəgötürən tərəfindən səlahiyyət verilmişdir; b) açıqlama qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olaraq tələb edilir, məsələn: (i) hüquqi araşdırmaların gedişində sənədlər və ya digər sübut formaları təqdim edilərkən; və ya (ii) aşkara çıxarılmış qanun pozuntuları barəsində müvafiq səlahiyyətli orqan məlumat verdikdə; və c) qanunla qadağan olunmayan hallarda aşağıdakı məqsədlər üçün açıqlamaya dair peşə vəzifəsi və ya hüquq mövcuddur: (i) BMF-nin üzvü olan təşkilat və ya peşəkar təşkilat tərəfindən aparılan keyfiyyətə nəzarət tələblərinin yerinə yetirilməsi; (ii) sorğuya cavab və ya BMF-nin üzvü olan təşkilat və ya tənzimləyici təşkilat tərəfindən aparılan təhqiqat gedişində cavab verilməsi; (iii) hüquqi araşdırmanın gedişində sərbəst auditorun və auditor təşkilatının peşə maraqlarının qorunması; və ya 23 (iv) texniki standartlara və etik tələblərə riayət edilməsi. 13. Məxfi informasiyanı açıqlamağın zəruriliyi barədə qərar qəbul edərkən sərbəst auditor və auditor təşkilatı aşağıdakı amilləri nəzərdən keçirməlidir: a) əgər müştəri və ya işəgötürən sərbəst auditorun və auditor təşkilatının informasiyanı açıqlamasına razılıq versə, bütün tərəflərin, o cümlədən üçüncü tərəfin də mənafelərinə xələl gələcəkmi; b) bütün müvafiq informasiya məlumdurmu və mümkün dərəcədə əsaslandırılmışdırmı; əgər ümumiyyətlə, informasiyanın açıqlanması lazımdırsa, açıqlamanın tipini müəyyənləşdirərkən təsdiqlənməmiş faktların, yarımçıq informasiyanın və ya əsassız rəylərin ortaya çıxdığı halda peşəkar mülahizədən istifadə edilməlidirmi; və c) hansı tipli məlumat və məhz kimə göndərilməlidir; xüsusilə, sərbəst auditor və auditor təşkilatı yəqinlik hasil etməlidir ki, məlumatın göndərildiyi tərəflər onu almalı olan tərəflərdir. Rəhbərlik tərəfindən müəssisə və təşkilatın maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə gündəlik nəzarətin, o cümlədən daxili auditin təşkili həm qanunvericilik, həm də digər normativ sənədlər səviyyəsində nizamlanır. Hər bir xidmət növünün fəaliyyəti üçün qanunverici normativ hüquqi aktların ol- ması vacibdir. Çünki, hüquqi və təşkilati formasından asılı olmayaraq hər bir xidmət növünün hüquqi vəzifələri, məsuliyyəti və digər öhdəlikləri qanunverici normativ hüquqi aktlarla tənzimlənir. Audit də xidmət növü olduğu üçün onun fəaliyyəti qa- nunverici və normativ hüquqi aktlarla tənzimlənir. Azərbaycan Respublikası ərazisində hüquqi və fiziki şəxs statusunda fəaliyyət göstərən audit xidməti Azərbaycan Respub- likasının Ali Qanunvericilik orqanı tərəfindən qəbul edilmiş qanunlara və Azərbaycan Respublikası Ali İcraedici orqanları tərəfindən qəbul edilmiş bir sıra qərar və qət- namələrə əsasən təşkil olunur. Bu qanunverici normativ sənədlərə «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikasının 16 sentyabr 1994-cü il tarixli Qanunu və ona edilən dəyişikliklər, «Daxili audit haqqında» Azərbaycan Respublikasının 22 may 2007- ci il tarixli Qanunu və ona edilən dəyişikliklər, Azərbaycan Respublikasının Milli Məc- lisinin 19 sentyabr 1995-ci il tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respub- 24 likasının Auditorlar Palatası haqqında» Əsasnamə və ona edilən dəyişikliklər, Azər- baycan Respublikasının Milli Məclisinin 12 mart 1996-cı il tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası haqqında» Əsasnaməyə dəyişikliklər edilməsi haqqında Qərarı, «Auditorun peşə məsuliyyətinin icbari sığortası» haqqında Azərbaycan Respublikasının 22 may 2007-ci il tarixli Qanunu və ona edilən dəyişikliklər, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 11 aprel 1996-cı ildə «Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının bəzi məsələlərinə edilən dəyişikliklər» haqqında qərarı və Azərbaycan Respublikasında Auditorlar Palatası haqqında Azərbay- can Respublikasının Prezidenti tərəfindən verilmiş bir sıra fərmanlar və sərəncamlar daxildir. Bu qanunverici və normativ hüquqi sənədlər Azərbaycan Respublikasında audit fəaliyyətinin təşkilinin və nizamlanmasının ümumi hüquqi bazasını təşkil edir. «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu Res- publikamızda audit xidmətinin təşkili və nizamlanması üçün ilk və əsas qanundur. Bu qanun 5 fəsil, 20 maddədən ibarətdir və ona müvafiq dəyişikliklər edilsə də, hazırkı dövrə qədər əsasən bütövlükdə öz qüvvəsində qalır. Qanun Azərbaycan Respublikasında audit xidməti anlayışını, onun hüquqi-təşkilati formalarını, auditorun bir sıra təşkilati prinsiplərini aydınlaşdırmaqla yanaşı, əsas etibarilə Azərbaycan Respublikasında audit xidmətini tənzimləyir. Daha doğrusu, Azərbaycan Respublikasında audit xidməti ilə məşğul olmaq üçün lisenziya verilməsinin əsas prin- sipləri, sərbəst auditorların və auditor təşkilatlarının qeydiyyat qaydaları, auditorların hüquqları, vəzifələrinin və onların məsuliyyətinin hüquqi prinsipləri, audit xidməti ilə məşğul olmaq hüququ verən lisenziyaların geri alınması qaydalarının əsas prinsiplərini özündə əks etdirir. Bununla yanaşı «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununda Azərbaycan Respublikasında audit xidmətinin təşkilinin ümumi qaydaları, o cümlədən təsərrüfat subyektlərində audit xidmətinin təşkili subyektlərinin vəzifələri və hüquqları da öz əksini tapmışdır. Qanunun 5-ci fəsli xüsusi müddəaların şərhinə həsr olunmuşdur ki, burada audit xidməti sahəsində tətbiq olunan qadağalar, audit xidmətində baş vermiş mübahisələrin həll edilməsi qaydaları və auditor təşkilatlarının fəaliyyətində yoxlama-nəzarət işinin 25 təşkili prinsipləri göstərilmişdir. Azərbaycan Respublikasının müəssisə və təşkilatlarında analitik təhlil və iqtisadi nəzarətin təşkili və bütövlükdə idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsində daxili audit haqqında 22 may 2007-ci il tarixində qəbul edilmiş qanunun müstəsna əhəmiyyəti vardır. Bu qanun 5 fəsil 15 maddədən ibarət olmaqla əsas etibarı ilə respublikamızda təsərrüfat subyektlərinin idarə edilməsinin səmərəliliyinin artırılmasına xidmət edir. Qanuna görə daxili audit dedikdə, Respublika ərazisində fəaliyyət göstərən müəssisə və təşkilatların fəaliyyətinə mane olan risklərin idarə olunması, təsərrüfat daxili resurslardan optimal istifadənin qiymətləndirilməsi və ehtiyatların aşkar edilib istehsala cəlb edilməsinə xidmət göstərən analitik qrupların fəaliyyəti kimi başa düşülür. Qanunun II maddəsinə görə, «Daxili audit haqqında» Qanun mülkiyyət və təşkilatı-hüquqi formasından asılı olmayaraq, Azərbaycan Res- publikasının ərazisində fəaliyyət göstərən, məcburi auditin obyekti olan təsərrüfat sub- yektlərinə şamil edilir və digər təsərrüfat subyektləri bu Qanunun müddəalarını kö- nüllülük prinsipi əsasında tətbiq edə bilərlər. Azərbaycan Respublikasında auditor fəaliyyətinin səmərəli təşkili Azərbaycan Respublikasında «Auditor xidməti haqqında», «Daxili audit haqqında» və «Auditorun peşə məsuliyyətinin icbari sığortası» haqqında qanunlarla yanaşı bir sıra normativ sənədlərin, o cümlədən Azərbaycan Respublikasında «Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə»nin tələblərinin düzgün icra olunmasından çox asılıdır. Azərbaycan Respub- likasının «Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə» 8 bölmədən ibarətdir. Bu Əsasnamə Azərbaycan Respublikasında audit fəaliyyətinin təşkilinin prinsip və qaydalarını tənzim- ləyən normativ hüquqi sənəddir. Həmin Əsasnamə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 1995-ci il 19 sentyabr tarixli qərarı ilə təsdiq edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 1996-cı il 5 noyabr tarixli qərarı ilə müvafiq dəyişikliklər nəzərə alınmaqla Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə bilavasitə palatanın vəzifə və funksiyalarını, palatanın səlahiyyətlərini, palatanın idarə edilməsi qaydalarını, palatanın əmlak hüquqlarını, palatanın üzvləri arasında münasibət- ləri özündə əks etdirir. Azərbaycan Respublikasında audit fəaliyyətinin hüquqi bazasını təşkil edən normativ hüquqi sənədlərdən biri də Azərbaycan Respublikası ərazisində audit 26 fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün lisenziya verilməsi qaydalarıdır. Həmin qaydalar adın- dan göründüyü kimi, Azərbaycan Respublikası ərazisində audit fəaliyyəti ilə məşğul ol- maq üçün lisenziya verilməsi prinsiplərini və mexanizmlərini tənzimləyir. Bu qaydalar 7 fəsil və 78 maddədən ibarət olmaqla, Azərbaycan Respublikası ərazisində audit fəa- liyyəti ilə məşğul olmaq üçün xüsusi razılıq (lisenziya) anlayışını, həmin lisenziyanın qüvvədə olması müddətini, verilməsi və alınması üzərində nəzarət, lisenziyanın verilmə- sinə dair aparılan hazırlıq işləri, lisenziya müddəti, lisenziyanın fəaliyyətinin dayan- dırılması və ləğv edilməsi prinsiplərini özündə əks etdirir. Qeyd olunan normativ hüquqi sənədlərlə yanaşı, bir sıra təlimat xarakterli sənədlər də vardır ki, bunlar Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası tərəfindən hazırlanmış və onun şurası tərəfindən təsdiq edilmişdir. Bu sənədlər də normativ hüquqi aktlara bərabər tutulur və Azərbaycan Respublikasında audit fəaliyyətinin səmərəli təşkilinə xidmət edir. Bu normativ sənədlərə Auditor Palatası tərəfindən təsdiq olunmuş audit standartları və onların tətbiq edilməsi barədə təlimat, banklarda auditin aparılmasına dair proqram və sair bu kimi sənədlər aiddir. Respublikamızda audit xidmətinin səmərəli təşkili üçün normativ hüquqi aktlarla yanaşı, Auditorlar Palatası tövsiyə xarakterli bir sıra metodik sənədlər də işləyib hazırlamışdır. Həmin metodik sənədlərdən biri də müəssisə və təşkilatlarda audit aparılmasına dair xüsusi proqramlardır. Belə proqramlar hər bir təsərrüfat subyektinin spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla işlənib hazırlanır və audit xidmətinin respub- likamızda təşkilini zənginləşdirir. Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 16 sentyabr 2000-ci il tarixli 61/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş «Banklarda audit aparılmasına dair proqram» da qeyd etdiyimiz sənədlərin tərkib hissəsi hesab etmək olar. Həmin proqramda məzmun baxımından respublikamızda fəaliyyət göstərən bankların fəaliyyətinin auditinə dair bütün prinsipial məsələlər öz əksini tapmışdır. Proqram 13 fəsildən, 93 maddədən ibarətdir. Proqram bankların maliyyə hesablarının müştərilərə verilmiş kreditlərin audit qaydalarını özündə əks etdirməklə, müştəri hesab- larının inventarlaşma edilməsi qaydasını müəyyənləşdirmişdir. Proqramda nağd pulun banklarda yerləşdirilməsi və onların hərəkəti üzərində nəzarət qaydalarını, qiymətli kağızlar, investisiyalar və onlardan istifadə effektivliyinin audit qiymətləndirilməsinin 27 metodikası da verilmişdir. Proqram həmçinin bankların özünəməxsus aktivləri, əsas vəsaitlərdən səmərəli istifadənin qiymətləndirilməsini özündə əks etdirmiş və eyni za- manda xarici valyutanın banklar tərəfindən alınması və onların müştərilərə verilməsi prosedurlarının təhlilini özündə əks etdirir. Bu formada mövcud təlimat proqramları res- publikamızda audit xidmətinin təşkilində lazımi normativ sənədlərin tətbiqi bazasını zənginləşdirir. (İ.M.Abbasov “Audit” Ali məktəblər üçün dərslik; Bakı 2013) Yüklə 0,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|