Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti nabat cəFƏrova

V FƏSİL
Oxu dərslərində ədəbi tələffüz və nitq vərdişlərinin aşılanması üzrə işin imkanları

Azərbaycanda müstəqillik əldə olunandan sonra təhsilimizin milli ruhda qurulmasına diqqət artırıldı. Həyata keçirilən islahatlarda dünyanın qabaqcıl təcrübəsinə, bəşəri ideyalara üstünlük verildi. Avropa, qərb təcrübəsi Azərbaycan təhsil sisteminə də daxil olmağa başladı. İndi Azərbaycan təhsil sistemi dünya təhsil sisteminə inteqrasiya olunur. Bizim təhsil sistemimiz dünya təhsil sisteminin bir hissəsinə çevrilir. 1
2 Azərbaycan dövləti qarşısında öz məsuliyyətini dərk edən, xalqının milli ənənələrinə və demokratiya prinsiplərinə, insan hüquqları və azadlıqlarına hörmət edən, vətənpərvərlik və azərbaycançılıq ideyalarına sadiq olan, müstəqil və yaradıcı düşünən vətəndaş və şəxsiyyət yetişdirmək məqsədi qoyulur[1].
Təhsildə məzmun islahatlarını həyata keçirmək üçün dünyanın qabaqcıl ölkələrinin təcrübəsinə istinad edərək respublikamızda ümumtəhsil sistemində tətbiq edilən proqramlar təkmilləşdirildi. Milli Kurikulum(30 oktyabr 2006) təsdiq edildi, daha sonra bu sənəd təkmilləşdirildi və məzmun çərçivəsindən çıxaraq ümumi təhsillə bağlı daha çox məsələləri özündə ehtiva edən “Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartı və proqramları (kurikulumları)”( 3 iyun 2010) sənədi qüvvəyə mindi[11].
2008-2009-cu tədris ilindən etibarən respublikamızda standartlara əsaslanılan təhsil sisteminə keçidin əsası qoyulmuş və artıq həmin tədris ilindən birincilər bu sistemlə təhsil almağa başlamışlar. İbtidai sinifdə tədris olunan hər bir fənn üzrə siniflərə görə təlim nəticələri müəyyənləşdirilmiş, öyrənilməsi və formalaşdırılması nəzərdə tutulan bilik və bacarıqlar standatlar şəklində fənn kurikulumlarında öz əksini tapmışdır[12].
Azərbaycan dili fənn kurikulumunda şagirdlərin nitq inkişafı məsələlərinə xüsusi əhəmiyyət verilmişdir. Burada ana dili fənninin tədrisi məqsədi aşağıdakı kimi müəyyən olunur: Ümumtəhsil məktəblərində Azərbaycan dili təliminin məqsədi ümumi nitq və dil bacarıqlarını formalaşdırmaqla şagirdlərin nitq mədəniyyətinə yiyələnmələrini təmin etməkdən ibarətdir” [ 12, s.10].
Azərbaycan dili fənn kurikulumunda dörd məzmun xətti müəyyənləşdirilmişdir: dinləyib-anlama-danışma; oxu; yazı; dil qaydaları. Bütün məzmun xətləri üzrə standartlarda fənnin tədrisi məqsədi qeyd olunur. İbtidai sinif Azərbaycan dili kurikulumunu təhlil etdikdə nitq inkişafı məsələsi, oxu bacarıqlarının formalaşdırılması ilə bağlı standartlar, əsasən iki məzmun xəttində(dinləyib-anlama-danışma; oxu) öz əksini tapmışdır[12, s. 7].
Ayrı-ayrı məzmun xətləri üzrə reallaşdırılacaq məzmun standartları əsasında da iş aparmaq vacibdir. Bu baxımdan Azərbaycan dilində verilmiş ikinci məzmun xətti üzrə şagirdlərə ədəbi tələffüz vərdişlərinin aşılanması üçün bir sıra işlərin aparılması zəruriyyəti ön plana çıxır. Burada kiçik həcmli mətnlər üzrə işin aparılması məqbul hesab olunur. Birinci sinif dərsliklərində verilmiş oxu mətnlərini buna misal göstərə bilərik. Bu mətnlərdə elə sözlər vardır ki, onların tələffüzündə müəyyən fərqli məqamlar özünü göstərir. Məsələn:
Kərəm birinci sinifdə oxuyur. Bütün hərfləri tanıyır. Amma r hərfini tələffüz edə bilmir. R demək istəyir, l çıxır.
Bir dəfə Kərəm tək-tənha arxın kənarında oturmuşdu. Çox fikirli idi. Görəsən, nə etsin? Bəlkə, adını dəyişsin? Birdən otların arasından iri bir qurbağa çıxdı. Bərkdən quruldamağa başladı. Kərəm diksindi, hirslə dedi:
-Nədi, nə hay-küy salmısan?! Hələ səsinə bax bunun: qurr, qurr... Kərəm bir anlığa duruxdu, yenə təkrar etdi: Qurr, qurr...
Sonra yerindən sıçrayıb qalxdı, var gücü ilə qışqırdı:
-Ehey!!! Qulaq asın! Mən r deyə bilirəm! Mənim adım Kərəmdir! Kərəm, Kərəm! [2, s.94-95].
Bu mətndən də göründüyü kimi bəzi sözlərin yazılışı ilə deyilişi arasında fərqlər mövcuddur. Məsələn, bu fərqlərə misal olaraq fikirli [fikirri], otların [otdarın], arasından [arasınnan], başladı [başdadı], anlığa [annığa] və s. kimi sözləri göstərə bilərik.
Birinci sinif şagirdlərinin oxu texnikasına, nitq bacarıqlarına yiyələnmələri istiqamətində işin aparılmasının zərurili savad təlimi dövrünün uğurlu keçməsini təmin edir. Birinci siniflərdə aparılan tədris prosesində şagirdlər oxu texnikasına yiyələnməklə praktik şəkildə nitqin ifadəliliyinə xidmət edən cümlələr arasında fasilənin, nəqli, sual, nida cümlələrində intonasiyanın gözlənilməsi kimi tələblərə də əməl edirlər. Bu da öz növbəsində şagirdlərin ifadəli nitqə yiyələnmələri istiqamətində atılmış addım kimi qiymətləndirilə bilər.
İbtidai təlim mərhələsində şagirdlər sürətlə, düzgün, ifadəli oxumağı, mətnin məzmununu şürurlu nəql etməyi öyrənirlər və qeyd olunan bu bilik, bacarıq və vərdişlərin möhkəmləndirilməsi II sinifdə oxunun başlıca məqsədi kimi proqramda qeyd olunur. Oxuda orfoepik normaların, söz, cümlə, abzaslararası fasilənin gözlənilməsi, məntiqi vurğu, durğu işarələrinin nəzərə alınması, məzmuna uyğun tonun seçilməsi, mətndəki hər bir söz, ifadə, cümlənin, bütövlükdə məzmunun şüurlu başa düşülməsi istiqamətində işlər nəzərdə tutulur. Bilavasitə nitq üzərində işin təşkili ilə bağlı olan bu vərdişlər proqramda öz yerini tapsa da, bu istiqamətdə iş yalnız obrazlı ifadələrin seçilməsi ilə məhdudlaşdırılır[3].
Üçüncü sinif Azərbaycan dili proqramında(kurikulumunda) əvvəlki siniflərdə oxu və onun ifadəliliyi ilə bağlı qazanılmış bilik, bacarıq və vərdişlərin təkmilləşdirilməsi ilə yanaşı, oxu vərdişləri ilə əlaqədar şüurluluğa xüsusi diqqət yetirilməsi və şagirdlərdə oxunmuş mətndə hər bir sözün, ifadənin başa düşülməsinin təmin edilməsi tələbi verilsə də, nitq üzərində işə lazımi səviyyədə əhəmiyyət verilmir və yalnız II sinifdən fərqli olaraq mətndən obrazlı ifadələrin seçilməsi və cümlədə işlədilməsi ilə kifayətlənilir[4].
Dördüncü sinif Azərbaycan dili proqramında(kurikulumunda) da eyni vəziyyət müşahidə olunsa da, təlimin bu mərhələsində iş II və III siniflərdən fərqli olaraq bir qədər yeni məzmun kəsb edir[5]. Belə ki, burada mətni oxuyarkən məzmuna uyğun bədii ifadə vasitələrinin seçilməsi, təbiət təsvirlərini vermək üçün zəruri söz və ifadələrin tapılması bacarıq və vərdişlərinin verilməsi ilə yanaşı şifahi təsvir özünə yer tapır.
Ümumiyyətlə, ibtidai siniflərdə oxu təlimi və nitq inkişafı üzrə işlərin məzmununa müxtəlif istiqamətdə yanaşmaq mümkündür. Belə ki, ibtidai sinif şagirdlərinin oxusunun, nitqinin özünəməxsus spesifik xüsusiyyətləri vardır. Bu baxımdan L.V. Şerba yazırdı: “Danışıq nitqi xalq dili əsasında qurulur. Bu dillə fikrin obrazlı ifadəsində hər cür fonetik ixtisarlar, gözlənilməz forma yaradıcılığı, vərdiş edilməmiş söz yaradıcılığı, ilk baxışda əcaib görünən sözlərdən istifadə edilməsi, nəhayət, sintaktik formaların hər cür pozulması baş verir” [17, s.115].
Müəllim şagirdlərin oxusu üzrə işlərin düzgün təşkilində birbaşa onların şifahi nitq bacarıqlarına istinad edir. Oxu vərdişlərinin inkişaf səviyyəsindən və oxu materiallarının məzmunundan asılı olaraq nitq bacarıqlarının formalaşdırılması üçün zəmin hazırlanır. Şifahi nitqin başlıca əlamətlərinə nəzər yetirməklə oxu təliminin istiqamətinin müəyyənləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Ahəngdar obrazlı şifahi nitqin başlıca əlamətləri nəzərə alınmaqla bu istiqaməttdə iş aparılır. Şifahi nitqin başlıca əlamətlərini aşağıdakı kimi göstərə bilərik:
1) məzmunlu və inandırıcı;
2) ardıcıl və məntiqi;
3) qısa, düzgün, emosional və ifadəli olması [16, s.6].
Şagirdlərin oxu vərdişləri və nitqinin inkişafı istiqamətində iş apararkən bu məsələlər diqqət mərkəzində saxlanmalıdır. Şifahi nitqin iki inkişaf yolunu göstərən S.L.Rubinşteyn sonra fikrini inkişaf etdirərək yazırdı:

• 
  insanın fiziki və mənəvi inkişafı ilə müəyyənləşən stixiyalı yol;
  
• 
  insanın fiziki və mənəvi inkişafından ayrılmayan, ictimai mühitin köməyi ilə şüurlu, məqsədyönlü yol [16, s.17].
  

Hazırda məktəbdə təlim fənləri, məişətdə radio və televiziya, kompüter, sosial şəbəkələr, mətbuat (qəzet, jurnal), kitab şagirdin mənəvi aləmini zənginləşdirir, dünyagörüşünü genişləndirir. Ola bilməz ki, onların hər biri şagirddə fikir oyatmasın, onu ifadə etmək üçün nitqini fəaliyyətə gətirməsin, şagirdlərin lüğət ehtiyatını sözlərlə, müxtəlif tipli ifadələrlə zənginləşdirməsin. Həmçinin dərslikdəki rəngarəng oxu materialları şagirdlərin mücərrəd təfəkkürünü və təxəyyülünü inkişaf etdirir.
Oxu ifadəli və səlis nitqin bir çox cəhətlərini özündə ehtiva edir. Bununla belə, oxu mətnlərində monoloji və dioloji nitqin təzahürü ifadə olunan fikrə əlvanlıq gətirir. Düzgün, rəvan, şüurlu və ifadəli oxu vərdişlərinin yaradılmasında ibtidai sinif dərsliklərində verilən oxu materiallarının imkanları genişdir. Bu vərdişlərin tələbi şagirdlərin oxu mətnlərini ucadan, rəvan, aydın, ahəngdar oxumasını, şifahi nitqinin zənginliyini təmin edir. Şagirdlər birinci sinifdən başlayaraq oxu texnikasına və tədricən oxu vərdişlərinə yiyələnirlər. Bu onların ədəbi tələffüz vərdişlərinə praktik şəkildə yiyələnməsinə şərait yaradır.
Azərbaycan dili dərslərində ibtidai sinif şagirdlərinin oxu zamanı nitq vərdişlərinin inkişafı, leksik bazalarının zənginləşdirilməsi və ədəbi tələffüz vərdişlərinə yiyələnməsi təlim prosesində aşağıdakı reallıqların qəbul edilməsinə əsaslanır:

• 
  sözün linqvistik əsasının dərk edilməsi və oxu prosesində sözün işlənmə çalarının verilmə tərzinin gözlənilməsi;
  
• 
  ibtidai sinif şagirdlərinin lüğətinin zənginləşdirilməsi, ədəbi tələffüz vərdişlərinin yaradılması;
  
• 
  ibtidai sinif şagirdlərinin oxu zamanı sözün işlənmə məqamlarını dərk etməsi;
  
• 
  Azərbaycan dili dərslərində oxu mətnləri üzərində işin təşkili;
  
• 
  ibtidai siniflərdə oxu mətnləri üzrə işin təşkilində nitq inkişafı və nitq mədəniyyətinin formalaşdırılması məqsədinin həyata keçirilməsi.
  

Oxu zamanı mətndəki obrazlı ifadələrin mənasının şagirdlərə çatdırılması müəllimin diqqətində olan məsələlərdən biri olmalıdır. Obrazlılıq əsasən bədii üsluba aid edilir[6, s. 14]. Belə demək olarsa, obrazlılıq dilin fəlsəfəsidir. Həqiqi obrazlılıq söz sənətində möcüzədir, nadir tapıntıdır, təkrarolunmaz gözəllik nümunəsidir.
Ədəbi tələffüz vərdişlərinin mənimsənilməsində obrazlı söz və ifadələrin də rolu danılmazdır. Obrazlı söz və ifadələr mətnin söz ehtiyatını zənginləşdirir, şagird təfəkkürünü inkişaf etdirir, mövzunun ideya-istiqamətini müəyyənləşdirməyi öyrədir.
Ədəbi tələffüz normalarının pozulması nəticə etibarilə Azərbaycan ədəbi dilinin mənimsənilməsini ləngidir. Ədəbi tələffüz normalarının pozulması dedikdə aşağıdakı cəhətlər nəzərdə tutulur:

• 
  yerli şivələrdən istifadə;
  
• 
  sözlərin hər zaman yazıldığı kimi tələffüz olunması;
  
• 
  sözlərin mexaniki olaraq qarışıq tələffüzü(bir halda ədəbi tələffüzə uyğun, digər halda şivə tələffüzü);
  
• 
  ədəbi dildəki sözlərin bəzən fərqli tələffüzü və s.
  

I-IV siniflərdə ədəbi tələffüzün mənimsənilməsi oxu mətnləri üzrə işlərin ardıcıl və sistemli həyata keçirilməsi prosesində aparılır. Ədəbi tələffüzün həyata keçirilməsi üçün ibtidai sinif kurikulumu və mövcud Azərbaycan dili dərslikləri araşdırılır və mövcud imkanlardan istifadə edilir.
İbtidai siniflərdə şagirdlərin oxu təliminə yiyələnməsi onların ədəbiyyat kursuna aid elementar anlayışları öyrənməsini təmin edir. Oxu təliminin şagirdlərin həyatında rolu böyükdür. Oxunun xarakterik xüsusiyyətlərindən biri şagirdin, ifaçının oxunan parçada verilənləri hiss etməsidir. Şagirdlər ətraf aləmdə bizi əhatə edən əşyaları görür, çox vaxt hadisələrin iştirakçısı olur, bu barədə dolğun fikir söyləyə bilmək isə hamıya nəsib olmur. Nitqdə obrazlı ifadələrdən istifadə edə bilmək bacarığı olmayan şagird müşahidə etdiyi hadisəni quru, səthi, zövqsüz, maraqsız ifadə edir və diqqəti cəlb etmir. Nitqi leksik baxımdan zəngin olan şagirdin nitqi isə tamam başqa təsir gücünə malik olur. Həmin şagirdin nitqi dinləyicilərdə böyük maraq yaradır.
Oxu mətnlərində canlı xalq danışıq dilindən, şifahi xalq yaradıcılığı nümunələrində istifadə edilməsi, əsasən, bədii üslubda olan əsərlərdə özünü göstərir. Bu o demək deyildir ki, obrazlılıq yalnız bədii nəsrə xasdır. Obrazlı söz və ifadələrsiz bədii nümunələri təsəvvür etmək çətindir. Çünki bu ifadələr estetik funksiyaya xidmət etməklə yanaşı müəllifin fikrini, əsərin ideyasını, personajları, onların daxili və xarici xarakteristikasını vermək üçün ən parlaq vasitələrdir. Oxu zamanı bu “möcüzəli” sözlərin, sehrli ifadələrin nitqə daxil edilməsi üçün müəllim xüsusi iş aparmalıdır.
Bədii mətnlərin oxusu zamanı sözlə və daxili hissin köməyi ilə dinləyicinin daxili aləmində, şüurunda parlaq, əlvan lövhə yaratmaq nitqin zənginliyi və ədəbi tələffüz normalarına riayət edilməsi fonunda baş verir. Oxunmuş mətndə ifadə edilən fikir şagirdin daxili aləminə hopur, ona həyatı, bizi əhatə edən varlıqları, onların bizə göstərdiyi təsirləri dərk etməkdə kömək edir.
Oxu təliminin şagirdlərin həyatında xüsusi rolu vardır. Belə ki, elm üçün zəka və kamal, yaradıcılıq üçün xəyal lazımdır. İbtidai siniflərdə təqdim edilən oxu mətnləri həyatın canlı və parlaq təsvir lövhəsidir. Bu lövhə xəyalın məhsuludur. Biri öz fikrini məntiqi dəlillərlə ifadə etməyə çalışırsa, ikincisi, nitqinin məzmununu canlı lövhələrlə başqalarına çatdırır. Hər bir mətnin şüurlu oxusu təfəkkürün inkişafından keçib, təxəyyülü inkişaf etdirir.
Mətndəki fakt və hadisələri acgözlüklə oxumadan, onu mükəmməl mənimsəmədən, daxili aləminə hopdurmadan, onu bədii formada canlandırmaq müşkül məsələdir. Ona görə də stategiyalı oxunun xüsusiyyətləri birinci siqnal sisteminin üzərində sözün üstünlüyü ilə xarakterizə olunan əlamətlərdəndir.
Azərbaycan dili təlimin mühüm vəzifələrindən biri şagirdlərdə oxuduğu mətnə dair fikrini obrazlı ifadə etməyə maraq yaratmaqdan ibarətdir. Bu, şagirdlərdə oxu prosesinə müəyyən motiv, sinifdə xüsusi situasiya yaradır. Mütəfəkkirlərin fikrincə, insan ideyaları, anlayışları deyil, həm də ən mürəkkəb, ən incə çalarlı mənzərələri obrazlı söz və ifadələrlə verir. İnsan duyğularla, arzularla, iradi impulslarla düşünür, ətrafdakılara, ünsiyyətdə olduqlarına da niyyətindən asılı olaraq fikirlərini bildirir.
Oxu təlimi şifahi nitq məfhumundan kənarda mümkün deyildir. O, şifahi nitqdən doğan ali nəticə kimi dəyərləndirilməlidir. Oxu mətninin meydana gəlməsi elə də asan məsələ deyildir. Bunun üçün müəllif zəngin lüğət ehtiyatına malik olmalı, sözlərin çalarlarını bilməli, üslub baxımından sözlərdən yerli-yerində istifadə etməyi, onları rabitəli nitqlə ifadə etməyi bacarmalıdır. Məzmunlu, dəqiq, təsirli nitqdən o zaman söhbət gedə bilər ki, şagirdin lüğət ehtiyatı zəngin olsun, üslubi cəhətdən düzgün cümlələr qura bilsin, ən əsası, düzgün tələffüz vərdişlərinə yiyələnmiş olsun, yəni orfoepik normalar və intonasiya, onun komponentləri gözlənilmiş olsun. Əks halda məzmunlu və ifadəli nitqdən, o cümlədən oxudan danışmağa dəyməz.
Odur ki, şifahi nitq bacarıqlarının inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edən oxu təliminin təşkilində ədəbi tələffüz vərdişlərinə əməl olunmalıdır. Oxuda düzgün tələffüz vərdişlərinə əməl edilməsi zəruridir. Düzgün tələffüz vərdişlərinə əməl edilməsi şifahi nitqə ahəngdarlıq, büllurluq gətirir, fikrin estetik gücünü artırır. Ədəbi tələffüzə əməl olunmaqla həyata keçirilən oxu prosesi (söz və ifadələr, cümlələrin oxunması) ahəngdar, müsiqili, yumuşaq və ürəyəyatandır. Onu da qeyd edək ki, ədəbi tələffüz vərdişləri tez bir zamanda və öz-özünə yaranan bir proses deyildir. Ədəbi tələffüz vərdişləri şagirdin savadlılıq dərəcəsindən, nitq predmetinə münasibətindən, hadisələri təhlil etməsindən, dilə həssaslığından, öz üzərində müntəzəm və sistemli işləməsindən asılı olduğu kimi, bu həm də müəllimin elmi-metodik, pedaqoji taktından bəhrələnir.
Problem baxımından nəzəri dilçiliyi, psixoloji və pedaqoji ədəbiyyatı araşdırmalı olsaq, görərik ki, strategiyalı oxu, oxunun növləri və onun nitqə təsiri formaları ciddi tədqiqat tələb edən məsələlərdir. Strategiyalı oxu necə oxudur? Şifahi nitqlə oxunun inteqrasiyasının təşkili necə olur? Oxunun neçə növü var? Şifahi nitqlə oxunun fərqli və oxşar cəhətləri hansıdır? və s. süalların cavablandırılması bu sahədə məktəbdə aparılacaq işlərin metodikası problemlərinin tədqiqi obyektinə çevrilmişdir. Cavablar bu gün də aktualdır və məktəb təcrübəsində öz əhəmiyyətini saxlamaqdadır.
Oxu təlimi nitqdə nitqin digər təzahür formaları kimi şagirdlər arasında qarşılıqlı münasibətlər yaradır. Müəllifin insan həyatı haqqında təəssüratları, yaradıcı təfəkkürünün məhsulu oxu mətnlərində təzahür edir. Oxu təlimi təfəkkür proseslərinin nəticəsi olmaqla, təfəkkürün inkişafında da çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. Deməli, oxu prosesləri təfəkkürün iştirakından kənarda icra edilə bilməz. Təfəkkür ümumbəşəri hadisə olsa da, hər bir şagirdin özünəməxsus təfəkkürü vardır.
Məzmun və forma olmaq etibarı ilə oxunun iki tərəfi özünü göstərir: oxucu və dinləyici. Bunu ümumiləşdirib belə deyə bilərik: oxu fikrin ifadəsi və başqaları tərəfindən qəbul edilməsidir[12, s.49]. Eyni fikrə I.V.Karpovun əsərlərində rast gəlinir[15, s.73]. Fikrimizcə, oxunun üç tərəfi vardır: a)oxunan materialın məzmunu; b) danışan (oxuyan); c) dinləyən.
Məzmun və forma bir-birindən ayrılmazdır. Məzmunun necə yaranmasının maddi bazası, əlbəttə, təfəkkürdür. Ədəbi dilin cilalanmış, böyük ictimai rola malik ünsiyyət vasitəsi və fikirlərimizin təzahürü olması məzmunun yaranmasında da aparıcı funksiya daşıyır. Mətnin, hər hansı əsərin yaranmasının maddi əsası təfəkkürdür, oxu isə onun ifadə vasitəsidir.
Təkrar olaraq deyə bilərik ki, psixoloq D.B.Elkonin oxu prosesini sözün səs formalarının onların qrafik (hərf) modeli üzrə yenidən hasil olması kimi izah etmişdir.
Qeyd edək ki, həm nitq, həm də oxuda 2 tərəf vardır danışan (oxuyan) və dinləyən. Oxu verilmiş məzmunun başqaları tərəfindən qəbul edilməsidir.
Oxu elə bir prosesdir ki, ayrı-ayrı şəxslər ondan istədikləri kimi yararlana bilərlər. Müəllif beynində doğan fikirlərini ifadə etmək üçün dil faktlarından lazım olanları müəyyənləşdirir, istədiyi məzmuna uyğun dil konstruksiyalarından istifadə edir. Dil olduqca genişdir, zəngindir, elastikdir. Onun xəzinəsindən ancaq mənsub olduğu xalq istifadə edə bilər.
Oxu mətnləri şifahi nitqin mövcudlüğu zəminində öz yerini tapır. Oxu mətninin yazılması, təşkil edilən yazılı nitq isə hərəki bir aktdır. Fikrin yazılı ifadəsi şifahi ifadəsindən çox-çox çətindir. Çünki orfoqrafik işarələr sistemi ilə maddiləşir. Görmə qavrayışına əsaslanan bu forma uzun müddət sahibindən kənarda yaşayır. Əsrlərdən əsrlərə qalaraq, xalqın xəzinəsinə çevrilə bilir. Yazılı nitqdə sözlər, ifadələr və eləcə də cümlələr yerli-yerində işlənməlidir. Yersiz söz və ifadələrə, qrammatik və üslubi cəhətdən qüsurlu cümlələrə, ikinci dərəcəli, az əhəmiyyətli faktlara, detallara, fikrin məntiqinin pozulmasına, tavtologiyaya yer verilməməlidir. Cümləər qrammatik-semantik cəhətdən əlaqələnməlidir. Dil materialları estetik cəhətdən cilalanmalıdır. Bu cəhətlər nəzərə alınmadıqda fikrin məzmunu qüsurlu ifadə olunur. Yazılı nitqin oxunmasında isə ədəbi tələffüz qaydalarının gözəlilməsi yazılanların təhrif edilmədən oxucuya çatdırılmasını təmin edir.
Oxu prosesi, yəni şifahi nitq tez və operativ nitqdir. İnsan şifahi nitq vasitəsi ilə istək və arzularını sərbəst şəkildə bildirməkdə heç bir çətinliklə qarşılaşmır. O, lesik və üslub baxımından istənilən sözlərdən və cümələrdən istifadə edə bilər. Oxu prosesində isə bu sərbəstlik yoxdur, şagird yalnız mətndə ifadə olunan fikirləri oxuyur. Yaradıcı təfəkkürün inkişafı sayəsində şagird oxu mətninə dair öz əlavələrini və ya fərqli fikrlərini söyləyə bilər. Oxu prosesi də şifahi nitq kimi intonasiya ilə müşayət olunur. Oxu zamanı şagird mənasını yeni öyrəndiyi sözlərlə əvvəllər mənimsədiyi sözlər arasında qrammatik və məntiqi əlaqələr yaradır, onları cümlə içərisində işlədir, getdikcə mənasını genişləndirməyə çalışır [9, s.50-51].
Oxu mətnlərinin tədrisində səhnələşdirmə və rollu oxudan istifadə edilməsi şagirdlərin dioloji və monoloji nitq vərdişlərini inkişaf etdirir, yəni onlar tədricən şifahi nitqin dioloji və monoloji formalarını mənimsəyirlər. Şifahi nitq prosesinin məhsulu olan monoloji və dioloji nitqin inkişaf etdirilməsində oxu dərslərinin rolu cox böyükdür. Oxu prosesinin tək-tək şagirdlər tərəfindən icrası monoloji nitq nümunəsi kimi diqqəti cəlb edir, digər tərəfdən oxu mətnindəki obrazların ayrı-ayrı şagirdlər tərəfindən canlandırılması və həmin personajların dili ilə bir-birinə müraciət etməsi dialoji nitq nümunəsi üçün xarakterik xüsusiyyətləri özündə cəmləşdirir. Bu prosesdə daxili nitq də iştirak edir. Belə ki, daxili nitq xarici nitq üçün ilkin mərhələni təşkil edir. İlkin olsa da, eyni zamanda xarici nitq daxili nitqə, daxili nitq xarici nitqə əsaslı şəkildə təsir edir, qarşılıqlı inkişaf baş verir.
Qeyd etmək lazımdır ki, nitqin monoloji və dialoji formada özünü büruzə verməsi o demək deyildir ki, onlar bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə inkişaf edir. Əslində, bu formalar qarşılıqlı dialektik əlaqədə inkişaf edir, biri digərinin inkişafına təkan verir, onu zənginləşdirir və inkişaf etdirir və hər ikisi təfəkkürdə doğulub formalaşan fikrin ifadə yoludur.
Dialoji oxu (nitq) eyni mövzuda iki adam arasında təzahür edir. O, replika və reaksiyalarla müşayət olunur. Oxu mətnində dialoq baxımından əlverişli məqamların olması dialoji nitqin formalaşmasına da stimul verir. Şagirdlər ifadə olunan obrazlı fikri asanlıqla anlayırlar. Bütün bunlar dialoji nitqin xarakter əlamətləridir.
Dialoji nitqdə anlayışlardan, terminlərdən, anlaşılması çətin olan söz və ifadələrdən, qəliz nitq konstruksiyalarından qaçılır. Onların işlənməsi obrazlı dialoqun başa düşülməsini çətinləşdirir. Odur ki, nitqin bu növünün qısa, sadə, ekspressiv, ifadəli və obrazlı olmasına çalışılmalıdır. 
Qısalığa və formaca sadəliyə can atmaq, fikri emosional və obrazlı vermək nitq təliminin qarşısında duran başlıca vəzifədir[13]. “Obrazlı dialoqda həm daxili, həm də xarici stimul olur. O, konkret mövzu ətrafında təzahür edir. Fikir obrazlı dialoqun sonunda bitir, sonda rabitəli mətn alınır. Burada hər iki iştirakçı başlıca funksiya daşıyır”[9, s.55].
Monoloji oxu(nitq) dialoji nitqdən əsaslı şəkildə fərqlənir. Fikrin rabitəliliyi, tamlığı, genişliyi, söz və cümlələrin məntiqi ardıcıllığı obrazlı monoloji nitqin əsas xüsusiyyətidir. Lakin bu fərqlərə baxmayaraq nitqin bu iki növü arasında müəyyən yaxınlıq əlaqələri də vardır. Aparılan xüsusi tədqiqat göstərir ki, bu formalar növlər nitq fəaliyyəti prosesində qaynayıb-qarışır. Məktəb təlimində isə bunların inkişaf etdirilməsi üzrə işin sistemi qarşılıqlı əlaqədə aparılır.
Mətninin oxusu monoloji nitqi formalaşdırır. Monoloji oxu vahid mövzu ətrafında cərəyan edir. O, geniş, müfəssəl, yaxud müxtəsər, rabitəli və məntiqi nitqi yaradır. Danışıq dilində, əslində, monoloqdan istifadə olunmur. Şagirdin oxusu və oxuduğu hekayənin, nağılın məzmununu nağıl etməsi, şifahi və yazılı inşası, müəllimin mühazirəsi, çıxışları monoloji nitqdir. Burada bir nəfər danışır, çoxluq dinləyir. Faktlar və dəlillərə əsaslanan, öz məzmun və dil tərtibinə görə monoloji nitq daha mürəkkəbdir.
Monoloji oxu (nitq) dinləyicilərin hazırlığı, hadisələri təhlil etmə, nəticə çıxarma imkanları nəzərə alınmaqla həyata keçirilir. Monoloji nitq obrazlı monoloji nitqin formalarına sərbəst yiyələnmək incəsənətidir[14, s.314].
Monoloji nitqdə şagird sərbəstdir. Şagird oxuduğu mətndən, hazırlığından asılı olaraq fikrini şərh etməyə nədən, necə başlayacağını əvvəlcədən müəyyənləşdirir. Faktlara, detallara harada, necə yanaşacağını, hadisəyə necə münasibət bildirəcəyini götür-qoy edir, başqa sözlə, öz işini (nitqini) planlaşdırır. Obrazlı monoloji nitq nitqin son dərəcə mütəşəkkil növüdür. Tipik halda danışan yalnız ayrıca fikri deyil, bütövlükdə obrazlı monoloqu bir tam kimi planlaşdırır, yaxud proqramlaşdırır[15]. Monoloji nitqdə daxili stimul başlıca rol oynayır. Danışanın fikri, danışığın xarakteri, dil materiallarının, ünsiyyət formasının seçilməsi mənimsəməni intensivləşdirir.