Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Ağıl. Az miqdarda qoyunu olanlar həyətdə  ağıl tikirdilər. Ağılın dam örtüyü tövləyə 
nisbətən alçaq və mafraq olurdu. Ənənəvi təsərrüfat tikililərinin bu növü Xəzəryanı düzənliyin 
əhalisi arasında «paraq» adlanırdı. Azərbaycanın qərb bölgəsində isə yay mövsümündə heyvan 
salınan və «xalxal» adlanan çəpərlənmiş sahəyə «paraq» deyilirdi. Quba bölgəsinin bir sıra 

---

 
124
kəndlərində isə ağıl və ya paraq əvəzinə «məgəl» istilahı işlənirdi. Qarabağda buna «kərəskə», 
Qazaxda «kəriksə», Borçalıda «kərəksə» deyilirdi. 
Xalxal-  ətrafı kol çəpər və ya çaxçax vasitəsi ilə hasarlanmış dairəvi formalı, üstü açıq 
tikili olub isti mövsümdə mal, qoyun və ya at ilxısı salmaq üçün tikilirdi. Xalxalın qapısı 
doqqazla tamamlanırdı.  
Xalxalın ətrafı daşqura hasarla tutulduqda o, «qalaq» adlanırdı. Qalaq ən çox yaylaqlarda, 
qismən isə yazdaq və küzdəklərdə tikilərdi. Qalaq gecələr ev heyvanlarını mühafizə edib 
saxlamaq məqsədi güdürdü. 
Vana  qoyunçuluq təsərrüfatı ilə baglı olub daha çox dağətəyi kəndlərdə yayılmışdı. 
Vananın divarları çitəmə üsulu ilə qarğı  və qamışdan, bəzən isə daşdan tikilirdi. Onun damı 
nisbətən hündür olub orta dirəklərin başına uzadılmış mil üzərində qurulurdu. Dam hər iki tərəfə 
doğru maili görkəm kəsb edirdi. Bunun üçün vananın nisbətən qısa olan yan haçalarının üstünə 
uzadılmış  pərdilər orta milə nisbətən xeyli aşağıda dayanırdı. Mil ilə  pərdilərin arasına sıx 
vəziyyətdə sallama düzüləndən sonra onların üstünə şax döşəyib üzərinə küləş, ot-alaf tökür və 
torpaqlayırdılar. Yağmuru keçirməsin deyə, çox vaxt onun torpaq damı  həm də suvanıb 
şirlənirdi. 
Düz qazma. Qışlaqlar üçün səciyyəvi təsərrüfat tikilisi olan bu qazma növünü el yaylağa 
qalxan zaman ev-məişət müxəlləfatını, təsərrüfat alətlərini, ehtiyat ərzaq məhsullarını gizləyib 
saxlamaq məqsədi ilə tikirdilər. Oba qışlağı tərk edib yaylağa qalxan zaman artıq qalmış barxana 
(xalça-palaz, yorğan-döşək, qab-qacaq və s.) düz qazmaya yığılıb gizlədilirdi.  
Düz qazmanı tikmək üçün 1,5 dərinliyində düzbucaqlı formada çala qazıb üstünü pərdi, 
laş,  şax, küləşlə örtüb torpaqlayırdılar. Qazmanın bu növünün yastı damı yer səthi ilə  bərabər 
olduğundan onun mövcudluğu bilinmirdi. Onun yolağı «quyu-lağım» üsulu ilə düzəldilir və gizli 
saxlanılırdı. Hava keçməsin deyə, quyunun ağzı taxta qapaq və ya  hörmə qapsaqla möhkəm 
bağlanıb, üstünə kandalaş, ot-alaf, bəzən isə torpaq tökülürdü. Qazmada «xəlvəti mal» saxlamaq 
üçün, adətən, onun yolağının qovuşduğu quyunun üstündə araba, çəllək, yəhər, navar və s. 
saxlayırdılar.  
Yataq (qoyun yatağı). Qışlaqlar üçün səciyyəvi olan qoyun yatağı selab tutmayan hündür 
sahədə tikilirdi. Bunun üçün yataq yerinin orta xətti boyunca, araları 3-4 m məsafədə olmaqla, 
yoğun haçalar basdırıb üzərinə «sün» adlanan tir (mil)  atandan sonra onun yanlarına bir ucu yerə 
söykənən 4-5 m uzununda pərdilər düzürdülər. Pərdi düzümünün üstünə şax, ləmbə, lığ, bəlim 
atırdılar. Bəzən isə yatağın damı qamışla örtülürdü. Bunun üçün qamış  dərzlərini açıb yatağın 
balıqbeli damının üstünə  sərirdilər. Yağış suyunu axıtmaq üçün yatağın yanlarına «qarım» 
çəkilirdi. Yatağın arxa kəlləsi maili formada olub, çubuq tərəcə  və ya qamış qomu ilə örtülür, 
qabaq kəlləsi isə bir cüt qapsaqla bağlanırdı. Yatağın qabaq tərəfində qapsaqdan kənarda qalan 
boşluqları yenə də çubuqla hörülüb tutulurdu.  
Küz. Qoyunçuluqla məşğul olan oba və  kəndlərdə, adətən, quzu salmaq üçün xüsusi küz 
tikilirdi. Bunun üçün həyətin mal məhləsi bölməsində müəyyən bir sahəni dövrələmə 
çəpərləməklə bir tərəfində giriş-çıxış yolu qoyulurdu. 
Küz müxtəlif adlarla Azərbaycanın bütün bölgələrində geniş yayılmışdı. Şəkidə «küzmək», 
Bərdədə «küzlük», Qazax-Gəncə bölgəsində «quzuluq» adı ilə  bəlli olan küzün bala, orta və 
böyük olmaqla, müxtəlif ölçüdə tikilmiş üç növü qeydə alınmışdır. Ölçülərindən asılı olmayaraq 
küzün inşaat texnikası eyni idi. Qarabağda küzün divarı qarğı və ya qamışdan «tanan» üsulu ilə 
düzəldilirdi. Bunun üçün küzün həndəvəri boyunca 30-35 sm dərinlikdə «xarım» adlanan xəndək 
qazandan sonra onun uzunu boyunca 15-20 sm dərinlikdə çalalar qazıb qarğı qomlarını onlara 
basdırırdılar. Daha sonra qarğı qomlarının araları  xəndək boyunca qamış düzümü ilə tutulurlu. 
Sonra qom və qamış düzünlərinin arxası çöl tərəfdən xəndək torpağı ilə doldurulub tapdalanırdı. 
Bu qayda ilə küzün yan və arxa divarları əmələ gətirilirdi. Divarların möhkəm dayanması üçün 
onları qarğı qomları vasitəsi ilə iki yerdən qurşaqlayıb bağlayırdılar. Sonra küzün maili damı 
tikilirdi. Bunun üçün küz çalasının tən orta xətti boyunca başı haça dirəklər basdırıb başlarına 
«hambala» adlanan uzun mil uzadandan sonra hər iki yana doğru maili vəziyyətdə qarğı 
qomlarından ibarət sallamalar uzadırdılar. Qomlar milin üstündən aşırılandan sonra onların ucları 
bir-birinin içərisinə keçirilir və sallamaların üstündən ağac «burğu» vasitəsi ilə burulub 

---

 
125
bərkidilirdi. Bəzən ağac  əvəzinə sallama qarğı qomundan ibarət qurşaqlar bağlayandan sonra 
onların üzərinə şax döşəyir, onun üstünə isə qamış, lığ və ya cəyən tökürdülər.
62