AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

VIII mühazirə 
 
 
252
zabitlərinə tabe etdirildi. Qızıl qvardiya dəstələrinə  rəhbərlik 
etmək üçün yaradılan Mərkəzi  ştabın tərkibinə Baqdasarov, 
Martikyan, Vatsek, Qabışev, Mikoyan, Pleşakov, Solntsev və b. 
daxil idi. 
Bolşeviklər Bakıda öz hakimiyyətlərini bərqərar etdikdən 
sonra yerlərdə Sovet hakimiyyətini qurmaq planını 
reallaşdırmağa başladılar.  Əhalinin müqavimətinə baxmayaraq 
Qızıl ordu dəstələrinin təzyiqi altında 1918-ci ilin aprelində 
Lənkəranda, Cavadda, Qubada, Şamaxıda da Sovet hakimiyyəti 
qurulmuşdu. 
Azərbaycan qəzalarında Sovet hakimiyyəti qurul-duqdan 
sonra həmin regionu idarə etmək üçün rəhbər icraedici 
hakimiyyət orqanının – Xalq Komissarları Sovetinin yaradıl-
ması  zəruri hesab edildi. 1918-ci il aprelin əvvəllərində Bakı 
Sovetinin köhnə tərkibi bolşevikləri qane etmirdi. Onlar eser və 
menşeviklərisiz bir neçə sol eser daxil olmaqla yalnız 
bolşeviklərdən ibarət bir orqan yaratmaq istəyirdilər. Uzun 
müzakirələrdən sonra bolşeviklər buna da nail oldular.  
1918-ci il aprelin 25-də keçirilən Bakı Sovetinin 
iclasında S.Şaumyanın rəhbərliyi ilə Bakı XKS-nin yaradılması 
qərara alındı. Onun tərkibinə yalnız iki azərbaycanlı – 
N.Nərimanov və M.H.Vəzirov daxil edildilər. 
Bakı XKS-nin mayın 1-də  dərc edilən bəyannaməsində 
onun vəzifələri müəyyənləşdirildi. Bəyannamədə deyilirdi ki, 
Bakı XKS-i RSFSR XKS-nin dekretlərini və göstərişlərini 
yerinə yetirəcəkdir. Deməli, Bakı XKS faktiki olaraq Rusiya 
Sovet hökumətinin orqanı kimi yaradılmışdır.  
1918-ci ilin əvvəllərində  əsas məsələlərdən biri Cənubi 
Qafqaz Komissarlığının ali qanunverici orqanının yaradılması 
idi. Rusiyada Müəssislər Məclisi qovulduqdan sonra yanvarın 
12-də Komissarlıq ölkədəki siyasi vəziyyəti müzakirə edərək 
Seymin çağrılması haqqında qərar qəbul etdi. 
Seym Müəssisələr məclisinə 1917-ci ilin noyabrında 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti  
(1918 – 1920) 
 
253
keçirilən seçkilərdə 
iştirak etmiş partiyaların 
nümayəndələrindən təşkil olduğundan on siyasi partiya orada 
təmsil edilmişdi. Bütün partiyalar əsasən Cənubi Qafqazda 
yaşayan üç millətin nümayəndələrindən ibarət idilər. Seymdə 
çoxluq müsəlman partiyaları blokuna məxsus idi. Belə ki, 
Azərbaycanın ən nüfuzlu siyasi partiyası olan Müsavat partiyası 
30 yer qazanmışdı. Müsavatdan başqa müsəlman sosialist bloku 
7 yer, hümmətçilər 4 yer, ittihadçılar 3 yer əldə etmişdilər. 
Seçkilərdə Müsavat Cənubi Qafqaz müsəlmanlarının 63%-nin 
səsini almışdı. Bu da onun güclü partiyaya çevrildiyindən xəbər 
verirdi. Azərbaycanın siyasi partiyaları Seymdə 44 nəfər yer 
əldə etdilər. Bolşeviklər isə Seymin fəaliyyətində  iştirak 
etməkdən imtina etdilər. 
Seym fəaliyyətə başlayan kimi Cənubi Qafqaz 
Komissarlığı özünü buraxdı. Qeqeçkorinin rəhbərliyi altında 
təşkil edilən yeni hökumətin tərkibinə azərbaycanlılardan 
N.Yusifbəyli, Məlikaslanov, F.X.Xoyski, M.H.Hacinski, 
Beybutov L.İ.Heydərov daxil edilmişlər. 
1918-ci il fevralın 10-da(23) Cənubi Qafqaz Seymi açıl-
dı. Azərbaycanın deputatları açılışa gəlib çatmadıqlarına görə 
Sultanovun təklifi ilə iclas təxirə salındı. Fevralın 26-da Seym 
öz işini bərpa etdi. Çxeidze Seymin sədri təyin olundu.  
Seym fəaliyyətə Türkiyə ilə sülh danışıqlarına 
başlanmasının zəruriliyini bildirməklə başladı. Seymin 23 
fevral iclasında isə sülh konfransının Trabzonda keçirilməsi 
haqqında qərar qəbul edildi. 
Mart ayının 3-də Seym belə bir məlumat alır ki, 
Almaniya ilə Rusiya arasında bağlanan Brest–Litovsk 
müqaviləsinə görə Ərdahan, Qars və Batum Türkiyəyə verilir. 
Zaqafqaziya Seymi Petroqrada Xalq Komissarlar Sovetinin 
adına göndərdiyi teleqramda Brest sülhünü tanımadığını 
bildirdi. Belə ki, Zaqafqaziya Seymi nə bolşevik hakimiyyətini, 
nə  də Xalq Komissarlar Sovetini qəbul etmirdi. Türkiyə isə 

VIII mühazirə 
 
 
254
Brest müqaviləsinin qərarlarına  əsaslanaraq Seymə  həmin 
ərazilərin təcili təmizlənməsi haqqında ultimatum təqdim etdi. 
Məhz belə bir şəraitdə 1918-ci il martın 14-də Trabzonda 
Türkiyə  və Seymin nümayəndələrinin iştirak etdiyi sülh 
konfransı açıldı.  
Martın 8-də Çxenkelinin rəhbərlik etdiyi nümayəndə 
heyəti Trabzona gəlir. Martın 14-də isə konfrans öz işinə baş-
layır. Türkiyə nümayəndəliyinin başçısı Rauf Orbay öz geniş 
nitqində Türkiyənin Cənubi Qafqaz ilə uzun müddətli sülh 
müqaviləsi bağlamaq istədiyini bildirdi. Türk nümayəndələrinin 
fikrincə əgər doğrudan da Cənubi Qafqaz hökuməti beynəlxalq 
hüququn subyekti olmaq istəyirsə, tezliklə Rusiyadan ayrılmalı 
və öz müstəqilliyini elan etməlidir. Belə olan təqdirdə Türkiyə 
onunla mehriban qonşuluq münasibətlərinə girməyə hazırdır. 
Türkiyə 
Cənubi Qafqazın müstəqilliyinin elan 
edilməsində maraqlı idi. Cənubi Qafqazın müstəqilliyi 
Türkiyənin şimaldan təhlükəsizliyini təmin edərdi. 
Rauf bəy bildirdi ki, Cənubi Qafqaz hökumətinin Os-
manlı imperiyası tərəfindən tanınması o zaman mümkündür ki, 
bu hökumət Qars, Batum və  Ərdahana olan iddialarından 
müqavilə vasitəsi ilə imtina etmiş olsun. 
Bir sözlə Trabzon danışıqları bir nəticə vermədi. 
Transqafqaz nümayəndəliyi arasında da birlik yox idi. Odur ki, 
Çxenkeli Trabzonda qalmağın heç bir əhəmiyyətinin 
olmadığını görür və Trabzon danışıqları müvəqqəti olaraq 
dayandırılır. 
Seymin iclaslarında ermənilər, gürcülər Türkiyənin 
tələblərini rədd edib onunla müharibə aparmağa çağırırdılarsa, 
Azərbaycan fraksiyası qarşılıqlı güzəştlər  əsasında razılığa 
gəlməyi təklif edirdi. Gürcü fraksiyasının fikrinə görə Qarsı, 
Ərdəhanı Türkiyəyə güzəştə getmək olar, Batum isə  Cənubi 
Qafqazda qalmalıdır. Ermənilər Qarsın saxlanmasının tərəfdarı 
idilər. Azərbaycan fraksiyasına görə Qars və  Ərdəhanın 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti  
(1918 – 1920) 
 
255
əhalisinin  əksəriyyəti türklər olduğundan Türkiyəyə verilməli, 
Batum isə Cənubi Qafqazda qalmalıdır. Çünki o dənizə yeganə 
çıxış yoludur. Onsuz Cənubi Qafqaz keçinə bilməz. 
Seymdə mübahisələrin getdiyi bir zamanda türk ordusu 
Brest sülhünün ona verdiyi hüquqlarını  bərpa etməyə başladı. 
Martın 19-da Ərdəhan alındı və erməni hərbi hissələri tərksilah 
edildi. Erməni terroruna məruz qalmış müsəlman  əhalisi hərbi 
əməliyyatlarda Türkiyəni müdafiə edirdi. 
Martın 25-də hökumət üzvlərinin və Seym liderlərinin 
birgə keçirdiyi iclasda müharibə  və sülh məsələsinə 
münasibətdə mövqelər aydınlaşdı. Azərbaycan fraksiyası 
Türkiyə ilə müharibə aparılmasının  əleyhinə idi. Fraksiya qəti 
şəkildə bildirdi ki, əgər müharibə elan edilərsə, azərbaycanlılar 
türklərə qarşı vuruşmayacaqlar. Artıq ilk iclaslar Azərbaycan 
partiyaları arasında fikir ayrılıqlarının mövcud olduğunu 
göstərirdi. 
Bu zaman azərbaycanlılara qarşı törədilən vəhşiliklər 
haqqında Bakıdan alınan xəbər vəziyyəti kəskinləşdirdi və 
Seymdə olan ziddiyyətləri daha da dərinləşdirdi. 
1918–ci il mart soyqırımı Azərbaycan tarixinin ən faciəli 
səhifələrindən biridir. S.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Soveti 
tərəfindən müdafiə edilən terrorçu daşnak dəstələrinin 
azərbaycanlılara qarşı  həyata keçirdiyi kütləvi soyqırım 
Bakıdakı hadisələrlə başladı. S.Şaumyan müsavatçıların artan 
nüfuzundan qorxaraq onu siyasi mübarizədən uzaqlaşdırmağa 
çalışırdı. Bu məqsədlə martın 30–da Bakı Soveti 
N.Nərimanovun dediyi kimi müsavatçılara müharibə elan etdi. 
Lakin Sovetin rəhbərliyi bunu müsavatçıların Sovet hökuməti 
üzərinə hücumu kimi qələmə verir və ona vətəndaş müharibəsi 
donu geyindirməyə çalışırdı. 
Martın 30-da axşam Bakı  şəhəri və onun rayonlarında 
bolşeviklər tərəfindən S.Şaumyan, A.Caparidze, Q.Korqanov, 
İ.Suxartsev, N.Nərimanovun daxil olduğu inqilabi müdafiə 

VIII mühazirə 
 
 
256
komitəsi yaradılır. 
Bakının küçələrində, xüsusən  İçəri  şəhərdə,  Şamaxı 
yolunda və Çənbərəkənddə şiddətli döyüşlər başladı. Qüvvələr 
bərabər deyildi. Bakı Sovetinin silahlı qüvvəsi 6 min nəfərdən 
ibarət idi. 3–4 minə qədər olan daşnak qoşun hissələri də Bakı 
Sovetinin ixtiyarına verilmişdi. Heç bir silahlı birləşmələrə 
malik olmayan müsavatçılar döyüşləri dayandırmağı  tələb 
edirdilər. Daşnak hissələri isə döyüşlərin ikinci günü mlli 
qırğını qızışdırmağa səy göstərir, şəhərdə dinc əhaliyə, xüsusən 
azərbaycanlılara divan tutur və onları qəddarlıqla öldürürdülər. 
Milli qırğına yol verməmək üçün müsavatçılar martın 31-də 
barışıq haqqında danışığa başlamağı  təklif etdilər.  İnqilabi 
müdafiə komitəsi bu təklifə razılıq verərək öz tələblərini irəli 
sürdü və  tələblər qəbul ediləcəyi təqdirdə  qırğını 
dayandıracaqlarını bildirdi. Tələblər əsasən ondan ibarət idi ki, 
Sovetin hakimiyyəti müsavatçılar tərəfindən qəbul edilsin və 
onun sərəncəmları yerinə yetirilsin, «Vəhşi diviziya» Bakı  və 
onun rayonlarından çıxarılsın, Bakıdan Tiflisə  və Bakıdan 
Petrovska dəmir yolunun açılması üçün təcili tədbirlər 
görülsün. 
İnqilabi müdafiə komitəsinin irəli sürdüyü şərtlərin 
müsavatçılar tərəfindən imzalanmasına baxmayaraq, Bakıda 
silahlı toqquşma dayandırılmadı. Bolşevik–daşnak hissələri 
tərəfindən «İsmailiyyə» binası,  Şərqdə ilk teatr olan 
H.Z.Tağıyevin teatrı yandırılır, Təzə Pir məscidi dağıdılır və 
dinc  əhali amansızcasına öldürülürdü. Daşnakların vəhşilikləri 
aprelin  əvvəllərində  Şamaxıda, Qubada, Göyçayda, Cavadda, 
Xaçmazda, Ağdaşda Kürdəmirdə, Salyanda, Lənkəranda və 
digər bölgələrdə davam etdirilirdi. Dinc əhaliyə amansız divan 
tutulurdu. Təkcə Bakıda üç gün ərzində 10 mindən artıq 
azərbaycanlı  vəhşicəsinə öldürülmüşdü. Qubada 122 kənd 
məhv edilmiş, 2 min insan qırılmışdı.  Şamaxı  qəzasının 72 
kəndi dağıdılmış  və yandırılmışdı. Erməni terrorçu dəstələrinə 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti  
(1918 – 1920) 
 
257
Amazasp, Andronik, Lalayan və b. rəhbərlik edirdi. 1918–ci 
ilin mart–aprel ayları  ərzində Azərbaycanda 50 min 
azərbaycanlı öldürülmüşdü. 
 Seymin  Azərbaycan fraksiyasının üzvləri daşnakların 
törətdikləri vəhşiliklərə münasibət bildirilməsini və soyqırımın 
qarşısını almaq üçün tədbirlər görülməsini tələb edirdilər,  əks 
təqdirdə Seymdən çıxacaqlarını bildirdilər. Daşnaklar isə 
həmən məsələnin Seymdə müzakirə edilməsinə maneçilik 
törədirdilər. Lakin Azərbaycan fraksiyasının təkidi ilə martın 
19-da Zaqafqaziya Seyminin iclasında «Bakıdakı hadisələr» 
müzakirə edildi. İclasda çıxış edən X.Məlikaslanov, 
F.X.Xoyski, M.Ə.Rəsulzadə Bakı Soveti tərəfindən  əhalinin 
silahsızlaşdırılmasının müharibə törətmək üçün bir bəhanə 
olduğunu qeyd etdilər. Bir sözlə, Azərbaycan fraksiyası daşnak 
boşeviklərin törətdikləri cinayətlərin qarşısını almağı  tələb 
edirdilər. 
Cənubi Qafqazda çox gərgin bir vəziyyət yaranmışdı. 
Belə ki, Seym aprelin 13-də keçirilən iclasda Türkiyə ilə mü-
haribə haqqında qərar qəbul etmişdi və ölkədə  hərbi vəziyyət 
elan olunmuşdu. Ali Müdafiə Şurası yaradılmışdı. Lakin orada 
Azərbaycan təmsil edilməmişdi. Azərbaycan fraksiyası buna 
onların hüquqlarının tapdalanması kimi baxırdı. Bu da kəsgin 
etiraza səbəb oldu. Müsəlman fraksiyası Seymin tərkibindən 
çıxmaq məsələsini müzakirələrə çıxarmağı qərara aldı. 
Müharibə haqqında qərar qəbul ediləndən sonra Trab-
zonda olan Çxenkeli geri çağrılır. Bununla da Trabzon 
konfransı öz işini dayandırır. 
Lakin erməni-gürcü qüvvələri Osmanlı ordusunun 
qarşısını almağa qadir deyildi. Aprelin 15-də türklər Batumu də 
tutdular. 
Seymin erməni-gürcü çoxluğunun Qafqazın 
müstəqilliyini elan etmək və Brest Litovsk sülhünü qəbul 
etməkdən başqa çarəsi qalmadı. 

VIII mühazirə 
 
 
258
Aprelin 22-də müstəqil Cənubi Qafqaz Federativ 
Demokratik Respublikasının yarandığı elan edildi. Aprelin 26–
da Çxenkelinin başçılığı ilə yeni hökumət təşkil edildi. 
Azərbaycanın beş nümayəndəsi bu hökumətin tərkibinə daxil 
oldu. F.X.Xoyski – ədliyyə naziri, X.Məlikaslanov – məlumat 
vasitələri naziri, N.Yusifbəyli – maarif naziri, M.H.Hacinski – 
ticarət və  sənaye naziri, Y.Heydərov – dövlət nəzarəti naziri. 
Bu hökumət ilk növbədə Türkiyə ilə müharibə məsələsini həll 
etməli idi. 
Çxenkelinin rəhbərlik etdiyi yeni nümayəndə heyəti 
danışıqları davam etdirmək üçün Batuma yola düşdü. 
Batumi danışıqları mayın 11-də başladı. Osmanlı nüma-
yəndə heyətinin başçısı,  ədliyyə naziri Xəlil bəy verdiyi 
bəyanatda qeyd etdi ki, iki dövlət arasında Brest Litovsk 
müqaviləsindən sonra qan axıdıldığı üçün həmin müqavilənin 
şərtləri indiki danışıqlar üçün əsas ola bilməz.  Əhalisi  əsasən 
müsəlmanlardan ibarət olan və Türkiyəyə birləşmək üçün 
müraciət edən (1918-ci il 13 aprel) Axısqa və Axalkələk 
nahiyyələri tələb olunurdu. Mayın 26–da Osmanlı nümayəndə 
heyəti 72 saat müddətində cavabı  tələb edilən başqa bir 
ultimatum verdi. Lakin bu ultimatum Cənubi Qafqaz 
Respublikasının dağıldığı vaxta təsadüf edirdi. 
Ümumiyyətlə, müstəqil Cənubi Qafqaz respublikanın 
yaranması ölkənin nə daxili, nə  də xarici vəziyyətində 
dəyişiklik etmədi. Vahid hakimiyyət yox idi. Təmsil olunan hər 
millət öz milli mənafeyini ümumqafqaz mənafeyindən yüksək 
tuturdu. Vahid hakimiyyət olmadığına görə ölkədə anarxiya idi. 
Fraksiyalar arasında daxili və xarici siyasətin əsas problemləri 
üzrə yekdil fikrin olmaması onların məhz vahid dövlət 
çərçivəsində mövcudluğunu mümkün etmirdi. Belə bir şəraitdə 
Seym özünü buraxmaq qərarına gəlir. 
  
 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti  
(1918 – 1920) 
 
259
2. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması 
 
1918-ci il mayın 26-da Cənubi Qafqaz Seyminin sonuncu 
iclası keçirildi. İclasda çıxış edən Sereteli Gürcüstanın 
federasiyadan çıxdığını bəyan etdi və Seym özünün buraxılması 
haqqında qərar qəbul etdi. 
Mayın 26-da Gürcü milli şurası  tərəfindən Gürcüstanın 
müstəqilliyi elan edildi və Ramişvili başda olmaqla hökumət 
kabinəsi yaradıldı. Yeni hökumətin ilk xarici siyasi addımı 
mayın 28-də Almaniya ilə saziş bağlamaq oldu. 
Seymin Azərbaycan nümayəndəliyi mayın 27-də 
fövqəladə iclas keçirdi. Yaranmış vəziyyətin çətinliyini nəzərə 
alaraq yekdilliklə Azərbaycanın idarə olunmasını öz öhdəsinə 
götürməyi qərara aldı və özünü müvəqqəti Milli Şura elan etdi. 
M.Ə. Rəsulzadə qiyabi olaraq Milli Şuranın sədri təyin olundu. 
H.Ağayev, M. Seyidov onun müavinləri seçildilər. Sonra Milli 
Şuranın 9 nəfərdən ibarət İcraiyyə orqanı yaradıldı ki, onun da 
sədrliyinə F.X.Xoyski seçildi. 
Mayın 28-də Milli Şuranın 26 nəfərin iştirakı ilə keçirilən 
birinci iclasında Seymin buraxılması  və Gürcüstanın is-
tiqlaliyyətinin elan edilməsi ilə  əlaqədar Azərbaycandakı  və-
ziyyət müzakirə edildi. Şuranın üzvi X.Xasməmmədov məruzə 
edərək təxirə salınmadan Azərbaycanın müstəqil respublika 
elan edilməsinin zəruriliyini  əsaslandırdı.  Şuranın üzvlərindən 
Yusifbəyli,  Şeyxülislamov, Seyidov və b. bu fikrə  tərəfdar 
çıxdılar. Milli Şura 24 səslə Azərbaycanın istiqlaliyyətinin elan 
edilməsi haqqında qərar qəbul edərək (S.MQəniyev və 
C.Axundov bitərəf qalmışdı), 6 bənddən ibarət  İstiqlal 
Bəyannaməsini bəyan etdi. 
1) Azərbaycan tam hüquqlu və müstəqil dövlətdir. Cənubi 
Qafqazın cənub və  şərq hissələrindən ibarətdir. Ali 
hakimiyyət Azərbaycan xalqına məxsusdur. 
2) Azərbaycanın siyasi quruluş forması Xalq Cümhuriyyətidir. 

VIII mühazirə 
 
 
260
3) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti beynəlxalq birliyin bütün 
üzvləri ilə, xüsusən həmsərhəd xalqlar və dövlətlərlə 
qonşuluq əlaqələri yaradacaq. 
4) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti öz sərhədləri daxilində 
milliyətindən, dinindən, cinsindən, içtimai vəziyyətindən 
asılı olmayaraq bütün vətəndaşlarına tam vətəndaşlıq və 
siyasi hüquqlar verir. 
5) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti onun ərazisində yaşayan 
bütün xalqların sərbəst inkişafına şərait yaradacaq.  
6) Məclisi – Müəssisan çağrılana qədər Azərbaycanda ali 
hakimiyyət xalqın səsvermə yolu ilə seçdiyi Milli Şura və 
Milli  Şuranın qarşısında cavabdeh olan Müvəqqəti 
Hökumət sayılır.  
Bundan sonra Milli Şura F.X.Xoyskiyə hökumətin 
yaradılmasını tapşırdı. Azərbaycanın ilk müvəqqəti hökuməti 
belə tərkibdə təqdim edildi: 1)F.X.Xoyski – Nazirlər Şurasının 
sədri, Daxili işlər naziri; 2) Xosrovpaşa bəy Sultanov – Hərbi 
nazir; 3) N.Yusifbəyli – Xalq maarifi və Maliyyə naziri; 4) 
M.H.Hacinski – Xarici işlər naziri; 5) X.B.Məlikaslanov – poçt, 
teleqraf və yollar naziri; 6) Ə.Şeyxülislamov – Əkinçilik və 
əmək naziri; 7) X.Xasməmmədov – Ədliyyə naziri; 8) 
M.Y.Cəfərov – Ticarət və  sənaye naziri; 9) Camo Hacinski – 
Dövlət nəzarəti naziri. 
AXC-nin yaradılması bütün türk – müsəlman dünyasında 
çox mühüm tarixi hadisə idi. Azərbaycan Respublikası dünyəvi 
təməl üzərində qurulan ilk türk dövləti idi. AXC–nin 
yaradılması ilə X1X əsrin  əvvəllərində itirilmiş dövlətçilik 
ənənələri bərpa edildi. 
İstiqlaliyyət elan edildikdən sonra yaranmış dövlətin 
sərhədlərini müəyyən etmək lazım idi. Ən çətin vəziyyətə Er-
mənistan düşmüşdü. Ermənistan nümayəndələri Azərbaycan 
hökumətinə müraciət etmişdilər. Mayın 29-da erməni Milli 
Şurası ilə danışıqlar barədə F.X.Xoyski Milli Şuraya məlumat 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti  
(1918 – 1920) 
 
261
verir. Qeyd edir ki, Aleksandropol türklər tərəfindən tu-
tulduqdan sonra ermənilərə dövlət yaratmaq üçün siyasi mərkəz 
lazımdır. Ona görə  də Dağlıq Qarabağa olan iddialarından 
imtina etmək  şərti ilə  İrəvan  şəhəri onlara güzəştə edilə bilər. 
Milli şuranın iclası İrəvanın ermənilərə güzəştə edilməsi barədə 
öz razılığını bildirdi. İrəvan Milli Şurasının üzvləri M.Seyidov, 
B.Rzayev, N.Nərimanbəyov buna özlərinin qəti etirazlarını 
bildirdilər. Lakin Milli Şura etirazı qəbul etmədi. 
Gürcüstan ilə  sərhəd məsələsi müzakirə edildi. Zaqatala 
dairəsi məsələsinin həlli  əhalinin ixtiyarına verildi. Yerli 
əhalinin rəyi ilə bu məsələ Azərbaycanın xeyrinə həll olundu. 
Azərbaycan hökumətinin ilk diplomatik addımlarından biri 
«Osmanlı imperatorluğu hökuməti ilə Azərbaycan Respublikası 
arasında dostluq» müqaviləsinin imzalanması idı. Müqaviləni 
Türkiyə  tərəfindən  Ədliyyə naziri Xəlil Menteşə, Qafqaz 
cəbhəsinin baş komandanı Vahib paşa, Azərbaycan tərəfdən 
Xarici işlər naziri M.H.Hacinski və Milli Şuranın sədri 
M.Ə.Rəsulzadə imzaladılar. Bu, Azərbaycan Cümhuriyyətinin 
xarici dövlətlə bağladığı ilk müqavilə idi. 
Müqavilədə Osmanlı imperiyası ilə Azərbaycan Respub-
likası arasında daima sülh və möhkəm dostluğun bərqərar 
olması, göstərilən hüdudlara əsasən Azərbaycanla Türkiyənin 
geniş  sərhədləri olan dövlət olması, dinclik və asayişi 
möhkəmləndirmək, ölkənin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün 
əgər ehtiyac olarsa Osmanlı hökumətinin Azərbaycan 
respublikasına hərbi yardım göstərməyi öz üzərinə götürməsi, 
dəmiryol yüklərinin daşınmasında tərəflərin öhdəlikləri, azad 
gediş-gəliş  və başqa maddələr irəli sürülürdü. Müqavilə Brest 
Litovsk müqaviləsinin tərəflər arasında qüvvədə olmasından da 
bəhs edirdi. 
İyunun 4-də imzalanmış müqaviləyə  əlavə olaraq iki 
saziş də bağlandı. 
1) Bakı-Batum neft kəmərinə aid olub Azərbaycan, Gür-

VIII mühazirə 
 
 
262
cüstan, Türkiyə arasında imzalandı. Tərəflər razılığa gəldilər ki, 
öz  ərazilərində neft kəmərinin fəaliyyətini təmin etsinlər. Bu 
sazişin imzalanması Azərbaycan Neft sənayesinin işinə müsbət 
təsir göstərib onun xarici bazara çıxışını təmin edirdi; 2) dəmir 
yollarına aid idi və 4 dövlət: Osmanlı imperiyası, Ermənistan, 
Azərbaycan, Gürcüstan Respublikaları arasında imzalanmışdı. 
Sazişdə deyilirdi: Keçmiş Rus dövlətinin mülkiyyəti olan 
dəmir yol nəqliyyat vasitələri müqavilə imzalayan tərəflərin 
ərazi hüdudlarına uyğun olaraq onlar arasında bölüşdürüləcək. 
Gürcüstana məxsus dəmir yolları Türkiyə ilə  bərabər 28 may 
müqaviləsinə görə almanların da istifadəsinə verilirdi. Bununla 
Almaniya Bakı neftinə doğru əhəmiyyətli addım atmış oldu. 
 Milli  hökumət və Milli Şura iyunun 16-da Tiflisdən 
Gəncəyə köçür. Milli Şura ölkədə yaranmış real vəziyyəti 
nəzərə alaraq iyunun 17-də keçirdiyi iclasda 2 mühüm qətnamə 
qəbul etmişdi. 
1) Müvəqqəti Hökumətin səlahiyyətləri haqqında. 
Qeyd olunur ki, Müvəqqəti Hökumət dövlət 
müstəqilliyini, mövcud siyasi azadlıqları  ləğv etmək, aqrar və 
b. mühüm məsələlərə dair inqilabi qanunları dəyişdirmək hüqu-
quna malik deyil. O, 6 aydan gec olmayaraq milli məclisi çağır-
malıdır. Digər məsələlərdə tam bütün hüquqlara malikdir. 
2) Milli Şuranın buraxılması, hakimiyyəti F.X.Xoyski 
kabinəsinə təhvil vermək haqqında. 
Gəncədə  təşkil edilən ikinci hökumətin tərkibinə – 
F.X.Xoyski, M.Hacinski, B.Cavanşir, X.Məlikaslanov,  Ə.Əmir-
canov, X.Sultanov, N.Yusifbəyli, A.Aşurov, X.Rəfibəyli, 
Ə.Topçubaşov, X.Xasməmmədov, M.Rəfiyev daxil idi. 
Bu hökumətdə Müsəlman Sosialist bloku və Hümmət 
iştirak etmirdi. 
Azərbaycan Milli Şurası müvəqqəti olaraq öz işini da-
yandırdı və bütün səlahiyyətləri Müvəqqəti Hökumətə verdi, bir 
şərtlə ki, o, 6 aydan gec olmayaraq Müəssisələr Məclisini 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti  
(1918 – 1920) 
 
263
çağıracaq. 
İyunun 27-də Azərbaycan dili dövlət dili elan edildi. 
Dövlət idarələrində rus dilinin işlənməsinə  də  hələlik icazə 
verilirdi.  
Türk hərbi dəstələrinin Gəncə istiqamətində  hərəkəti 
BXKS-nin böyük narahatçılığına səbəb olmuşdu. 1918-ci il 
iyunun  əvvəllərində Bakı Kommunası  Gəncə üzərinə yürüşə 
hazırlaşırdı. Məqsəd türk hərbi dəstələri toplanana qədər 
istiqlaliyyətin beşiyi olan Gəncəni dağıtmaq idi. Hərbi 
əməliyyatların aparıldığı  ərazilərdə müsəlman  əhalisi yeni 
talanlara məruz qalmağa başladı.  İyunun 23-də Azərbaycan 
hökuməti hərbi vəziyyət elan etdi. İyunun 27-si ilə 1-i 
arasındakı dörd günlük gərgin vuruşma döyüşün taleyini həll 
etdi. Göyçay ətrafındakı döyüşlərdə Sovetin qoşunlarının Gən-
cəyə yürüşünün qarşısı alındı  və  İslam ordusu Bakı 
istiqamətində  hərəkətə başladı. Bakı Sovetinin qoşunları 
darmadağın edilərək geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar. 
BXKS-nin həyata keçirdiyi antiazərbaycan siyasəti 
bolşeviklərin tamamiilə nüfuzdan düşməsinə  və 1918-ci il 
iyulun 31-də onların istefasına gətirib çıxartdı. Bundan istifadə 
edən eser-menşeviklər «Sentrokaspi diktaturası» orqanını 
yaratdılar. Bununla hakimiyyət həmin orqanın və Sovetin 
müvəqqəti icraiyyə komitəsinin reyasət heyətinin  əlinə keçdi. 
Bu orqan da ilk gündən bolşeviklərə divan tutmaq və ingilisləri 
Bakıya dəvət etmək mövqeyi tutdu. Yeni hökumət eyni 
zamanda Bakı Sovetinin antiazərbaycan siyasətini davam 
etdirməyə başladı. Lakin nə bu yeni hökumət, nə  də onların 
müttəfiqi olan ingilislər Bakının milli qüvvələr tərəfindən azad 
edilməsinə mane ola bilmədilər. 
Azərbaycan hökumətinin  əsas vəzifəsi AXC-nin 
hakimiyyətini ölkənin bütün ərazisinə yaymaq və Bakını 
Azərbaycan xalqının düşmənlərindən azad etmək idi. 
Sentyabrın 15-də ağır döyüşlərdən sonra, Qafqaz İslam ordusu