AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ нур­лана яли­йева sovet döVRÜ azərbaycan əDƏBİyyati

II FЯSИL
ƏRƏFƏ BƏDİİ FİKRİNİN MƏNBƏLƏRİ:

MİLLİ TALE VƏ RƏHBƏR MƏSƏLƏSİ
Müstəqillik ərəfəsində Azərbaycanda ədəbi axtarışlar
Müstəqillik ərəfəsində Azərbaycanda gedən mənəvi və ədəbi axtarışların əsas mənbələrindən biri də ədəbi prosesin dərinliklərindən gəlirdi. Bədii şüur da öz müstəqil yolu ilə tarixi dəyişikliklərdən xəbər verməyə çalışırdı. Görünür, ideologiyanın tarixi proses və hadisələri qabaqlaması daimi müşahidə olunan hadisədir və bizim dövrümüzdə də öz qüvvəsini saxlamaqdadır.

Sovetlərin dağılma ərəfəsində M.Qorbaçovun irəli sürdüyü yenidənqurma islahatları da özlüyündə Kommunist partiyasının 70 illik hakimiyyəti illərində tətbiq etdiyi nəzəri və təşkilati prinsipləri saf-çürük edir, yuxarıdan hər şeyin yenidən qurul­ma­sına çağırırdı. Bu proses 1986-cı ildən başlamışdı və onu sovet cə­miyyətinin, xüsusilə ədəbi-mədəni mühitinin dərinliklərində baş qald­ıran müxtəlif meyllərlə qarışdırmaq olmaz. Ona görə ki, bi­rinci meyl prinsipial olaraq yuxarıdan gəlirdi və yeni siyasət kimi ye­ridilirdi. İkinci proses isə cəmiyyətin içindən, onun daxili ax­ta­rış­la­rından, bu cəmiyyətin qabaqcıl düşüncəli adamlarının sovet gerç­əkliyinə tənqidi münasibətinin nəticəsi kimi ortaya çıxırdı.

M.Qorbaçovun perestroykasına qədər sovet ideoloji sistemi effektiv idi. Bu sistem total xarakter daşıyır və yuxarıdan idarə olunurdu. Sovet ideoloji sistemi, əslində nəzarət sistemi idi və xırda ideoloji işçilərə qədər hamıya göz qoymaqdan başqa heç bir funksiyası yox idi. sovet senzurası yuxarıdan aşağıya idarə olunan, çoxlu xəbərçiləri olan və DTK ilə bir şöbə kimi bağlı olan təşkilat idi.

Belə səbəblərdən SSRİ-də azad və müxalif fikirli nəşrlərin, araşdırma və bədii əsərlərin ortaya çıxması çətin idi, çox yerlərdə  xüsusilə milli respublikalarda isə qeyri-mümkün idi. Azər­bay­can­da mətbuata nəzarəti rəsmi senzuradan başqa, yaradıcılıq ittifaq­larının rəhbərləri, qəzet və jurnalların redaktorları və məsul işçiləri, nəşriyyat və mətbəələrin rəhbərləri, saysız-hesabsız adi DTK xəbərçiləri həyata keçirirdi. Azərbaycanda və digər milli respublikalarda ideologiyaya nəzarət edən sinif birləşib xüsusi sosial qrupa çevrilmişdi. Onlar bir-birindən ayrılmaz olan iki işi görürdülər. Bir tərəfdən, ideologiyanın təmizliyinə nəzarət edirdilər, o biri tərəfdən də kommunist partiyasının ideologiya üçün ayırdığı vəsaiti öz aralarında bölürdülər.

Nəticədə qəribə vəziyyət yaranmışdı. İdeoloji məhsulu  xü­su­silə bədii ədəbiyyatı və ədəbiyyat elmini yaradanlar və məh­su­lun təmizliyinə nəzarət edənlər eyni adamlar idilər. Kənar ya­ra­dı­cı adamların faizi çox kiçik idi.

SSRİ ərazisində senzuranın ən zəif olduğu yer ölkənin pay­taxtı Moskva idi. Burada ədəbi-elmi fikrin, nəşriyyat və mə­də­niy­yət işinin böyük bir qismi toplanmışdı. Bütün imperiyalarda ol­du­ğu kimi, SSRİ-nin paytaxtı Moskvada da azadfikirlilik, rəsmi möv­qe­yə müxalif olan görüşləri ifadə etmək dəbdə idi. Bu o qə­dər nüfuzlu sayılırdı ki, M.Qorbaçov ölkənin ən müxalif ədə­biy­yat və mətbuat xadimlərini öz evinin adamına çevirmişdi. Gö­rü­nür, rəhbərin imici ilə məşğul olan mütəxəssislər də bunu ona məs­ləhət bilirdilər.

Moskva mühitində artıq 1970-ci illərin ikinci yarısında ədə­biy­yat adamları iki qrupa bölünmüşdülər: mühafizəkarlar, köhnə ideoloji aparatın qorunmasına çalışanlar və mütərəqqilər  azad və təzə fikrə yol verməyə meylli olan ədəbiyyat xadimləri. Belə xadimlərin çoxu 1937-1938-ci il repressiyalarının əleyhdarları, belə qəzalara məruz qalmış şəxslərin qohumları, dostları və yaxınları idi. Onlar sovet quruluşuna və Kommunist Partiyasının siyasətinə daha tənqidi yanaşırdılar.

Belə insanlar paytaxt Moskvanın mətbuat orqanlarında və nəşriy­yatlarında çox idi. Onların köməyi ilə sovet gerçəkliyinə və onun tarixinə tənqidi yanaşan Yuriy Trifonov, Vladimir Tendryakov, Aleksandr Soljenitsın, Aleksandr Belov, Çingiz Aytmatov və başqa yazıçılar formalaşdılar. Onlar rəsmən etiraf olunmasalar da, əməli olaraq müasir rus ədəbiyyatının qabaqcıl və istedadlı yaradıcıları sayılırdılar.

Bu dalğanın milli respublikalarda əks sədası gec və Moskvaya nisbətən zəif ərsəyə gəlirdi. Çünki qeyd etdiyimiz kimi, milli respublikalarda ideoloji basqı və təzyiq də sərt və açıq-aşkar idi, ən kobud formalarda özünü büruzə verirdi.

Respublikada ideoloji təpki və təzyiqin kobudluğu bir çox yazıçıları Moskvada himayə axtarmağa məcbur edirdi. Rusca yazan müəlliflər üçün bu asan idi. İstedadları çatdığı hallarda onlar Moskva jurnallarında çap olunurdular. Ya da əksinə, Bakıda çap olunan, lakin sovet gerçəkliyinə tənqidi münasibətə görə hücumlara məruz qalan əsərlərin Moskva mətbuatında müsbət qiymət almasına çalışılırdı. Belə halda Bakının ideologiya keşikçiləri mərkəzdə çap olunmuş qiymətlərə qarşı çıxmağa cəsarət etmirdilər.

Azərbaycanın elə yazıçıları da vardı ki, onlar Moskvada işləyir və yaşayırdılar. Onlardan biri də Çingiz Hüseynov idi. Moskvada ali məktəbdə dərs deyən bu yazıçı əvvəllər Azərbaycan dilində yazırdı. Lakin 70-ci illərin ortalarında o, rusca yazmağa və Moskvada çap etdirməyə başladı . Bu əsərlərin ümumi cəhəti o idi ki, hamısı tarixi mövzulara həsr olunmuşdu. Yazıçı həm də alim və tədqiqatçı olduğundan tarixi keçmişə bir araşdırıcı kimi yanaşırdı. O, tarixə yeni tərzdə yanaşmağı həm də yeni tarixi faktların üzə çıxarılması kimi tamamlayırdı. Bu da senzura məhdudiyyətləri ilə mübarizə aparmağın bir vasitəsi idi.

1970-ci illərin ortalarında yazıçının tarixi mövzuda yazdığı «Fətəli fəthi» romanı rus dilində çapdan çıxdı. Əsərin əsas mövzusu M.F.Axundovun həyatı ilə bağlı olsa da, yazıçı niyyəti Azərbaycanın Rusiya ilə birləşməsinə dair tarixi faktların yenidən qiymətləndirilməsi idi. Rəsmi Azərbaycan tarixçiliyi bu birləşməni az qala könüllü bir proses kimi qələmə verirdi, hətta Azərbaycanın Rusiya tərkibinə daxil olmasının 150 illiyini bayram kimi qeyd etmişdi. Bu hadisə bir sıra milli ruhlu ziyalıların etirazına səbəb olmuşdu.

M.F.Axundov Qafqaz canişinliyində tərcüməçi işləmişdi və Azərbaycanın Rusiya tərkibinə daxil olmasının bütün təfərrüatını bilirdi. Yazıçı Axundovun şahidliyi ilə rus imperiyasının Qafqazdakı və Azərbaycandakı müstəmləkə siyasətinin qaranlıq cəhətlərini açıb göstərirdi. Müəllif müsəlman aləminin Rusiyaya ilhaq edilməsində ruhaniliyin xüsusi rolunu işıqlandırırdı. Çarizmin müstəmləkə orqanları cəza tədbirləri və komendatura üsuli-idarəsi tətbiq etməzdən əvvəl Azərbaycandakı ruhani təbəqəsini müstəmləkə orqanları ilə məxfi əməkdaşlığa cəlb edirdi. Ruhanilər bu halda həm xalqın müstəmləkə rejimini qəbul etməsinə kömək edir, həm də çarizm rejiminə qarşı xalq üsyanları qalxanda onlardan kənarda dururdular. Nəticədə başsız, savadlı rəhbərlikdən məhrum olan kasıb təbəqələr cəza orqanları qarşısında aciz qalırdılar.

«Fətəli fəthi» romanından keçən mərkəzi fikirlərdən biri XIX əsrin birinci yarısında müstəmləkə rejimi yaradılarkən xalqın geniş kütlələrinin qəflətdə qalması ideyası idi. Yazıçı göstərirdi ki, çarizm hakim feodal sinfini və ruhaniliyi öz tərəfinə çəkməklə müstəmləkə rejimini arxayın şəkildə tətbiq edirdi. Axı Rusiyaya qarşı hər hansı hərəkat o zaman güclü ola bilərdi ki, onun başında hakim siniflər duraydı.

Belə problemlərin araşdırılması, bədii şəkildə müzakirə olunması gəncliyin milli şüuruna ciddi təsir göstərirdi. Çingiz Hüseynov faktiki olaraq «biz necə müstəmləkə olduq» sualına cavab verir və məsələni açıq müzakirəyə qoyurdu. Müstəmləkə olmağın mexanizmini öyrənən oxucu və vətəndaş təbii olaraq azad və müstəqil olmağın da mexanizmləri barədə düşünürdü. Romanın çap olunduğu dövrə qədər belə məsələlərin bədii şəkildə qoyuluşu ağlagəlməz bir şey idi, senzuradan heç vaxt keçməzdi. Təsadüfi deyil ki, romanın Azərbaycan variantı Bakıda çap olunanda yazıçının senzura ilə kəskin problemləri ortaya çıxdı. Azərbaycan dilində «Fətəli fəthi» romanının bir sıra sərt yerləri ixtisar olundu.

Hələ məktəb dərsliklərindən Mirzə Fətəli Axundov vətənimizin Rusiya orientasiyasının tərəfdarı, mübariz ateist kimi təqdim olunur. Roman çıxana qədər M.F.Axundovun taleyi xoşbəxt bir milli islahatçı taleyi kimi qələmə alınırdı. Lakin Çingiz Hüseynovun yaratdığı M.F.Axundov obrazı tragik bir fiqurdur. Yazıçının tarixi keçmişin hadisələrinə yenidən baxmaq cəsarəti ən çox burada özünü büruzə verirdi.

Müstəmləkə orqanları adamlardan istifadə edib onları lazımsız bir şey kimi kənara atırlar. Bu acı tale M.F.Axundovun da başına gəlir. Müstəmləkəçilərə, yadellilərə xidmətin sonu yoxdur  bu ideya «Fətəli fəthi» romanında da böyük qüvvə ilə səslənirdi. Maraqlı bir paralelə diqqət edək: Eyni fikir Mədəni İnqilab dövrünün ən parlaq əsəri olan «Od gəlini» pyesində də səslənir. Orada iki qardaşdan biri  Aqşin ərəb işğalçılarına, ikincisi Elxan isə öz doğma xalqına xidmət edir.

Ərəblər Elxanı tutanda o şüurlu bir ölümü  dar ağacını könüllü olaraq seçir. Çünki o, uzaqgörən bir insandır və işğalçılara xidmət etməyin həmişə pis qurtardığını bilirdi. Cəfər Cabbarlı çox güman ki, bu fikri Demokratik Cümhuriyyətin dağıdılmasında əsas rol oynamış Azərbaycan bolşeviklərinin taleyindən götürmüşdü. 1927-ci ildə «Od gəlini» pyesi tamamlananda 1928-ci ilə qədər Azərbaycan xalqına tutulan qanlı divanın iştirakçıları  Baba Əliyev, Mirzə Davud Hüseynov və başqaları məsul vəzifələrdən uzaqlaşdırılmışdı. Onlar qanlı işləri görəndən sonra daha lazımsız idilər. Böyük vətənpərvər olmuş Nəriman Nərimanovun 1925-ci ildə baş vermiş ölümü də bu problemə material verirdi. O, Azərbaycan hərbi İnqilab şurasının sədri olanda ölkədə çoxlu qanlı və qanunsuz repressiyalar baş vermişdi. Cəfər Cabbarlı bunlardan ortaq bir tale kimi istifadə etməmişdi.

Cabbarlı Demokratik Cümhuriyyətin alovlu tərəfdarı və tərənnümçüsü idi. Elə buna görə də Cümhuriyyətin süqutunu şəxsi faciəsi kimi qəbul etmişdi. Tarixi sənədlərdən onun 1920-ci il aprelin 27-də gecə hakimiyyət Azərbaycan bolşeviklərinə təhvil veriləndən sonra Müqavimət Mərkəzi yaradan cavan müsavatçılar təşkilatının baş katibi seçildiyi məlumdur. Bu mərkəz sonralar gənc müsavatçılar adı aldı və onun bir sıra yığıncaqları Cabbarlının evində keçirildi. 1923-cü ilin yayında və payızında Cəfər Cabbarlı ÇK(Fövqəladə Komissiya) tərəfindən iki dəfə həbs edilib sonradan buraxılmışdı.

«Od gəlini» pyesində ərəb işğalçılarına qarşı mübarizə motivi bu real hadisələrin əks-sədası idi. Cabbarlı Bakıda 1920-23-cü illərdə davam etmiş qanlı terrorun şahidi idi. Bu terrorun tarixi məqsədi azadlıq havasını dadmış Azərbaycan xalqına sovet boyunduruğunu zorla qəbul etdirmək idi. «Od gəlini» pyesinin qəhrəmanı Elxanın şəxsində Cabbarlı gənc nəslə deyirdi: işğal boyunduruğunu qəbul etməkdənsə, düşmənə baş əyməkdənsə, Elxan kimi şərəfli ölümü qəbul etmək daha yaxşıdır.

«Fətəli fəthi» ilə «Od gəlini» əsərini yarım əsrlik bir məsafə ayırır. Amma biz azadlıq hərəkatı tarixini, müstəqilliyin yaranma tarixini təhlil və tədqiq edəndə bu səsləşməni doğurmuş tarixi zəminləri mütləq müqayisə etməliyik. Bu müqayisədə bir tərəfdən Demokratik Cümhuriyyətlə Müstəqil Azərbaycan Respublikası arasında varislik əlaqələri üzə çıxır, o biri tərəfdən isə milli taleyimizdəki az qala təkrarlanan epizodlar aydın bir həqiqətə çevrilir.

Belə proseslərdən biri də Nəriman Nərimanovun taleyi ilə bağlıdır. O, 1920-1925-ci illərdə tragik bir tale yaşadı və 1925-ci ildə vəfat etdi. Amma N.Nərimanovun millət xadimi və fərd kimi faciəsi 70 il sonra, Çingiz Hüseynovun 90-cı illərin ortalarında yazdığı «Doktor N» romanında üzə çıxdı. Bizcə, bunun səbəbi odur ki, xalq və rəhbər problemi 20-ci illərdə siyasi məsələ kimi aktual idi. Eyni məsələ 90-cı illərin ortalarında, artıq müstəqilliyin sabitləşdiyi və Heydər Əliyev tərəfindən idarə olunduğu vaxtda artıq ədəbi bir problem kimi aktual idi.

Müstəqillik itəndən və yenidən əldə ediləndən sonra N.Nərimanov fenomeni eyni dərəcədə aktual idi. Nə üçün? Ona görə ki, bu şəxsiyyət xalqımızın taleyinin, tragik sovetləşmənin canlı təcəssümü idi. Elə buna görə də ədəbiyyatda onun şəxsiyyətinə sovet dövründə dəfələrlə müraciət edilmişdir. Onlardan ən maraqlısı xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun «Pərvanə» romanı idi. Klassik ədəbiyyatda pərvanə tragik bir obrazdır – məhəbbət və əqidə yolunda yanıb kül olan bir simvoldur. Təkcə bu obrazla Mirzə İbrahimov böyük vətənpərvər Nəriman Nərimanovun öz həyatını xalqa həsr etdiyini və ona qurban verdiyini vurğulayırdı.

Lakin Mirzə İbrahimov öz romanını 60-cı illərin ortalarında, Çingiz Hüseynov isə müstəqillik dövründə  90-cı illərin ortalarında yazmışdı. M.İbrahimov 1960-cı illərdə Nərimanovun şəxsi və milli mücadilə tragediyasını tam açıqlığı ilə yaza bilməzdi. Romanın yarandığı dövrdə N.Nərimanov haqda yazmağın özü belə asan deyildi.

N.Nərimanova sovet dövrünün müxtəlif mərhələlərində münasibət müxtəlif cür olmuşdur. O, 1920-1922-ci illərdə Azərbaycan Hərbi İnqilab Şurasının sədri olarkən xalqımıza qarşı qanlı terror siyasətinə müqavimət göstərirdi. O, Bakıda ağalıq edən ÇK (Fövqəladə Komissiya) ermənilərinin və rus millətçilərinin azğın əməllərindən Moskvaya ardıcıl məktublar yollayır, milli siyasətdəki əyintiləri açıb göstərməyə çalışırdı. Lakin bu şikayətlərə baxmayaraq, ermənilərin və millətçi rus zabitlərinin Azərbaycan ziyalılarına qarşı azğınlığı, kütləvi güllələmə siyasəti davam edirdi.

Bakı erməniləri N.Nərimanovun bu istiqamətdəki fəaliyyətini Moskvaya yerli millətçilik kimi təqdim edirdilər. Cavan nəsildən olan Çingiz İldırım, Əliheydər Qarayev, Dadaş Bünyadzadə və başqaları bu mübarizədə ermənilərin tərəfini tutur, N.Nərimanovun millətçiliyi haqqında uydurmaları himayə edir, bu milli xadimin vəzifədən getməsini istəyirdilər.

Bu səbəblərdən 1937-ci il repressiyalarından sonra N.nərimanov haqda millətçi damğası daha da möhkəmləndi. Repressiyalar, məlum olduğu kimi, həqiqətdə olmayan millətçi təşkilatların ifşası kimi gedirdi. N.Xruşşov islahatlarından sonra N.Nərimanov haqda yazmaq və danışmaq da asanlaşırdı. Mirzə İbrahimovun «Pərvanə» romanı da ilk növbədə həyatını xalqının tərəqqisinə qurban vermiş N.Nərimanov haqqında əsl tarixi həqiqəti bərpa etmək məqsədi daşıyırdı və buna da nail oldu.

Lakin erməni millətçiləri, xüsusilə karyeraları Bakı bolşevik təşkilatları ilə bağlı olan ermənilər 60-cı illərdə də N.Nərimanovdan intiqam almaq üçün hər fürsətdən istifadə edirdilər. 1920-1922-ci illərdə Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın ərazisi kimi qalması və bu barədə Moskvada qəti qərar verilməsi məhz N.Nərimanovun fədakar və ağıllı mübarizələrinin nəticəsi idi. Ermənilər bunu unutmurdular.

Lakin N.Nərimanov irsi o qədər canlı və mühüm idi ki, onun ətrafındakı diskussiyalar sonralar da davam etdi. Xüsusilə, Qarabağ torpaqları uğrunda hərəkat başlanandan sonra, müstəqillik tərəfdarı olan partiyaların qəzetlərində bəzi səthi publisistlər N.Nərimanov haqqında nalayiq fikirlər və qiymətlər yazdılar. Hətta N.Nərimanovu milli satqın sayanlar da tapıldı.

Bunlar inqilabi ruhlu epoxanın ifratları idi. Eyni zamanda, belə səhvlər bütün ictimai fikrimiz üçün utandırıcı hallar idi. Bunlar Qarabağ hərəkatı dalğasında siyasətə gələn bir çox ziyalıların siyasi və elmi hazırlıq baxımından ibtidai səviyyədə olduğunu və tarixi prosesləri anlamaq qabiliyyətindən məhrumluğunu göstərirdi.

Çingiz Hüseynovun «Doktor N» romanı bu dəfə müstəqillik dövrünün N.Nərimanov şəxsiyyətinə münasibətindəki səhvləri düzəldirdi. Görünür, M.İbrahimov 60-cı illərdə bu işi tam siyasi açıqlıqla edə bilməmişdi. Ç.Hüseynov Moskvada yaşayırdı, N.Nərimanovun 1920-1924-cü ildəki mübarizələri ilə bağlı bütün arxiv materialları da orada  Moskva arxivlərində idi. Yazıçı onları tədqiq edib romanında onların bir çoxunun sitatlarını verdi. Romanda hətta bütün suallara cavab vermək üçün ədibin meyitinin tibbi müayinə protokollarını da müəllif əsərə cəlb etmişdi.

Maraqlıdır ki, Çingiz Hüseynov bu şəxsiyyətin bolşeviklərlə əməkdaşlığını heç də səhv saymır. O, hesab edir ki, öz tarixinin tragik və qanlı məqamında  1920-1922-ci illərdə Azərbaycan bolşeviklərinə N.Nərimanov kimi vətənpərvər, xalq üçün, onun taleyi və sabahı üçün çalışan və yanan bir şəxsin başçılıq etməsi xalqın taleyinə düşmüş bir şans idi. Nərimanov bir çoxlarını ölümdən xilas etdi, xüsusilə mədəni inqilab üçün, xalqın sovet quruluşundan istifadə edərək maariflənməsi üçün, ana dilinin qorunması və inkişafı üçün, teatrın və kitab çapının, ana dilində təhsilin tərəqqisi üçün misilsiz işlər gördü.

Amma onun 1920-1923-cü illərdə ağalıq edən, Müsavat və İttihad partiyalarının minlərlə günahsız və sıravi üzvünü qıran, Sibirə göndərib məhv edən millətçi bolşevik hərbçilərinə, rus və erməni zabitlərinə gücü çatmırdı. Nəriman Nərimanovun ən yüksək dövlət vəzifəsi tutmasına baxmayaraq, onu inkar edirdilər, ona tabe olmurdular.

Çingiz Hüseynov romanda inandırıcı surətdə göstərir ki, N.Nərimanov Moskvaya işə keçəndən sonra da orada ciddi qəbul olunmurdu. Müsəlman-türk xalqlarını sosialist inqilabına cəlb etmək lazım olanda onun böyük adından və müsəlmanlar arasında nüfuzundan istifadə edirdilər. N.Nərimanov bunları duysa da, onlara o qədər də əhəmiyyət vermirdi. Səmimi bir müsəlman maarifçisi kimi o, dünya sosialist inqilabına inanır və müsəlman xalqların da  İran, Türkiyə, Əfqanıstan, Orta Asiyanın da bu inqilaba qoşulmasını arzulayırdı.

N.Nərimanov sadəlövh insan deyildi. Onun yaşadığı dövrdə dünya sosialist inqilabı üçün real imkanlar var idi: Rusiyada, Türkiyədə, Almaniyada, İtaliyada əbədi sayılan monarxiyalar dağılmışdı. Qalırdı sosialist inqilabının başlanması. Amma inqilab başlanmadı.

N.Nərimanova əzab verən ikinci problem sosializmin nəzəriyyəsi ilə onun praktikası arasında ortaya gələn dəhşətli, qanlı ziddiyyətlər idi. Sosialist inqilabı və bolşevik terroru təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Çar Rusiyası ərazisində 10 milyona qədər insanın həlak olması ilə nəticələnmişdi.

Bəs həyatda dəyişən nə idi, bolşeviklər nəyə nail olmuşdular? Heç nəyə. Mülkiyyətin ictimailəşdirilməsi nəticəsində hər yerdə iqtisadi həyat ölür və kütləvi aclıq, adi ərzaq çatışmazlığı başlanırdı. Vətəndaş müharibəsi 1920-ci ildə bitsə də, SSRİ-də aclıq 30-cu illərin ortalarına qədər davam etdi.

Beləliklə, bolşeviklər sosializmin nəzəriyyəsindən əməli quruculuğa keçən kimi tamam əks nəticələr alınırdı. Oğluna yazdığı məktublar göstərir ki, N.Nərimanov bu çətinlikləri görür, amma sosializm ideyasına inanmaqda davam edirdi. Bu ideya yolunda o özü və onun xalqı misilsiz qurbanlar vermişdi və ədib onlardan imtina edə bilmirdi.

Əməli sosializmin əks nəticələr verməsi bolşeviklər tərəfindən düşmənlərin müqaviməti kimi izah olunurdu. N.Nərimanov isə bir maarifçi kimi bolşevik kadrların keyfiyyətsizliyini vurğulayır, bunun aradan gedəcəyini gözləyir, ermənilərin və rus zabitlərinin, XI ordu əsgərlərinin Azərbaycandakı qanlı terrorunu isə ancaq səhv siyasət kimi izah edirdi.

Əslində isə, burada səhv siyasətdən daha artıq müsəlman xalqlara inamsızlıq vardı. Partiyanın ideoloji sənədlərində bu yox idi. Əməldə isə bu inamsızlıq Azərbaycan bolşevik təşkilatlarında, cəza orqanlarında, xüsusilə ÇK-da (Fövqəladə Komissiya ) və prokurorluqda ermənilərin hegemonluğu və açıq-aşkar işğalçılıq siyasəti ilə bitirdi.

Lakin N.Nərimanovun 1920-1922-ci illərdə Azərbaycanda baş verən siyasi hadisələr üçün şəxsi məsuliyyəti vardı və özü də bunu anlayırdı. Bəlkə buna görə o, hadisələrə qiymət verməkdə ehtiyatlı hərəkət edir, rəngləri tündləşdirməkdən çəkinir, gələcəkdəki işıq ucunu itirməməyə çalışırdı. Onun oğluna məktubları gələcək nəsillərə məktub idi, onların ziddiyyətli dövrü doğru başa düşməsi üçün nigaranlıq hisslərindən irəli gəlirdi. Böyük ədib və dövlət xadimi yanılmırdı.

Onun şahidi, iştirakçısı olduğu hadisələr uzun illər, demək olar ki, Sovet hökumətinin mövcud olduğu 70 il ərzində ardıcıl müzakirə olundu. Bu müzakirələrin mühüm hissəsi də N.Nərimanovun bolşevizmə və Rusiyaya tərəf seçimi idi. Biz artıq dedik ki, bu seçim ümumən xalqın xeyrinə olmuşdur.

Ç.Hüseynov da romanda vurğulayır ki, 20-ci ildən Azərbaycanın Rusiya tərəfindən yenidən istilası tarixin hökmü idi. Ona görə N.Nərimanovun Rusiyaya tərəf, xüsusilə bolşevizmə tərəf seçim etməsinin böyük tarixi mənası vardı.

Bu məna, ilk növbədə bolşeviklərin millətlərə Çar Rusiyasından fərqli münasibəti idi. Bolşeviklər sözdə olsa da, Müstəqil Azərbaycan Respublikasını qəbul edirdilər. Təkcə buna görə bolşevikləri müdafiə etməyə dəyərdi. Hərçənd ki, bolşeviklərin sözləri ilə işləri arasında köklü fərqlər vardı. Bolşeviklər 1922-ci ildə Müstəqil Azərbaycan Respublikasını məhv edib Zaqafqaziya Federasiyası yaratdılar. Bunun nəticəsi olaraq müstəqilliyin bir sıra formal qurumları da aradan getdi.

Lakin N.Nərimanovun başçılığı ilə ərsəyə gələn Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası bir çox cəhətdən formal olsa da, 70 il yaşadı. Azərbaycanın heç vaxt olmamış məxsusi hökuməti 70 il, məxsusi Parlamenti isə 54 il yaşadı. Bütün bunlar həm də N.Nərimanovun seçimi və irsi ilə bağlıdır.

Müstəqillik ərəfəsində Mədəni İnqilab dövrü bədii ənənələri ilə səsləşən əsərlərdən biri də Ənvər Məmmədxanlının «Babək» romanı idi. Məlumdur ki, C.Cabbarlının əlyazmalarında «Od gəlini» əsərinin adlarından biri Babək olmuşdur. Lakin Cabbarlı daha dərin ümumiləşdirmələr aparmaq və bolşevik tənqidlərindən yaxa qurtarmaq üçün Babək hərəkatı əsasında yazdığı əsərin baş qəhrəmanının adını Elxan qoymuşdur ki, bunun da mənası elin, xalqın başçısı deməkdir.

Mədəni İnqilab dövründə Azərbaycanın bir çox problemləri  o cümlədən siyasi və mədəni taleyi ilə bağlı məsələlər açıq müzakirə olunurdu. «Od gəlini» həm də bunlara cavab idi. Bəs müstəqillik ərəfəsində «Babək» romanının yaranması nə demək idi? Əlbəttə, bu da zamanın sifarişi idi və dağılma ərəfəsində olan Sovetlər Birliyinin öz ömrünü bitirdiyini deyirdi. Çünki «Babək» romanı və bu tarixi qəhrəmanın özü Azərbaycanın müstəqilliyinin, yadellilərə nifrətinin, öz evinə özünün sahib olması ideyalarının rəmzi idi.

Bu səsləşmə SSRİ-nin dağılma ərəfəsində Azərbaycanın müstəqil taleyi probleminin təkidlə üzə çıxdığını təsdiqləyirdi. Xalqın Çingiz Hüseynov, Ənvər Məmmədxanlı, Əzizə Cəfərzadə, İsa Hüseynov kimi yazıçıları xalqın yaxın taleyi haqda düşüncələrini romanlara çevirirdilər. Bunun özü xalqımızın mənəvi tarixində bədii fikrin hegemonluğu faktını yenidən təsdiq edirdi. Məsələn, Əzizə Cəfərzadənin hələ 1983-cü ildə çap olunmuş “Hun dağı” povestində Azərbaycan xalqının tarixinin türklüklə bağlı kökləri bədii şəkildə ortaya qoyulurdu. Zahirən etnoqrafik üslubda olan bu əsərdə yazıçının siyasi və milli uzaqgörənliyi mühüm məna daşıyırdı. Əsər ilk növbədə gəncliyin milli ovqatlarına hesablanmışdı.

İsa Hüseynovun “İdeal” romanı müasir mövzuya həsr olunsa da, onun ikinci planda olan ideya xətti Azərbaycan tarixinin qadağan olunmuş, xalqdan gizlədilmiş səhifələrinin xalqa çatdırılması idi. Yazıçı burada xalqımızın dinlər və sivilizasiyalar tarixindəki rolunu və yerini axtarır, bu barədə öz bədii gümanlarını irəli sürürdü. Əsərin əsas ideyalarından biri xalqın tarixi şüurunun, öz tarixini düzgün bilməsinin əhəmiyyəti məsələsidir. Yazıçı belə bir məsələ qoymaqda haqlı və uzaqgörən idi, çünki milli şüuru, milli tarixi üzdə olmayan xalq milli və müstəqil dövlət qura bilməz. Lirik cərəyana məxsus olan İsa Hüseynovun müdriklik illərindəki fikri qənaətləri belə milli səciyyə daşıyırdı.

Millətin siyasi taleyi də ilkin olaraq publisistikada və siyasi dairələrdə deyil, yenə də bədii fikrin dərinliklərində  «Fətəli fəthi», «İdeal», «Məhşər», «Hun dağı”, “Bakı-1501”, “Çaldıran döyüşü”, «Babək» kimi tarixi romanların səhifələrində üzə çıxırdı. Növbəti dəfə Azərbaycanda siyasi təfəkkür bədii təfəkkürün arxasınca gəlir, ondan geri qalır, xalqın sabahını proqnozlaşdırmaqda öz acizliyini göstərirdi.

Bu həm də Azərbaycanın taleyi, azadlığı və müstəqilliyi məsələlərinin müzakirə olunduğu yeni bir tarixi mərhələnin açılması demək idi. Ermənilərin Stepanakertdə 1988-ci ildə Azərbaycana qarşı qaldırdığı qiyam bunun böyük əlaməti idi.

Ənvər Məmmədxanlının Babəki xalq rəhbərindən daha çox, milli döyüşçü obrazını xatırladır. Qocaman yazıçının seçdiyi belə konsepsiya təsadüfi deyildi: onun dərin ədəbi və siyasi mənası vardı. Romanda Babəkin bir döyüşçü kimi daha artıq qabardılması, ilk növbədə yazıçı fəhminin müstəqillik qazanmaq üçün mütləq mücadilələr olacağı, qurbanlar veriləcəyi barədə qənaəti ilə bağlı idi. Sonrakı tarixi hadisələr  Qarabağ uğrunda əvvəlcə sərhəd müharibəsinin, sonra isə həqiqi müharibənin başlanması bundan xəbər verirdi.

Ənvər Məmmədxanlıdan əvvəl yaradılmış iki Babək obrazı bir qədər başqadır. Cəfər Cabbarlının Babək-Elxanı ilk növbədə uzaqgörən bir el rəhbəridir. Elxan qan və zülmlə dolu tarixin qanunlarını, sirlərini tapmış bir filosofdur, peyğəmbərcəsinə uzaqgörəndir. Cabbarlının Elxan-Babəkində gördüyümüz utopik xüsusiyyətlər, Dilək dağında tətbiq olunan sosial doktrina əslində azadlıq fəlsəfəsidir, yaxşı yaşamaq fəlsəfəsidir. Cəfər Cabbarlı bu fəlsəfəni ona görə önə çəkir ki, bolşevik senzurasının diqqətini yayındırsın, əsərdə tarixi kolorit yaratmaqla onun müasir mənalarından sərfi-nəzər edilsin.

Ümumi bir nəzər yetirdikdə, görmək olar ki, Babək-Elxan dramaturq tərəfindən Azərbaycanın xilaskarı obrazı kimi yaradılıb. Cabbarlı Demokratik Cümhuriyyət dağılandan sonra anlamışdı ki, milli dövlət idealı onu icra edəcək, ona canını fəda edəcək müdrik, uzaqgörən, insanları arxasınca apara bilən rəhbərlər olmadan mümkün deyildir. Xalqın sevib inandığı, arxasınca döyüşə getdiyi rəhbər-siyasətçi əsil xilaskardır. Elxan da bu xilaskarın obrazı idi.

Hələ «Od gəlini» əsərini yazarkən Cəfər Cabbarlı bilirdi ki, bolşevik qəzetləri onun tamaşasından sonra müəllifi millətçilikdə günahlandıracaqlar. Ona görə də dramaturq Elxanın canından artıq sevdiyi vətənin obrazını Solmaz obrazında yaratmışdır. O əbədi və gözəl vətənimizin rəmzidir. Pyesdə üç qüvvə onun uğrunda mübarizə edir: onlardan birincisi ölkənin sərvətlərini daşıyıb aparmaq istəyən ərəb işğalçıları, ikincisi Altunbay kimi satqın və qarınpərəstlər, üçüncüsü isə Babək-Elxandır. Birinci iki qüvvə Azərbaycana öz şəxsi maraqları və məqsədləri, qızıl toplayıb varlanmaq üçün Azərbaycana  Solmaza yiyə çıxmaq istəyirlər. Onların məqsədi xeyirlərinə görə Azərbaycana və onun xalqına zülm etməkdir.

Babək-Elxan isə tamam əks mövqedədir. O, Azərbaycanı  Solmazı bütün varlığı ilə sevir. Onun əsas idealı vətəni azad və xoşbəxt görməkdir. Elxanın simasında biz ən ali, ən təmiz, ən təmənnasız vətən sevgisini görürük. Bu sevgi Babək-Elxanı bizim nəzərimizdə yüksəldir, çünki onun Azərbaycana sevgisində, onu xilas etmək ehtirasında heç bir şəxsi motiv yoxdur. Bu təmənnasız övlad sevgisidir, ona görə həmin sevgi Babək-Elxanın özü üçün də, bizim üçün də müqəddəsdir.

Babək-Elxan haqqında danışmağın əsas çətinliyi qəhrəmanın vətən sevgisinin yeni nəsillərə bütün genişliyi ilə çatdırılmasıdır. Bunun üçün Elxanın Solmazla bağlı monoloqlarını və dramatik replikalarını oxumaq və bu mətnlərin ikili mənasına diqqət etmək lazımdır. Pyesdəki vəziyyətlərdə Solmaza bir qadın misalında deyilən bu sözlər, əslində Azərbaycan haqdadır, vətənimizin misilsizliyi haqdadır.

1990-cı ildə Səid Nəfisinin “Babək” kitabı da azərbaycan dilində çap edilmişdi. Qeyd edək ki, İranda yaşayan bu alim və yazıçı Azərbaycanın vətənpərvəri kimi diqqəti cəlb edir. Şübhəsiz ki, onun Cəfər Cabbarlının 1926-cı ildə bitirdiyi «Od gəlini» əsərindən xəbəri var idi. O, öz əsərini çox-çox sonralar, həm də dəqiq tarixi mənbələr əsasında yazmış və əsər vətənpərvər ruhuna görə Qarabağ hərəkatı başlanandan sonra Azərbaycan dilinə tərcümə olunub kitab şəklində buraxılmışdır.

Maraqlı və qiymətli cəhətlərdən biri budur ki, Səid Nəfisi tarixi mənbələr əsasında əsərə «Babəkin ölkəsi» adlı ayrıca fəsil əlavə etmişdir. Həmin hissədə çox mühüm bir iş görülür: tarixi mənbələrdə Azərbaycan adlandırılan və müəllifin Babəkin vətəni adlandırdığı ərazilər müasir coğrafi terminlərdə lokallaşdırılır. Bu halda, Azərbaycan ərazisinə IX əsr sərhədləri ilə Həmədandan Şimala indiki Urmiya, Ərdəbil, Təbriz ostanlarının əraziləri düşür. Bundan başqa, Babəkin ərəblərə qarşı vətənpərvər mübarizəsinin əraziləri kimi Mil və Muğan düzləri də göstərilir.

Əsərdə irandilli xristianlar olan ərmən tayfaları (X əsr Azərbaycanına aid torpaqlarda) yaşayırlar və Babəkin taleyində bədnam rol oynayırlar. Əsərdən görünür ki, Babəkin ölkəsinin və qoşununun əsasını Azərbaycanın cənub və Qarabağ bölgəsinin dağlıq ərazilərinin sakinləri təşkil etmişlər. Səhra ərazilərindən və şəhərlərdən toplanmış ərəb xilafət qoşunu dağlıq ərazidə döyüş qaydalarını bilmir və Babəklə mübarizədə bir-birinin ardınca məğlub olurdular.

Səid Nəfisinin Azərbaycan milli şüuru üçün əhəmiyyətli olan xüsusiyyəti odur ki, Babəki məhz Azərbaycan adlı ölkənin qəhrəmanı kimi təqdim etmişdir. İranın çox nüfuzlu alimi və yazıçısı olsa da, Səid Nəfisi mənşəcə türk idi. Babəkin məxsusi olaraq Azərbaycana məxsus olduğunu təsdiq və təsbit edəndə o, ilk növbədə, ərəb tarixçilərinin əsərlərindən çıxış edirdi. Onlar isə Babəki hər yerdə bir iranlı kimi yox, azərbaycanlı kimi təqdim etmişlər. Şah zamanında İran millətçiliyi rəsmi surətdə təbliğ edilirdi. Ona görə ancaq Səid Nəfisi kimi böyük nüfuz sahibi olan bir alim «Babək» kimi bir əsəri İranda çap etdirə bilərdi.

Ərəb tarixçiləri Babək haqqında çoxlu böhtanlar yağdırmışlar. Bu böhtanlar Babəkin dinsizliyi, müsəlmanlara guya düşmən kəsilməsi ilə, onları qırması ilə bağlıdır. Lakin bu iddialar tənqidə dözmür. Babəkin islama düşmən adam kimi təqdim edilməsi isə taktiki bir addım idi, məxsusi olaraq Xilafətin müsəlmanlardan ibarət olan qoşununa hesablanmışdı. İstilaçı orduya guya din yolunda vuruşması təlqin edilirdi.

Babəkin ibadət etdiyi din isə atəşpərəstliyin və xristianlığın eklektiv vəhdətindən ibarət idi. Babəkilərin ehkam kimi qəbul olunmuş müqəddəs kitabı, dövlət tərəfindən himayə edilən strukturlaşmış dini qurumları yox idi. Belə olduqda, IX əsr Azərbaycan əhalisində müsəlmanlara qarşı onları qırmaq dərəcəsində dini nifrət ola bilməzdi.

Babəkin zamanında Azərbaycanda nizami ordu və dövlət tərəfindən himayə olunan dini məzhəb yox idi. Ərəb tarixçilərinin hamısı göstərir ki, Babək yetim bir oğlan olmuşdur və ancaq qüvvətli xarakteri, sərkərdəlik istedadı sayəsində könüllü xalq ordusunun başçısına çevrilmişdir. Belə olan şəraitdə o zaman, IX əsrdə Azərbaycanın dağlıq ərazilərində müsəlmanlara nifrət ola bilməzdi.

Şübhəsiz ki, dağlıq ərazilərin sakinləri ərəb xilafətinin hakimiyyətini qəbul etmək istəmirdilər. Bu isə, ilk növbədə vergidən azad olmaq istəkləri ilə bağlı idi. Məlumdur ki, dağlarda yaşamaq nə qədər təhlükəsizdirsə, o qədər də maddi çətinliklərlə bağlıdır. Bu çətinliklər həm də torpaq əkib becərməyin əziyyətləri və məhdudluğu ilə şərtlənirdi. Dağların əhalisi ərəb xilafətinə vergi ödədiyi halda sərt qış şəraitində acından qırıla bilərdi. Ona görə dağ əhalisinin nəhəng Xilafətə qarşı vuruşmaqdan başqa çarəsi qalmırdı.

IX əsrdə baş vermiş işğala qarşı mübarizənin Azərbaycan tarixinin ayrılmaz hissəsi kimi qələmə alınması bizim üçün milli qürur hissləri yaradan bir haldır. Əsərin əsas fikir xəttini vətənpərvərlik, ana torpağa bağlılıq, öz evinin sahibi olmaq idealları təşkil edir. Azad yaşamaq, öz taleyinin sahibi olmaq istəyən hər bir xalq silah götürüb yadlara qarşı mübarizəyə hazır olmalıdır.

Səid Nəfisinin Azərbaycana məhəbbəti və rəğbəti bir də onda özünü göstərir ki, o, Babəkin və onun xalqının əxlaqi sifətləri barədə böhtanlara əsaslı cavablar verir. Həm də bu cavabları o, ziyalıya yaraşan təmkinli, ciddi elmi əsaslara söykənərək verir. Alim göstərir ki, xürrəmilər nəinki əxlaqsız deyildilər, onlar əxlaqi şüur etibarı ilə xilafət ordusunun əsgərlərindən üstün idilər və buna görə otuz il ərzində ona qalib gəlirdilər.

C.Cabbarlının, Ə.Məmmədxanlının araşdırdığımız əsərləri sayəsində bizim gənc nəsillər Babəki və onun qoşun başçılarını Azərbaycanın mərd oğulları kimi sevirlər. Ənvər Məmmədxanlının ssenarisi əsasında çəkilmiş bədii film də istiqlal, azadlıq və yadlara nifrət hissləri əsasında çəkilmişdir.

Cəfər Cabbarlının Elxanı kimi, bu bədii filmdə yaradılan Babək obrazı da öz canını vətənə fəda edən bir döyüşçüdür. Onların hər ikisi ana torpağın azadlığı yolunda ölümə gedirlər, həm də müdrikliklə, qorxmadan, düşmənin üzünə dik baxaraq gedirlər.

Müstəqillik ərəfəsindəki ədəbiyyatda Babək obrazı xüsusi məna daşıyırdı. O, həm torpaq uğrunda qan tökən döyüşçü, həm də xalqı xilas edən ideal rəhbər obrazı idi. Bu birlikdə ərəfə ədəbiyyatının mədəni inqilab və milli hərəkat dövrü ədəbiyyatı ilə varislik əlaqələri və tarixi yetkinliyi meydana çıxırdı.

1917-1920-ci illərdə Cəfər Cabbarlının yaratdığı sərkərdə və rəhbər obrazları (Elxandan başqa) Gənc Türklər İnqilabının rəhbərləri və Nuru Paşa kimi türk generalları idi. Çünki həmin illərdə Azərbaycan dövləti, ilk növbədə Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycana daxil olması sayəsində yaranmışdı. Ona görə milli ziyalılar hələ dövlətçilik qurmaqda hər bir xalqın öz qüvvələrinin, öz sərkərdələrinin zəruriliyi barədə qənaətə gəlməmişdilər.

Sovetlərin dağılma ərəfəsində bu məsələ ziyalıların çoxuna aydın idi. Onlar bilirdilər ki, Türkiyənin yardımı ilə qurulan və tarixin hökmü ilə dağılan Demokratik Cümhuriyyət liderləri nə üçün bütün dünyada sərgərdan olub faciələrlə üzləşdilər. 1945-1946-cı ildə Cənubi Azərbaycanda muxtariyyət uğrunda S.C.Pişəvərinin başçılığı ilə hərəkatın məğlubiyyət səbəbləri, o tayda fədailərin kütləvi qırğını da düşünən ədəbiyyat adamlarına artıq məlum idi. Sovetlər və İ.Stalin İran hökumətindən güzəştlər almaq üçün əvvəlcə Cənubda hərəkata kömək etdi, sonda isə onu yardımsız və müdafiəsiz qoydu.

Bu tarixi hadisələrdən sonra çoxları anlayırdı ki, istiqlal və azadlıq əldə etmək üçün xalqa öz döyüşçüsü və mətin iradəli, xalqını hədsiz dərəcədə sevən rəhbər lazımdır. 1970-1980-ci illərdə nəsrdə və dramaturgiyada rəhbər və xalq probleminin təkrar-təkrar qoyuluşu və müzakirəsi həm də bununla bağlı idi.

Milli dövlətin yaranması, müstəqilliyin qorunması üçün böyük rəhbərin zəruriliyi fikri ərəfə dövrü ədəbiyyatının nailiyyəti idi və xalqın, onun qabaqcıl qüvvələrinin müstəqilliyə qovuşmaq üçün yetişdiyini təsdiq edirdi.

Mədəni inqilab dövrünə nəzər salanda görürük ki, orada milli rəhbər probleminin yerini marksist nəzəriyyədən gələn fəhlə sinfinin cəmiyyətdə rəhbər rolu barədə nəzəriyyə tuturdu. Bu nəzəriyyənin Azərbaycanda yayılması milli hərəkat dövrü ədəbiyyatının bu məsələyə münasibətinə nisbətən geriləmə idi.

Ona görə ki, fəhlə sinfinin cəmiyyətdə və inqilabda rəhbər rolu barədə nəzəriyyə səhv və uydurma idi. Rusiyada 1917-ci ilin fevralında I Nikolayın taxtdan salınması ilə nəticələnən inqilab heç də fəhlə inqilabı deyildi. Əslində bu, itaətdən çıxmış və komandirlərin seçilməsi təcrübəsinə əsaslanan qiyamçı ordunun həyata keçirdiyi çevriliş idi. Ekstremist ziyalılardan ibarət olan Bolşevik partiyası Rusiya dövlətçiliyinin taleyinə düşmən şüarların köməyi ilə xaosdan istifadə edib hakimiyyəti ələ almışdı. Onların marksist partiyasının fəhlələrə və fəhlə sinfinə heç bir dəxli yox idi.

Mədəni inqilab dövründə fəhlə sinfinin inqilabda rəhbər rolu barədə saxta nəzəriyyə milli düşüncəyə böyük ziyan vururdu. Normal, uzaqgörən, məsuliyyətli rəhbər problemi ilə ölkəni yaxşı idarə edə biləcək kadrlar problemi də bir kənara atılırdı. Nəticədə, Azərbaycanda saysız-hesabsız rus, erməni və müsəlman olan avantüristlər bolşevik hakimiyyət piramidasının başına gəlir və xalqa, onun dağılmış təsərrüfatına ağır divan tuturdular.