Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ sumqayit döVLƏt universitetiNİn nəZDİNDƏ sumqayit döVLƏt texniKİ kolleci «Sənaye sahələrinin proses və aparatları»

 

Maddi və energetik hesablamalar. İstehsal
intensivliyi və məhsul çıxımı

Hər hansı kimyəvi məhsulu istehsal etmək üçün xammal,reagent, enerji 
,müasir maşın və aparatlar və işci qüvvəsinin olması vacibdir. Kimyəvi texnoloji 
prosesləri aparmaq üçün maşın və aparatların səmərəli işləməsini öyrənmək eləcə 
də, onların aparatlarını xarakterizə edən kəmiyyətlər aşağıdakılardır: 
1.Məhsuldarlıq.
Vahid zamanda aparata verilən xammalın və yaxud vahid 
zamandan alınan əsas məhsulun miqdarına məhsuldarlıq deyilir. kq/san, kq/saat, 
t/gün, t/il, yaxud m
3
/san, m
3
/saat, m
3
/gün, m
3
/il ilə ölçülür. Aparatın məhsuldarlığı 
onun qabarit ölçülərindən asılıdır. Yəni bu ölçülər böyük olduqca məhsuldarlıq da 
yüksək olur. Lakin məhsuldarlıq əsasən aparat daxilində gedən prosesin sürətindən
də asılıdır. Aparılan araşdırmalardan prosesin getmə sürəti yüksək olduqca onun 
məhsuldarlığı da böyük olur. 
2. Aparatın istehsal mintensivliyi.
Kimya texnologiyasında işlədilən maşın 
və aparatların səmərəli işləməsini xarakterizə edən əsas kəmiyyətlərdən biri onların 
ıstehsal intensivliyidir. Aparatın vahid ölçüsünə görə məhsuldarlığına onun istehsal 
intensivliyi deyilir. Məsələn reaktorun əsas ölçüsü onun reaksiya həcmidir, V
r
1m
3
reaksiya həcminə görə reaktorun məhsuldarlığı həmin reaktor üçün 
istehsal intensivliyindən ibarət olur. Başqa sözlə reaktorun hər 1m
3 
həcmindən 
alınan məhsul miqdarı reaktorun intensivliyini təyin edir. Maşın və aparatların 
istehsal intensivliyi artdıqca onun məhsuldarlığı da yüksəlir. Istehsal intensivliyini 
yüksəltmək üçün elmi- texniki yenilikləri istehsala tətbiq etməklə mümkündür. 
3. Məhsul çıxımı.
Kimyəvi- texnoloji proseslərin səmərəliliyini xarakterizə 
edən kəmiyyətlərdən biri də məhsul çıxımıdır. Məlumdur ki, prosesə verilən 
xammalın hamısı tələb olunan məhsula çevrilmir və aşağıdakı sxem üzrə paylanır. 
A+B→A
1
+V+C+D 

---

burada A- xammal; B- köməkçi reagent (həlleci); A
1
- prosesdə çevrilməyən 
xammal; V- prosesdən alınan əsas məhsul; C və D- aralıq yaxud tullantı 
məhsullardır. 
Məhsul çıxımı dedikdə 
𝛽, 
prosesdən alınan məhsul miqdarının (G
v
) prosesə 
verilən xammal miqdarına (G
A
) olan nisbətinin faizlə ifadəsi nəzərdə tutulur. 
𝛽
= 
𝐺
𝑉
𝐺
𝐴
100%
Düstrurdan göründüyü kimi prosesdən alınan məhsul miqdarı prosesə 
verilən xammal miqdarına nə qədər yaxın olsa, bir o qədər məhsul çıxımı yüksək 
olar, bunun nəticəsində prosesin səmərəliliyi də yüksələr. Məhsul çıxımını artırmaq 
üçün göründüyü kimi xammalın çevrilmə dərəcəsini artırmaq ( A
1
– i azaltmaq) və 
tullantı məhsulların çıxımlarını azaltmaq lazımdır. Bu yalnız elmi- texniki 
tərəqqinin nailiyyətlərindən texnikada istifadə etməklə əldə edilə bilər.
Hər hansı texnoloji prosesi aparmaq üçün xammalın sərfini, məhsul çıxımını, 
aparatın məhsuldarlığını, prosesdə baş verən məhsul itkilərini təyin etmək üçün 
həmin prosesin maddi balansı tərtib olunur.