Azərbaycan rеspublikasi təHSİl naziRLİYİ



Yüklə 0,73 Mb.
səhifə24/43
tarix02.01.2022
ölçüsü0,73 Mb.
#39807
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   43
AZ rbaycan rеspublikasi t HS l naziRL Y

Gənclik günahları yuyularsa da,

Qocalıq günahı yuyulan deyil! [123,46-47]

Sən sonsuz dəryasan, mən kiçik damla

Xəzər damlası da Xəzər qədərdir [123, 25]

Sevgi həm ölümdür, həm əbədiyyət! [123, 107]

Bura zülmət boğan, günəş doğandır [123, 152].

Şam nuru ulduz kimi uçurdu göyə

Şam olub enirdi yerə ulduzlar [124, 41- 42].

Cavansan gözəllər dörd dövrəndədir,

Qocaldın kimsəyə lazım deyilsən! [124, 44]
Ədəbi dilin digər üslublarından fərqli olaraq bədii dildə antonimlər üslubi cəhətdən daha geniş əhəmiyyətə malikdir. Belə ki,bədii dildə mütləq antonimlərlə yanaşı, üslubun tələ­bi ilə antonimlik hüququ qazanan üslubi antonimlər daha iş­lək­dir. Təbii ki, sözlərin üslubi cəhətdən antonimlik təşkil et­mə­si, eyni zamanda onların çoxmənalılıq və məcazilik kimi key­­­fiyyətə malik olmasından irəli gəlir. A.M.Qurbanov an­to­nim­­lərin üslubi əhəmiyyət daşıdığını qeyd edir və göstərir ki, «nitqdə antonimlərin üslubi rolu da böyükdür. Bunların va­si­­təsilə əşyanın, şəxsin, hadisənin və sairin müəyyən cəhətləri bir-biri ilə qarşılaşdırılır, bunun nəticəsində anlayış haqqında ay­­dın, gözəl təsəvvür yaradılır. Eyni zamanda, bu qrup söz­lər fikrin daha dəqiq və emosional ifadəsinə də xidmət edir» [62,349].Məsələn,xoş–bəlalı,mehribanlıq–qaranlıq,dost–pa­xıl sözləri mütləq antonim deyildir. Lakin mətndə işlənmə ye­ri­nə, üslubi məqamına görə bu sözlər antonim ola bilir. Bunu N.Xəzri poeziyasından gətirdiyimiz aşağıdakı bədii parçadan da aydın görə bilərik:
Arxa ol, xoş gündə, bəlalı gündə! [123, 40]

Gəldimi mehribanlıq,

Bəlkə gedir qaranlıq? [123, 182]

Elə ki, dost-tanış geyindi qara,

Dövrəndə irişən paxıllar ki var

Daha olmayacaq öləndən sonra [124, 85].


Nümunələrdən göründüyü kimi, sözün çoxmənalılığı onun müxtəlif sözlərlə antonim olmasına şərait yaradır, yəni çox­mənalı sözün bir neçə antonimi ola bilər. Eyni zamanda çox­­mənalı sözlərin müxtəlif mənalarının antonimləri özləri də öz aralarında sinonimlik yaradır:
Zəif bir səs dinirdi, - o xəyaldı, ya gerçək? [123, 182]

Həqiqət acıdır-fəqət dərmandır,

Yalan şirindirsə-əfi ilandır [124, 96-100]

Bu bir xəyal idi, yoxsa həqiqət? [124, 103-106]

Bəli mən bilirəm şairlik nədir,

Kimi doğru yazır, kimisə yalan [124, 188]

Oyandım...

Ey yuxu,

Ey kabus çəkil !

Gördüyüm yaxşı ki, həqiqət deyil [123, 128]


Yuxarıdakı nümunələrdə həqiqət sözünün antonimi olan yalan-xəyal sözləri bir-biri ilə sinonimdir. Bu sözlərin doğ­­­­­­­­ru-gerçək antonimləri də sinonimdir. Çoxmənalı sözün bir neçə antonimi olur ki,bunlar da ayrılıqda bir-biri ilə si­no­­nimdir. Deməli, bir sinonim cərgənin hər bir üzvü, başqa bir sinonim cərgənin hər bir üzvü ilə antonim münasibətdə ola bilir. Bu da bir daha göstərir ki, sinonimlər kimi antonimlər də sözün semantikası ilə sıx surətdə bağlı olan leksik-üslubi kateqoriyadır.

Bədii ədəbiyyatda üslubun tələbi ilə məcazi mənalı an­to­­­­nimlər əmələ gəlir ki, bunlar da hər bir yazıçı və şairə ha­di­sə və obrazlar arasındakı ziddiyyətləri fərqləndirmək, onları qar­­­­­­­­­­şılaşdırmaq imkanı verir. Nəticədə hətta nominativ məna­sın­­da antonim olmayan sözlər də antonim kimi iş­lə­n­ərək, gü­c­­­­­lü təsir bağışlayan təzad yaradır:


Varlılar keyf çəkir xanimanlarda,

Dilənçi çoxalır

səxavət gedir [124, 18].



Məzluma verdiyi əziyyət üçün

Zalıma məhkəmə qurular bir gün [124, 96]

Bəlkə Xeyirlə Şər birgə doğulub

Birisi işıqdır, birisi zülmət!

Dünyaya gəlsə də, ifritə kimi

Şər-mələk cildində görünər bəzən [124, 126-127]
Nümunə gətirdiyimiz bədii parçalarda şair iki təbəqəni – əzən və əzilənlər arasındakı fərqi vermək üçün varlı dilənçi; məz­­lum-zalım; xeyir-şər; ifritə-mələk kimi sözləri qarşı­laş­dır­maq­­la bir-biri ilə əks qütbdə duran hər bir təbəqənin özü­nə­məx­sus, fərdi xüsusiyyətlərini fərqləndirərək müəy­yən­ləşdir­miş­­dir.

Bədii dildə müxtəlif köklü leksik vahidlərdən ibarət an­to­­­nimlərlə yanaşı,qrammatik məzmunca əks mənalı şəkil­çi­lər qəbul edən antonim səciyyəli sözlərdən də istifadə edilir.



Qeyd edək ki,eyniköklü sözlərin inkarlıq şəkilçisi qə­bul et­mə­­si nəticəsində yaranan əksmənalı sözlərin antonim olub-ol­ma­ma­­sı haqqında alimlər arasında fikir müxtəlifliyi vardır. Belə ki, bir qrup dilçilər – A. A. Reformatski [111,66], L. R. Zin­­­­­­­­­­­der, T. V. Stroeva [102,356], M. D. Stepanova [114,229], Y. N. Qe­­­­­­­lıblu [98, 93-108], N. M. Şanskiy [118, 22], L. A. Vve­­­­­­­­­­­dens­ka­­ya, Q. B. Dı­­bina, İ. İ. Şeboleva [92,52-53] qram­ma­­­tik vasi­tə­lər-morfem və şəkilçilərin vasitəsilə əmələ gələn əksmənalı sözləri antonim he­sab etdikləri halda, digər qrup dil­­çilər – L. A. Bu­la­xov­­ski [91,44-45], E. M. Qalkina–Fe­do­ruk [96,24] isə bu cür söz­lə­rin anto­nim­li­yinə inanmır və anto­nimlik anlayışını yalnız zid­diy­­­yətlər ifadə edən müxtəlif kök­lü sözlərlə bağlayırlar.

Azərbaycan dilçiliyində isə antonimlərin tədqiqi ilə məş­ğul olmuş alimlərdən R.C.Məhərrəmova, T.Ə.Əfəndiyeva, S.Ə.Cə­­­­­­­­­­­­­­­­­­fərov və H.Ə.Həsənov inkar şəkilçilər vasitəsilə eyni kök­­­­dən əmələ gələn antonimlər məsələsinə toxunmuşlar. La­kin bu haqda onların fikirləri müxtəlifdir. S.Ə.Cəfərov inkar şə­kilçilər vasitəsilə eyni kökdən düzəlmiş sözləri antonim say­mır və göstərir ki, «üslubi antonimlərin bir hissəsi şəkilçilər he­sa­bına düzəlir. Bu morfoloji antonimlik üslubi, şərti səciyyə da­şıyır və leksik vahid kimi lüğət tərkibində qeydə alınmır və sö­zün məz­mu­nun­da müvəqqəti inkarlıq yaradır, üslubi sə­ciy­yə daşıyır, inkar şəkilçiləri düşən kimi sözdə inkarlıq da itir. Mə­­sələn, yaz-yazma, gəl-gəlmə, duz-duzsuz və s.» [23,42]. H.Ə.Həsənov da eyni fikri təsdiqləyərək yazır: «Təsdiq və inkar formalarda işlənən eyniköklü sözlər arasında da zid­diy­yət var, lakin həmin sözlər bir-biri ilə antonim olmur. Çünki in­kar şəkilçili eyniköklü sözlə ifadə olunan əks məna həmin sö­zün öz leksik mənası ilə deyil, ona əlavə edilən şəkilçi ilə bağ­lıdır. Şəkilçi sözün daxili mənasını nə dəyişir, nə də onda əks cəhətləri aşkara çıxara bilir. Müxtəlif köklülər mənanın müx­təlif əks tərəfli olduğunu meydana çıxarır. İnkar şəkilçiləri əlavə olunduğu sözu məzmunca inkar edir» [38, 80].

R.C.Məhərrəmova və T.Ə.Əfəndiyeva isə, əksinə, inkar şəkilçisi qəbul edib bir-birinə zidd mənalar ifadə edən sözləri şərti antonim kimi qəbul edirlər. Belə ki, R.C.Məhərrəmova qeyd edir: «Əgər eyni kök-söz qrammatik məzmunca əks semantikalı şəkilçilər [-lı və -sız, -ma, -mə inkar şəkilçisi] qə­bul etdikdə əks və zidd mənalı leksik vahidlər yarada bilirsə müqayisə edək: ağıllı-ağılsız, güclü-gücsüz, yağlı-yağsız, get­mək-getməmək, yağmaq yağmamaq və s. Deməli, bunları an­to­nim hesab etmək olar.Adətən,antonimlərə müxtəlif kök­lü sözləri aid edirlər, lakin bəzi dilçilər inkar şəkilçıləri ilə dü­zə­lən sözləri də antonim hesab edirlər. Sevir-sevmir, gəlir-gəl­mir və s. Gətirdiyimiz misallardakı ağıllı, güclü, yağlı, get­mək, yağmaq sözlərinin başqa fonetik tərkibli, dəli, zəif, ya­van, qalmaq antonim qarşılığı ayrılıqda işlənmə yerinə görə bir-birinin sinonimi ola bilir. Məsələn, üzlü adam, yaxud sır­tıq adam, gücsüz-zəif, yağsız-yavan, getməmək-qalmaq. De­mə­li, inkar şəkilçisi qəbul etmiş bu sözlər həmin şəkilçi ol­ma­dan mütləq antonim təşkil eləyən kök sözlərlə sinonim cər­gə­də birləşirsə onları da antonim kimi götürmək mümkündür» [65,211]. T.Ə.Əfəndiyeva da təsdiqləyir ki, «bədii dildə in­kar­lıq şəkilçilərini qəbul edən eyniköklü sözlərin bir qismi təzad yaradan qüvvətli vasitə kimi çıxış edə bilir» [26,68]. Bü­tün deyilənləri nəzərə alaraq deyə bilərik ki, leksik mə­na­sı­na görə antonim olmayan, lakin inkarlıq şəkilçisini qəbul et­mə­si nə­ti­cə­sində müəyyən bir mənanın əks tərəfini bildirən söz­ləri an­to­nim hesab etmək məqsədəuy­ğundur. Fikrimizi ay­­­dın­laş­dır­maq üçün N.Xəzri yaradıcılığından nümunə gə­tir­di­yi­miz şe­­­ir parçalarına nəzər yetirək:


Eşqimin sultanı - o gözəl qızı

Həm görmək istərəm, həm də görməmək [123, 13]




Yüklə 0,73 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   43




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin