AZƏrbaycan respublikasinin prezidenti yaninda döVLƏT İdarəÇİLİk akademiyasi
Yüklə 6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qədim Hindistan B.e.ə. III minilliyin axırıncı üçdə bir hissəsi ilə tarixi göstərilən, b.e.ə. təxminən XVIII əsrdə mövcudluğunu dayandıran Hind sivilizasiyası, yazılı mənbələrin olmamasını nəzərə alaraq təəssüf ki, öz dövlətçiliyinin, siyasi hakimiyyətin təşkil edilmə formalarının və idarəetmə sisteminin sirlərini hələlik bizə açmamışdır. Əsasən müasir Pakistan ərazisində yerləşən, onun üçün səciyyəvi şəhərlərin inşası və yerli mənşəli yazısı olan Harap və Mo- hencodaro sivilizasiyasının tənəzzülünü, - səmərəsiz suvarma əkinçiliyinin aparılması və meşələrin qırılması ilə həyatın ekoloji amillərinin pisləşməsi- nə, xüsusilə, təbii şəraitin dağıdılmasına səbəb olan, daha geridə qalmış qə- bilələrin Hind vadisinə girməsi ilə əlaqələndirirlər. Şəhərlərin kənd yerləri ilə əvəz edilməsi və mədəniyyətin barbarlaşması, cəmiyyətin intellektual səviyyəsinin aşağı düşməsinə və buna uyğun olaraq, iqtisadiyyatın və eko- loji təhlükəsizliyin tənəzzülünə səbəb olmaya bilməzdi. Görünür, ehtimal etmək olar ki, hind sivilizasiyasının tənəzzül səbəblərindən biri dövlət ida- rəçiliyinin az effektivli sistemi də ola bilərdi. Şimali Hindistanda sivilizasiyanın təşəkkülü b.e.ə. II minilliyin ikinci yarısından başlamışdı və Ari hind-avropa tayfalarının buraya girməsi ilə əlaqədar idi. Hindistanda erkən dövlətlərin əmələ gəlməsinin “Vedi dövrü” b.e.ə. XIII-VII əsrləri əhatə edir. Qədim hind sivilizasiyasının əsası b.e.ə. Fuad Məmmədov
144 I minilliyin ortalarında yaranmışdır. Bu dövrdə Hindistanda iyirmiyə yaxın iri dövlət təxmin edilirdi. Məlum olduğu kimi, tərcümədə “alicənab” məna- sını verən “ari” sözü, qədim hind və qədim İran tayfa birliklərində hakim qəbilələrin öz-özünə verdiyi ad idi. Sonrakı vedi dövründə hind-ari hökm- darları (racələr) ilk əvvəl əsasən hərbi başçılar idi. Ənənəvi olaraq bütün sa- ray əyanlarının çoxu racənin qohumları idi və bu, dövlətdəki qarşılıqlı mü- nasibətlərə ailə əlaqələri xarakteri verirdi. Qohumların dəstəyi hakimiyyəti əldə etmək və “anadangəlmə bərabər” olan rəqiblər üzərində qələbə üçün lazım idi. Hakimiyyət xalqdan vergi yığmaq imkanı kimi nəzərdən keçiri- lirdi ki, onun bir hissəsi böyük qurbanlara sərf edilirdi. Şimali Hindistanın böyük siyasi qurumlarının hökmdarları özlərini “ali” və “mütləqiyyət” pad- şahları adlandırırdılar. “Şahların ən yüksək siyasi uğuru“ atın qurban kəsil- məsi mərasimi hesab edilirdi, onun köməyi ilə qurbanlıq atın ayağı hara də- yirdisə, o torpaqlarda padşahlar öz ali hakimiyyətinin tanınmasına nail olur- dular. Ənənələrin qoruyucuları və qeyri-adi müdriklər sayılan kahinlər, mü- əyyən edilmiş ictimai qaydaların mühafizəsini təmin edən tayfaların hakim- ləri funksiyasını yerinə yetirirdilər. Sonrakı vedi dövründə sosial-iqtisadi münasibətlərdə və hind dövlətçili- yində əhəmiyyətli dəyişikliklər müşahidə edilir, onun xüsusiyyəti bu idi ki, o, fasiləsiz xarakter daşımırdı. Tam hüquqlu mülkədar-icmaçılar yerli ida- rəetmə məsələlərini toplanışlarda müzakirə edirdilər. Yerli icma özünüida- rəsinin hüquqi əsasını adi hüquq təşkil edirdi. Kəndin başında, dövlət haki- miyyəti qarşısında icmanı təmsil edən ağsaqqal dururdu. Hər vilayətin hü- dudları dairəsində eyni ictimai statusun ailələri qapalı birliklər - daxili vəh- dəti iqtisadi maraqlar və dini adətlərlə şərtlənən kastalar yaradırdılar. Hər kateqoriya simalarının statusu irsi və dəyişməz idi, onların öz aralarındakı ənənəvi münasibətləri isə əmək bölgüsünün, hind kəndinə sosial sabitlik verən qarşılıqlı hüquq və vəzifələrin öz sistemini nəzərdə tutan kasta iyerar- xiyası formasında həyata keçirilirdi. Struktur baxımından kasta münasibətləri cəmiyyətin, müxtəlif sosial nü- fuza malik dörd varnaya bölünən sosial təşkilatına uyğun gəlirdilər. Mülkə- darların ən yüksək kastası brahmanlara və ya kşatrilərə, ticarət-sələmçi his- sə - vayşyamlara, sənətkarlar və kəndlilər - şudralara, ən ağır və çirkli mə- rasimi işlərlə məçğul olanlar isə - “toxunulmazlar” kastasına aid edilirdilər. Hind cəmiyyətində muzdlu və icbari əmək geniş tətbiq olunurdu, köləliyin müxtəlif formaları vardı, bu səbəbdən Qədim Hind dövlətçiliyi quldarlıq xarakteri daşıyırdı. Xəzinənin doldurulma mənbələri vergilər idi. Alim brahmanlara, məbəd və monastırlara aid olan torpaqlar, bir qayda olaraq, vergi ödənişindən azad edilirdi.
İdarəetmə mədəniyyəti
145 Qədim Hindistanda dövlətçiliyin formalaşması prosesində qəbilə başçı- ları və nəsli əyanlar, sahiblik səlahiyyəti adətən ali hakim tərəfindən təsdiq- lənən ictimai sərvətləri öz əllərində cəmləşdirmişdilər. Bununla bərabər mərkəzi hakimiyyət varislik hüquqlarını rejimə daha artıq loyal nümayən- dələr üçün təsbit etməyə cəhd edirdi. Öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək məqsədi ilə çox vaxt hökmdarlar öz qohumlarını və tərəfdarlarını yerli ha- kimlərin əvəzinə irəli çəkərək, onların yerli əhali ilə qurulan münasibətləri- ni zəiflədən yerdəyişmə siyasəti aparırdılar. Yeni məmurlara müvəqqəti olaraq verilən torpaqlar hər vaxt geri alına bilən “yemləmə” mənbəyi kimi nəzərdən keçirilirdi. Bu, əks prosesi – şahın yüksək mənsəb sahibləri üçün ayrılmış torpaqları irsi mülkiyyətə çevirmək cəhdini stimullaşdırırdı. Bu re- allıqlar sosial ziddiyyətlər və siyasi sabitsizliyə səbəb olurdusa da, Qədim dövrün sonunda Hindistanda iri mülkədarlığın inkişafı müşahidə olunurdu. Bu proses Hindistanda feodal dövlətçiliyi əsaslarının tədricən formalaşma- sına yardım edirdi. Qədim Hindistanda dövlət idarəçiliyi xüsusiyyətlərini başa düşmək üçün nəzərə almaq lazımdır ki, cəmiyyətin idarə edilməsi sisteminə din böyük tə-
vedi dövründə qurban kəcməyə böyük dini əhəmiyyət verilirdi, çünki hesab edilirdi ki, “allah ... onu mədh edənləri mükafatlandırır”. Budda dövründə mərasim və qurbandan imtina ilə əlaqədar olan ənənəvi dünyagörüşünün dəyişməsi baş verdi. Qurbanlıq ayininin məqsədinin ailələrin və icmaların rifaha yetişməsi olduğu vedi dinindən fərqli olaraq, budda dini təlimi dini azad olmanın insanın sosial mövqeyindən asılı olmağını elan edərək, əsas məqsəd kimi şəxsiyyətin azadlığını bildirirdi. Hökmdarların buddizmi hi- mayə etməsi həm də onunla şərtlənirdi ki, bu din “möminlik şahlığının” əsasının asılı olduğu dünyanın hömdarı idealını irəli sürdü, möminliyin ya- yılması (“dxarma çarxının dönməsi”) isə eyni zamanda bu dini ideala cavab verən hökmdarın hakimiyyətinin güclənməsi demək idi. Kuşan hökmdarla- rının himayəsi nəticəsində buddizm şərqi İranda, Mərkəzi Asiyada, Çində, Yaponiyada, Tibetdə və Monqolustanda yayıldı. Əsasını çoxsaylı Qədim Hindistan xalqlarının arxaik inamları – təbiət və heyvan ayinləri, ilahə-ana- ya və kainatın əsası olan, hər yerdə mövcud Yaradan Allaha (Vişnuya və ya Şivaya) sitayiş təşkil edən ənənəvi hinduizm də dövlət idarəçiliyində müəy- yən rol oynayırdı. Hinduizm üçün səciyyəvi cəhət insanın əsli ilə təyin olu- nan əxlaqın nisbiliyi haqqında müddəa idi (hər bir insan özünün irəlicədən təyininə və vəzifəsinə malikdir, və biri üçün yaxşılıq olan bir şey, başqası üçün günah ola bilər). Buddizmi tədricən sıxışdırıb aradan çıxaran hinduiz- min xüsusiyyəti onun ideyalarının müxtəlif və ziddiyyətli olması, başlıca Fuad Məmmədov
146 mahiyyətinin isə - dini təlim deyil, hind cəmiyyətinin sosial konservatizmi- nə yardım edən mərasim qaydalarına və sosial normalara riayət etmək idi. Suvarma əkinçiliyi və dəmir əmək alətlərinin yayılması ilə bağlı istehsal vasitələrində inkişaf b.e.ə. VI-III əsrləri əhatə edən buddizm dövründə şə- hərlərin intensiv tikilməsinə, Şimali Hindistanın iqtisadi və siyasi inkişafına yardım edirdi. Əgər vedi dövründə idarəetmə “çoxqütblü” xarakter daşıyır- dısa və tayfa sülalələrinin əlində idisə, hakimlər isə tayfa ərazilərinin siyasi mərkəzlərini təşkil edən qalalarda başçılıq edirdilərsə də, budda dövründə həm strateji, həm də yerli xarakterli şəhərlərin tikintisi adi hal almışdı. Bu- na əmək bölgüsündəki tərəqqi, əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı və sosi- al təbəqələşmə imkan verirdi. Dövlət idarəçiliyi prosesində, başçılarının şə- hər özünüidarəsi tərkibinə daxil olduqları tacir birlikləri və sənətkarların birləşdikləri sex təşkilatları mühüm rol oynayırdılar. Peşə vərdişləri varis- liklə ötürüldüyünə, nigahlar isə sosial dairə hüdudunda bağlandığına görə, belə birliklərin üzvləri patriarxal xarakterə malik çox böyük “ailələr” və ya klanlar əmələ gətirirdilər. Ailənin idarə edilməsi ənənəsi də öz xüsusiyyətlərinə malik idi. Ailə rifahı- nın əsası dini qurbanlar, ailəni birləşdirən ideoloji amil isə - ata-baba ibadəti hesab edilirdi. Ailələrin həyat fəaliyyətinin ən vacib məsələləri daha nüfuzlu si- maların başçılıq etdikləri qohumların yığıncaqlarında həll olunurdu. İcmaların qarşılıqlı yardım ənənələrinin möhkəmliyi ilə fərqlənən “böyük ailə” və ya qə- bilə çərçivəsində daha mötəbər ailələr digərlərinə hımayədarlıq edirdilər, əvə- zində isə onların xidmətlərindən geniş istifadə edirdilər. Qədim hind cəmiyyətində baş verən sosial dəyişmələr dövlətin təşkili və idarəçiliyində dəyişikliklər prosesinə səbəb olurdu. Əvvəllər tayfaların ki- çik hökmdarlarına istinad edən dövlətçiliyin inkişafı nəticəsində b.e.ə. I mi- nilliyin ortalarında Şimali Hind dövləti hakimlərinin dayağı xidmətdə ol- muş zadəganlar və formalaşan inzibati aparat oldu. İrsi aristokratiya tədri- cən mərkəzdə hakimlik edən sülalənin “adamları”, o cümlədən, “xalqın” nümayəndələri - vayşlar kastası tərəfindən sıxışdırılırdı. Formalaşan dövlət idarəçiliyi sisteminin xüsusiyyətlərindən biri o idi ki, dövlətdə insanın zən- ginliyi və onun nüfuz dərəcəsi yüksək varnalardan əmələ gəlməsindən az əhəmiyyət daşımırdı. Lakin bütövlükdə cəmiyyətin sosial sürət qabiliyyəti iyerarxiya kasta sisteminin saxlanılması ilə məhdudlaşdırılırdı. Silki ideolo- giya nöqteyi-nəzərindən əsaslandırılmadan cəmiyyətdə insanın sosial statu- sunun dəyişilməsi mümkün deyildi. Şimali Hind dövlətlərinin əksəriyyətində padşah sülalələri hakimlik edirdi, baxmayaraq ki, başlıca olaraq, periferiyalarda – şimal-qərbdə - Pən- cəbdə və uzaq şimal-şərqdə - Himalay dağlarına yaxın rayonda oliqarxiya dövlətləri də mövcud idi. Hindistanın oliqarxiya dövlətləri də öz xüsusiy- İdarəetmə mədəniyyəti
147 yətlərinə malik idilər. Burada hakimiyyət əyanların məhdud dairəsinə məx- sus idi ki, onun içərisindən dövlət başçısını seçirdilər. Dövlət ayrı-ayrı knyazlıqlar federasiyasından ibarət idi ki, onların hər biri mərkəzi idarəet- mə orqanında “racə” padşah titulu daşıyan sima ilə təmsil olunurdu. Racə- lər “Şurası” bürokratik idarəetmə aparatının yerinə yetirməli olduğu siyasi qərarlar qəbul edirdi. Dövlətçilik forması həmin regionun sosial münasibət- lərinin səviyyəsi və xarakterindən asılı idi. Hökmdarların hakimiyyətinin dayağı, dövlət idarəçiliyi aparatı kimi, kənd əhalisindən toplanan vergilər hesabına saxlanılan peşəkar ordudan ibarət idi. B.e.ə. VI əsrin sonunda Qəndhar və Hindu Əhəmənilər imperiyasının satraplıqlarına çevrildi. B.e.ə. I minilliyin ikinci yarısında Hindistanın döv- lətçilik mədəniyyətinin inkişafına ellinizm monarxiyaları ilə Mərkəzi Asiya, Parfiya, Roma və Çin xanlığı tayfalarının əlaqələrinin genişlənməsi əhə- miyyətli təsir göstərdi. Digər xüsusiyyət, siyasi xəritənin ifrat rəngarəngli- yinə və siyasi tarixin dəyişkənliyinə, iri Hind dövlətləri arasında siyasi he- gemonluq uğrunda gedən fasiləsiz mübarizəyə baxmayaraq yaranan Hindis- tanın mədəni ənənələrinin sabitliyidir. Yadelli istilalar və mədəni mübadilə Hindistanda yaranmış mədəni ənənələri pozmurdu, amma onun möhkəm- lənməsinə və zənginləşməsinə kömək edirdi. Çin sivilizasiyası kimi, Hind sivilizasiyası da qədimdə yaranmış mədəniyyətinin bütövlüyünə görə orta əsrlər ərzində və Yeni dövrdə qüvvədə qalmışdır. Hindistanın şərq regionlarında siyasi hegemonluq uğrunda dörd ən iri mərkəz – Mahadha, Koşala, Vatsa və Avanti arasında mübarizə davam edirdi. B.e.ə. III əsr üçün Mahadhada Nandlar sülaləsi tərəfindən ilk ümum- hind dövləti yaradıldı. Tezliklə onu Pəncabdan Benqala qədər Şimali Hin- distanı, habelə Dekanı özünə tabe edən Maurilər sülaləsi (b.e.ə. 317-180) əvəz etdi. Mauri dövləti ən yüksək tərəqqiyə b.e.ə. III əsrin ortalarında Aşok padşahın dövründə yetişdi. Ona daxil olan ölkələr bir neçə geniş əya- lətlər yaratdılar. Mauri dövlətçiliyi zəif, desentralizasiya olunmuş idi. Döv- lətin ayrı-ayrı vilayətlərinin idarəçiliyi yerli sülalələr və ya oliqarxiya bir- likləri tərəfindən həyata keçirilirdi. Dövlət hakimiyyəti nümayəndələri çox vaxt tayfa başçılarını dövlət qulluğüna dəvət etməyə məcbur olurdular. Hökmdarın hakimiyyəti, qohumlardan və dövlət idarəçiliyi aparatında ən yüksək vəzifələri tutan daha məşhur nəslin nümayəndələrindən ibarət olan şahın şurası ilə məhdudlaşırdı. Artıq b.e.ə. II əsrdə Mauri dövləti dağıldı. Güman edilir ki, iri hind dövlətlərinin padşahları (Nandlar və Mauri süla- lələri) bürokratik aparatın formalaşdırılması prosesində maliyyə idarəçiliyini öz əlində cəmləşdirmək məqsədilə idarəetməyə özlərinin daha az tanınan irəli çəkilmiş adamlarını cəlb edərək, qədim aristokratların (kşatrilərin) imtiyazla- rını məhdudlaşdırırdılar. Onların siyasətində və idarəetmə sistemində dini Fuad Məmmədov
148 ideologiyaya xüsusi yer ayrılırdı. Aşoka və digər şahlar qeyri-ənənəvi dinlərə, xüsusilə, möminlik və doğruluq dini olan buddizmə himayədarlıq edirdilər, ona tərəfdarlıq hakimiyyətin siyasi loyallığı kimi nəzərdən keçirilirdi. Mö- minlik bütün dünyanın fəth edilməsi vasitəsi kimi elan edilirdi. İlk hind dövlətinin tarixi əhəmiyyəti onunla şərtlənirdi ki, dövlət idarə- çilyinin zəifliyinə baxmayaraq, orada bərqərar olan dövlətçilik və buddiz- min mədəni rolu Cənubi Asiya ölkələrinə təsir göstərən qədim hind sivili- zasiyasının inkişafına yardım etdi. Bu dövrdə yaranan hind mədəni birliyi əsrlərlə qorundu. Zəbt edilmiş ölkələrdə əvvəlki idarəçilik və inzibati idarə- çilik aparatı qorunurdu. Yalnız 3-5 il ərzində hökmdarlar onlara tabe olan ərazilərdə öz hüquqlarının nümayişi və yerlərdəki vəziyyətin nəzarəti üçün əyalətlərə xüsusi məmurlar göndərirdilər. Mərkəzi Asiyadan Hindistana saks tayfalarının girməsi nəticəsində b.e.ə. I əsrdə bir sıra hind-türk dövlətləri yarandı. Qonşu dövlətlər üzərində hege- monluq əldə edən bu dövlətlərin hökmdarları özlərini “şahlar şahı” adlandı- rırdılar. Bu dövlətlərdə canişinlik sistemi – satraplıqlar tətbiq edilmişdi. Satraplar böyük idarəetmə müstəqilliyindən faydalanırdılar. Yeni eranın hüdudunda Şimal-Qərbi Hindistanın bir sıra vilayətləri parfiyalılar tərəfin- dən istila edildi. Yeni eranın ilk əsrlərində Hindistanın Şimal-Qərb hissəsi sonralar öz hakimiyyətini Qanq vadisində böyük ərazilərə də yayan Kuşan dövlətinin tərkibinə daxil oldu. Bu dövrdə hind mədəniyyətinin İran, türk və yunan-Roma mədəniyyətləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi olurdu. IV-V əsrlərdə Hindistanda, Şimali Hindistanın əsas ərazisini öz hakimiyyəti altında birləş- dirən Qupt sülaləsinin bərqərar olduğu Maqadha gücləndi. Lakin bütövlük- də siyasi vəziyyət çox qeyri-sabitlıiyi, vaxtaşırı müxtəlif dövlətlərin yaran- ması və dağılması ilə fərqlənirdi ki, bu da, son olmayaraq, dövlət idarəçiliyi sisteminin siyasi effektivliyinin kifayət olmayan göstəricilərindən biri idi. Buna baxmayaraq iqtisadi inkişafın uğurları göz önündə idi, bunu yüksək key- fiyyətli polad 14 istehsalı və Kuşan şahlığından keçən Böyük İpək yolunun sə- bəb olduğu beynəlxalq ticarət sahəsindəki nailiyyətlər təsdiqləyir. Milyonlarla savadsız hindlilərin dünyagörüşünə hinduizmin əsl ensiklo- pediyası olan “Mahabharata” və “Ramayana” kimi epik mədəniyyət abidə- ləri böyük təsir göstərmişdir. Hind mədəniyyətinin özünəməxsus inkişafın- da dini qaydaları, Budda fəlsəfəsi və psixologiyasını, həmçinin Buddanın kəlamlarını, onun həyatı haqqında ibrətli hekayələri və əfsanələri saxlayan Budda ədəbiyyatının “Tipitaki” kimi abidələri çox mühüm rol oynamışdır.
14 Məlum olduğu kimi, Şah Çandranın yazısı olan məşhur dəmir sütunda 1,5 min il ərzində heç bir pas aşkar olunmamışdır. İdarəetmə mədəniyyəti
149 Qədim hind mədəniyyəti xəzinəsində - ilk abidələri hökmdar Aşoka aid olan qədim hind yazısı, b.e.ə. V-IV əsrlərdə Panini tərəfindən tərtib edilmiş sanskrit qrammatikası, əsasən müqəddəs mətnlərin şərhinə, riyaziyyatda sı- fır rəqəminin tətbiqinə və “ərəb rəqəmlərinin” kəşfinə həsr olunmuş, bir ne- çə rəqabət aparan məktəblərin daxil olduğu qədim hind fəlsəfəsi, Aryabhat- tanın (V əsr) Yerin öz oxu ətrafında fırlanması və onun Günəş ətrafındakı hərəkəti haqqında fərziyyəsi, qədim hind təbabətindəki nailiyyətlər, antik dövrün sonuna aid edilən təbiyyat elmləri üzrə xüsusi elmi əsərlər və s. ki- mi nailiyyətlər vardır. Fonetika, etimologiya, dilçilik kimi qədim hind elm- lərinin inkişaf xarakterinə bədii mətnlərin öyrənilməsinin və dəqiq əks etdi- rilməsinin ənənəvi brahman sistemi mühüm təsir göstərmişdir. Çoxsaylı özünəməxsus memarlıq və incəsənət əsərləri arasında Kalidasanın “Şakun- tala” faciəsi, “Pançatatra” təmsilləri kimi qədim hind ədəbiyytının yeni era- nın birinci əsrlərinə aid abidələrini qeyd etmək lazımdır. Siyasi idarəetmə bacarığı haqqında ən qiymətli mənbə “Arthaşastra” elmi əsəridir.
Uzun müddət nisbi təcrid edilmə şəraitində inkişaf edən dünya mərkəz- lərindən biri Çin olmuşdur. B.e.ə. ikinci minillikdə burada ibtidai-icma qu- ruluşunun dağılması və çox qədim dövlətlərin yaranması baş vermiş, bu prosesdə, ehtimal ki, hər birinin öz dövlətçiliyini formalaşdırdığı İn və Çjou etnik birllikləri yaranmışdır. Dövlətin başında ali hökmdar - van dururdu. Bu dövrdə İn və Çjou etnik birliklərinin qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində Xuan- xe çayının orta axarında Qədim Çin etnosu yarandı. B.e.ə. II minilliyin so- nunda Çjou istilası İn dövlətini süquta uğratdı. Kitab şəklində bu günümüzə qədər gəlib çıxan tarixi əsərlər Çin dövlətçiliyi inkişafının b.e.ə. I minillik- də də davam etdiyini, nəticədə ilk mərkəzləşdirilmiş dövlət - Sin imperiyası (b.e.ə. 221-207 illər), sonralar isə - Xan imperiyası ( b.e.ə. III-I əsrlər) ya- randığını təsdiqləyir. Çin dövlətçiliyi və dövlət idarəçiliyinin tarixini izləməyə və anlamağa “Çunsyu” qədim Çin salnaməsi, Sıma Tsyanın (b.e.ə. 145-90-cı illər) “Şan- şu” (“Şuszin”), “Şiszin”, “Tarixi qeydlər” kitabları, epiqrafik mənbələr, ilk növbədə, b.e.ə. XIV-XI əsrlərdə fal üçün işlədilən yazılar kömək edir. Bəzi müasir alimlər hesab edirlər ki, ənənəvi Çin tarix elmi üçün Çində miflərin tarixi faktlarla eyniləşdirilməsi ilə şərtlənən dövlətçilik mənbələrinin qa- nunsuz olaraq qədimləşdirilməsi xarakterik idi. “Qədim dövrün kamil hökmdarları” haqqında əfsanəyə görə, Çində seçkili vəzifələrin əvəzinə təd- ricən ali irsi hakimiyyət gəldi. İlk Qədim Çin sülaləsi Syanın banisi böyük Yuyanın oğlu, - Çini daşqından xilas etməsi sayəsində hökmdar olan Si he-
Fuad Məmmədov
150 sab olunur. B.e.ə. XVII əsrdə Sya sülaləsinin tiran hakimiyyəti yeni şan sü- laləsinin əsasını qoyan, sonralar İn adını alan, b.e.ə. XIV əsrdə adı Şan-İnə dəyişdirilən şan tayfasının başçısı tərəfindən devrildi. B.e.ə. XIV-XI əsrlər- də Şan-İn dövrünə sivilizasiyanın bütün əsas əlamətləri xas idi – yazının meydana gəlməsi, şəhərlərin yaranması, tuncun istifadəsi, sənətkarlığın əkinçilikdən ayrılması, ixtisaslaşdırılmış istehsalın yaranması, cəmiyyətin mürəkkəb sosial strukturunun formalaşması. Bu dövrdə “dövlətin əsas işləri qurbankəsmələr və müharibələr” idi. Hökmdarın iqamətgahı Çinin mərkə- zində, böyük Şan şəhərində yerləşirdi. Dövlətin ərazi bölgüsü nəsli-tayfa xarakteri daşıyırdı. Dövlətin hökmdarı olan van – inlərin siyasi birliyini təmsil edirdi və eyni zamanda allahın iradəsini müəyyənləşdirən baş kahin idi. O, Çinin ali mülkiyyətçisi, ölkənin bütün insanları isə - onun xidmətçi- ləri idi. Vanın təkbaşına hakimiyyətinin bərqərarlıq tendensiyasını İn vanla- rının “Mən insanlar arasında yeganəyəm!” ifadəsi təsdiqləyir. Vanın haki- miyyəti onun torpaqlarında olan hər hansı bir insana əmr vermək hüququn- da ifadə olunurdu. Vanın hakimiyyətini qəbul edən tayfalar İn koalisiyası- nın üzvləri olurdular və vanın himayəsi və müdafiəsindən faydalanırdılar. B.e.ə. II minilliyin sonunda İn dövləti inlilərin mədəni nailiyyətlərini sürət- lə mənimsəyən çjoustlar tərəfindən zəbt edildi. Çjou cəmiyyətində sözün müasir mənasında şəxsi mülkiyyət mövcud deyildi. Dövlət idarəçiliyi sosial dərəcələr sistemində möhkəmləndirilmiş cəmiyyətin sosial təbəqələşməsi ilə şərtlənirdi. Bu sistemin mahiyyəti bütün azad əhalinin bölündüyü iyerar- xiya cəhətdən qarşılıqlı əlaqəli beş sosial qrupun müəyyənləşdirilməsində idi. Ali pilləni müstəbid hökmdar - van təmsil edirdi. İkinci qrup irsi mül- kiyyət hakimləri, ali çjou aristokratiya nümayəndələri - çjuxou tərəfindən təmsil olunurdu. Üçüncü - dafu - çjuxounun irsi mülkünə daxil olan nəsli- tayfa qruplarının başçıları (tszu) ilə. Dördüncü – şi – tszunun tərkibinə da- xil olan böyük ailələrin başçıları ilə. Beşinci– rəiyyətlərlə. Sosial dərəcələ- rin iyerarxiya strukturları torpaq sahibliyi və torpaqdan istifadənin iyerarxi- ya sistemi ilə sıx bağlı idi. Cəmiyyətin sosial təşkilinin və idarəetmə siste- minin “hüquqi” əsası vanın “vərəsə bəxşişləri” idi ki, ona uyğun olaraq, ha- kimin qohumları və bəzi zadəgan nümayəndələri əhali ilə birlikdə torpağa sahiblik əldə edirdilər. Ona daxil olan nəsli-tayfaların (szu) sayı ilə müəy- yənləşdirilən bəxşişin böyüklüyündən asılı olaraq, onların sahiblərinə (çju- xoy) uyğun gələn titul verilirdi. Beləliklə, beş ictimai qruplardan birinə aid olan sosial dərəcə həmin adamın faydalandığı maddi nemətlərin cəmini mü- əyyənləşdirirdi. Əhalinin həyat fəaliyyətinin sosial reqlamentə tabe edilmə- si tam mənası ilə hər şeydə özünü büruzə verirdi - geyimdə, qidalanmada, evin ölçüləri və bəzəklərində və dəfndə. Bu, Qədim Çin dilinin leksikasında da öz əksini tapmışdır, çünki eyni bir anlayışın ifadə edilməsi üçün danışa- İdarəetmə mədəniyyəti
151 nın bu və ya digər dərəcəyə aid olmasından asılı olaraq müxtəlif sözlər işlə- dilirdi. B.e.ə. VIII-VII əsrlərdə qədim çinlilərin cəmiyyətdə mövqeyində əhə- miyyətli dəyişikliklər baş verdi: “biz-onlar” qarşıdurması mərkəzi hakimiy- yətin loyallığının siyasi meyarlarına deyil, yad etnos nümayəndələrini təm- sil edən, qohumluğa əsaslanan, əslində Çin etnik birliyini ifadə edən “bar- barlara” - “xuasa” yönəlməyə başladı. Paytaxtın Şərqə köçürülməsi, b.e.ə. VII-VI əsrlərdə mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi və köçərilərin təcavüzü ölkəyə hegemonluq uğrunda daha iri çjuxouların mübarizəsini stimullaşdır- dı. B.e.ə. 650-ci ildə Qədim Çin şahlığının hakimi Tsi çjuxou hakimlərinin qurultayında orta çin düzənliyində hegemon elan edildi. Tezliklə Szin şahlı- ğı belə bir hegemon oldu, o da b.e.ə. 403-cü ildə, hegemonluq üğrunda uzunmüddətli mübarizədən sonra, döyüşən şahlıqlar (Çjanqo) dövrünün əsasını qoyan üç müstəqil şahlığa bölündü: Çjao, Vey, Xan. Dəmirin və ye- ni kənd təsərrüfatı texnologiyalarının inkişafı ilə b.e.ə. I minilliyin ortala- rında Qədim Çin dövlətçiliyinin sosial-iqtisadi əsasları dəyişməyə başlayır. Əkinçilik texnikasındakı inqilab sayəsində, şumluq torpaqların genişlənmə- si və irriqasiya yenilikləri nəticəsində əldə edilmiş ümumi ictimai məhsulun artması, b.e.ə. XI- VI əsrlərdə çjou Çinində mövcud olan sosial dərəcələr iyerarxiyasına əsaslanan torpağa sahiblik və torpaqdan istifadənin köhnə sisteminin böhranına səbəb oldu. B.e.ə.VI əsrdə Çində alqı-satqı vasitəsi ilə torpağı zəbt etməyə əsaslanan xüsusi mülkiyyət yarandı, onunla bərabər isə - istehsal olunmuş məhsulun yeni özgəninkiləşdirilmə forması - becərilən torpaq sahəsindən alınan torpaq vergisi yarandı. Eyni zamanda sosial iye- rarxiyanın nüfuzlu olmayan təbəqəsinin maddi rifahının inkişafına yardım edən və onun tədricən köhnə əyanlar üzərində maliyyə üstünlüyünə imkan verən sənətkarlıq və ticarətin inkişafı baş verirdi. Bütün bu sosial dəyişik- liklər dövlətçilik və dövlət idarəçiliyi strukturunda ideoloji əsaslanmanın və təşkilati-siyasi islahatların aparılmasını tələb edirdi. Yeni tarixi şəraitdə Çinin dövlət idarəçiliyinin həyatın adekvat tələbləri- nə uyğun üsullar və metodlarının axtarışı, insanların qarşılıqlı münasibətlər mədəniyyətini nizamlamalı və ictimai ziddiyyətlərin həllinə kömək etməli olan zəruri prinsiplərin işlənib hazırlanması bir sıra Çin fəlsəfə məktəbləri- nin dərketmə obyektinə çevrildi. Onların arasında ən əhəmiyyətliləri keçmi- şin “ideal” qaydalarına qayıtmağı müdafiə edən konfutsilər, köhnə idarəçi- lik sisteminin dağılması uğrunda çıxış edən moistlər və legistlər məktəbləri idi. Konfutsiya (Kun-Tsyu, b.e.ə. 551-478-ci illər) əxlaq və vəzifə (borc) prinsiplərinə əsaslanan etik-siyasi doktrinasında mərkəzi yeri mənfəətə və zənginləşməyə can atan varlıların yeni sosial təbəqəsinin ideallarının yad olduğu “nəcib insan” haqqında təlim tuturdu. Konfutsi doktrinası, insanlar- Fuad Məmmədov
152 da dövlət idarəçiliyi üçün mühüm əhəmiyyət daşıyan – humanistlik (jen), sədaqət (çjun), böyüklərə hörmət (syao) və insanlar arasında qarşılıqlı mü- nasibət normalarına riayət etmə (li) kimi bəşəri dəyərlərin tərbiyə edilməsi və formalaşdırılmasını zəruri hesab edir. Köhnə həyat tərzinin bərpa edil- məsinin tərəfdarı olaraq, Konfutsi dövlətlə ailə arasında prinsipial fərq gör- mürdü. O, ailə üzvləri arasındakı “hökmdar – atadır, oğul - oğuldur” formu- lu üzrə patriarxal qarşılıqlı münasibətlər modelini dövlətə tətbiq etmək tək- lifini irəli sürürdü. Konfutsinin əksinə olaraq, digər görkəmli Çin mütəfək- kiri Mo Tszı ( Mo Di, b.e.ə. V-IV əsrlərin hüdudu) hesab edirdi ki, bütün sosial bəlalar konfutsilər tərəfindən təbliğ edilən “xüsusiləşmədən” törəyir. İdarəetmənin əsasında insanlar arasında qarşılıqlı məhəbbətin durmalı oldu- ğunu güman edən Mo Di, Çində nizam-intizam yaratmağa imkan verən “ümumi məhəbbətin” zəruriliyi haqqında tezis irəli sürdü. Mo Di cəmiyyə- tin ailə-qohum və klan xüsusiləşməsinə qarşı çıxaraq, “müdriklərə ehtiram etməyə çağıraraq” imtiyazların və vəzifələrin vərəsəliklə ötürülməsi adətini kəskin tənqid edirdi. Cəmiyyətdə sosial etikanın təkmilləşdirilməsini uğurlu dövlət idarəçiliyinin mühüm şərti adlandıran konfutsilərdən fərqli olaraq, ”legistlərin” Çin fəlsəfə məktəbi qanunu idarəetmənin əsas vasitəsi hesab edirdi. Legistlər əmin idilər ki, yalnız mükafat və cəzada özünü göstərən qanun nizam-intizamı təmin edə və hərc-mərcliyin qarşısını ala bilər. Bu zaman onlar qanunun son məqsədini xalqın itaət etməli olduğu hökmdarın mütləq hakimiyyətinin təmin edilməsində görürdülər. Birinci üç məktəbdən fərqli olaraq, banisinin Lao Szı hesab edildiyi “daos məktəbinin” nümayən- dələri aqnostisizm və əvvəlcədən müəyyənetmə mövqelərində dayanırdılar. Onlar hesab edirdilər ki, dünyada hər şey insanın iradəsindən asılı olmayan və onun tərəfindən dərk edilməsi mümkün olmayan nə isə bir “yolla” (dao) müəyyən edilir. Buna görə daoçular hökmdarın “fəaliyyətsiliyini”, onun ge- dişatı qabaqcadan müəyyən olunmuş tarixi hadisələrə fəal müdaxilədən im- tina etməsini dövlət idarəçiliyində səhvə yol verməməyin ən yaxşı üsulu hesab edirdilər. B.e.ə. IV əsrdə öz ideyalarının əməli tətbiqinə can atan legistlər dövrü keçmiş ictimai münasibətlər sisteminin dəyişdirilməsi yolu ilə dövlət idarə- çiliyinin effektivliyini yüksəltmək iqtidarında olan sosial-siyasi islahatların təşəbbüskarı kimi çıxış edirdilər. Sıma Tsyanın “Tarixi qeydlər”inə görə “Şan hökmdarının kitabı” əsərinin müəllifi hesab edilən Şan Yan b.e.ə. 359-cu və 350-ci illərdə Sin şahlığında belə bir islahatların keçirilməsinə nail olmuşdur. Şan Yanın ictimai inkişafın tələblərinə cavab verən islahat- ları dövlətin sosial iyerarxiyanın ənənəvi sisteminin dəyişdirilməsi hesabına möhkəmləndirilməsinə yönəldilmişdir. Şan Yan tərəfindən tətbiq edilən ye- ni dərəcələr sistemi sosial dərəcələrin vərəsəlik hüququ əsasında deyil, hər- İdarəetmə mədəniyyəti
153 bi xidmətlərə görə verilməsini nəzərdən keçirirdi. Sonralar dərəcələrin pulla əldə edilməsinə icazə verildi. Torpağın alqı-satqısının leqallaşdırılması, re- allaşdırılması, irsi zadəganlıq imtiyazlarının ləğvi, böyük ailələrin məcburi parçalanması və vahid inzibati bölgünün tətbiqi nəticəsində Sin şahlığı Qə- dim Çinin aparıcı quldarlıq dövlətlərindən biri oldu. Köhnə Çin aristokrati- yasının hökmranlığına birdəfəlik son qoyaraq və şəxsi mülkiyyətin və əm- təə-pul münasibətlərinin inkişafı üçün güclü təkan olaraq, islahatlar, əsilli olmayan, lakin varlanmış insanlar üçün hakimiyyətə və yüksək sosial möv- qeyə yol açaraq, əsillik və zənginlik arasındakı ziddiyyətlərin aradan qaldı- rılmasına imkan yaratdı. B.e.ə. 221-ci il üçün Sin şahlığı digər altı şahlıqları darmadağın edərək, öl- kənin birləşməsi prosesini başa çatdırdı. Sin Şinxuan (“Sin sülaləsinin Birinci imperatoru”) titulunu qəbul edən İn Çjen, imperiyanı 14 il idarə etdikdən sonra, onun yaratdığı imperiya xalq üsyanının həmlələri altında süqut etdi. Buna bax- mayaraq, Sin imperiyası qədim dövrün və orta əsrlərin sonrakı Çin imperiyala- rı üçün nümunə olaraq, tarixə ilk mərkəzləşdirilmiş müstəbid dövlət kimi daxil oldu. Yetərincə düzgün qurulmuş bürokratik struktura əsaslanan effektiv dövlət idarəçiliyi sisteminin yaradılması nəticəsində Sin Şinxuan ölkənin siyasi və iq- tisadi parçalanmasının qarşısını ala bildi. Dövlət, sərhədləri əvvəlki şahlıqların təbii-coğrafi sərhədləri ilə uyğun gəlməyən 36 iri inzibati dairələrə bölünürdü. Dairələr qəzalara, sonuncular isə - bir neçə icmanın daxil olduğu nahiyələrə bölünürdü. Dairələrə birbaşa imperator tərəfindən təyin edilmiş rəislər başçılıq edirdilər. Dairə idarəçiliyinə daxil olan, dairə rəisi yanında fəaliyyət göstərən məmurlar mərkəzi idarəyə tabe idilər. Öz növbəsində dairə rəisinin səlahiyyəti- nə qəza rəislərinin və onların müavinlərinin təyin edilməsi daxil idi. Ərazi böl- güsünün ilkin həlqələrində inzibati hakimiyyət seçkili ağsaqqallara məxsus idi ki, bu da icma özünüidarəsi ənənəsinin saxlanmasına imkan verirdi. İmperator ölkənin tamhüquqlu irsi hökmdarı idi. İmperatorun qərarları və fərmanları onun - hərbi, məhkəmə, maliyyə və digər mərkəzi idarələrin onlara tabe olduğu iki məsləhətçisi tərəfindən həyata keçirilirdi. Dövlət hakimiyyətinin xüsusi mərkəzi aparat idarəsi imperatorun və onun ailəsinin şəxsi ehtiyaclarına xidmət edirdi. Xüsusi idarə dövlət arxivinin qorunması ilə məşğul olur və dairələrin yoxlanılmasını yerinə yetirirdi, bunun sayəsində imperator monitorinqi və yerli hakimiyyət orqanlarının qiymətləndirilməsini həyata keçirirdi. İmperiyanın möhkəmlənməsinə Sin Şinxuanın ölkənin mədəni-iqtisadi konsolidasiyasına yardım edən - dövlətçilik islahatı, vahid qanunçuluğun tətbiqi, yazının unifika- siyası, ölçülər və çəkilər, həmçinin pul islahatı kimi islahatları səbəb olmuşdur. Dövlətin xarici təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə Sin Şinxuan tərəfindən Böyük Çin səddinin tikilməsi haqqında qərar qəbul edilmişdir. Özünün həm təşkilatçılıq qabiliyyətləri və həm də qəddarlığı ilə fərqlənən imperatorun ölü- Fuad Məmmədov
154 mündən sonra, imperiya, xalqın öz hüquqları uğrunda mübarizəsi və köhnə irsi aristokratiyanın keçmiş qaydaları yenidən bərpa etmək cəhdi ilə əhəmiyyətli dərəcədə şərtlənən böhran vəziyyətinə düşdü. Antisin üsyanlar nəticəsində b.e.ə. 202-ci ildə Qədim Çinin ərazisində, əsası keçmiş xırda məmur, Hao-tszu imperatoru titulunu qəbul edən Lyu Bann tərəfindən qoyulmuş yeni - Xan imperiyası yarandı. Daxili siyasi sa- bitlik və ölkə iqtisadiyyatının bərpası məqsədilə imperator Hao-tszu aşağı- lara güzəşt etmək, vergi mükəlləfiyyətini azaltmaq siyasətini həyata keçir- məyə başladı, həmçinin Sin inzibati sistemindən əhəmiyyətli dərəcədə fərq- lənən, lakin müəyyən ikitərəflilik büruzə verən yeni dövlət idarəçilik siste- mini tətbiq etdi. İdarəetmə yeniliklərindən biri, yeddi iri sərkərdəyə van ti- tulunun, və özünün – “xou” adlandırılmağa başlanan 130 arxadaşına irsi mülklərin verilməsi idi. Bununla yanaşı Sin inzibati sistemi bərpa olundu. Nəticədə bir tərəfdən Sin zamanı mövcud olan, yenidən bərpa edilmiş mər- kəzi inzibati aparat fəaliyyət göstərirdi, digər tərəfdən isə - birlikdə imperi- yanın yarısını təşkil edən irsi mülkiyyətin hər biri öz xüsusi hakimiyyət oq- ranlarına malik idilər. Vanlara (baş nazir üstisna olmaqla) məmurları təyin etmək və vəzifədən kənarlaşdırmaq, əhalidən vergi toplamaq və öz mükəl- ləfiyyət sistemini qurmaq hüququ verilmişdi. Bu, mərkəzi hakimiyyətin zə- ifləməsinə və separatçılıq tendensiyalarının inkişafına səbəb oldu. Bu dağıdıcı proseslərin öhdəsindən gəlmək - idarəçiliyi Xan imperiyası- nın ən yüksək tərəqqi dövrü hesab edilən imperator U-diyə (b.e.ə. 140-67-ci illər) müyəssər oldu. Xan quldarlıq cəmiyyəti hakim sinfinin ali təbəqəsini titullu əyanlar təşkil edirdilər. Ölkədə zadəganlığın, dövlət imtiyazlarının uyğun səviyyələri ilə təmin olunan 20 dərəcəsi var idi. Bu sistemin xüsusiy- yəti ondan ibarət idi ki, zadəganlıq titulu xidmətlərinə görə yalnız imperator tərəfindən verilmirdi, onu həm də satın almaq olurdu, bunun sayəsində sadə insanlar özlərinin sosial statusunu dəyişə və cəmiyyətin imtiyazlı təbəqələ- rinin tərkibinə daxil ola bilərdilər. Bununla yanaşı imperatorun narazılığına səbəb olan əyanlar və onların qohumları qullara döndərilə bilərdilər. Döv- lətçiliyin möhkəmləndirilməsi və hakimiyyətin mərkəzləşdirilməsi məqsədi ilə U-di vanların və xouların irsi statusunun yeni qaydasını tətbiq etdi, nəti- cədə vərəsəlik mülklərinin ölçüsü kəskin şəkildə azaldı və vanlar, praktik olaraq, real hakimiyyətdən məhrum oldular. Eyni zamanda imperator döv- lət idarəçilik aparatının mərkəzləşdirilməsini asanlaşdıran, müfəttişlik ida- rəsinin bərpası kimi bir sıra digər islahatlar tətbiq etdi. Çox güman ki, başlı- ca “demokratik” yenilik məmurların vəzifəyə təyin edilməsi sisteminin dəyiş- dirilməsi oldu. Yeni qaydaya görə məmur vəzifələrinin əvəz edilməsi daha qa- biliyyətli gənclərin içərisindən namizədlərin tövsiyə edilməsi əsasında həyata keçirilməyə başladı. Paytaxtda başlıca olaraq məmur kadrların hazırlanmasının İdarəetmə mədəniyyəti
155 həyata keçirildiyi Akademiya yaradıldı. Dövlət idarəçiliyi aparatının yüksək vəzifəli şəxslərinin səlahiyyətlərinə, baş məsləhətçinin hüququnu məhdudlaşdı- ran dəyişikliklər daxil edildi. Xüsusi imperator dəftərxanasının yaradılması, dövlət başçısına, ölkənin inzibati idarəçilik sistemi idarəsinin müxtəlif subyekt- lərinin fəaliyyətinə şəxsən özünün nəzarət etməsi imkanını verdi. Hakimiyyətin mərkəzləşdirilməsi məqsədilə, həmçinin dövlət idarəçiliyinin mühüm vasitəsi olan ideologiyanın unifikasiyası cəhdinə təşəbbüs edilmişdir. Vahid dövlət ide- ologiyası kimi konfutsiçilik qəbul edilmişdir. Xüsusilə, “idarəetmə birliyini, qanunların şəffaflığını və onun vəzifələrinin xalq üçün aydınlığını” ehtimal edən “altı incəsənət” konfusiya konsepsiyasından istifadə edilirdi. Bununla bə- rabər ölkəni idarəetmə vasitəsi kimi, qanunun əhəmiyyəti haqqında legizmin bəzi müddəaları tətbiq edilmişdir. Daxili siyasətdəki nailiyyətlərə baxmayaraq qonşularla uzunsürən müharibələr iqtisadiyyata mənfi təsir göstərirdi. Özünün siyasi və iqtisadi qüdrətinin apogeyini yaşayan Xan imperiyası b.e.ə. I əsrin ikinci yarısında böhran vəziyyəti qarşısında qaldı. Qədim Çin dövlətçiliyinin inkişafında elm, texnika, ədəbiyyat və incəsə- nət sahəsində əldə edilən nailiyyətlərlə zənginləşən ruhi mədəniyyət mü- hüm rol oynamışdı. Artıq b.e.ə. XIV-XI əsrlərdə məlum olan, b.e.ə. II-I əsr- lərdə Xan yazısına dəyişdirilmiş İn yazısı, prinsipcə, müasir yazıdan az fərqlənirdi. Yeni eranın hüdudunda kəşf edilən və istifadəyə daxil edilən kağız - təhsilin, təsərrüfat həyatının və dövlət kargüzarlığının imkanlarını xeyli genişləndirdi. İdarəetmənin mühüm ideoloji aləti konfutsiçilik, bud- dizm və daosizm, Səma sitayişinə dəyişdirilmiş ali səcdəgah Diyə inam idi. Xüsusən riyaziyyatın inkişafında böyük nailiyyətlər var idi. B.e.ə. II əsrdə tərtib edilmiş “Riyaziyyat doqquz kitabda” elmi əsəri riyazi biliklərin zən- gin xülasəsini təşkil edirdi. Astronomiya, təqvim tərtibi və tibbin inkişafı sahəsində əhəmiyyətli müvəffəqiyyətlər əldə edilmişdi. Hələ b.e.ə. IV-III əsrlərdə Çin təbibləri ənənəvi Çin təbabətinin məhək daşı olan iynəbatırma- nı tətbiq etməyə başladılar. Baxmayaraq ki, ilk Qədim Koreya dövləti b.e.ə. III əsrdə formalaşmışdı, b.e.ə. V-I əsrlərə aid olan Koqure, Stilla və Pyakçe dövlətləri daha çox inki- şaf əldə etmişdilər. B.e.ə. II-I əsrlərdə Koqure dövlətində idarə, cəmiyyətin siniflərə bölünməsini və xüsusi mülkiyyəti müdafiə edən hakim sinfin imti- yazlarını möhkəmlədən qanunlara əsaslanmışdı. Van hökmdarın bütün ha- kimiyyətindən faydalanırdı. Cəmiyyətdə qəbilə cəmiyyəti sonunun hərbi demokratiya ənənələri aradan qaldırılmışdı. Dövlətin bürokratik aparatını 12 dərəcəyə bölünən hərbi-xidməti zadəganlar təşkil edirdi.
Yüklə 6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|