Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qorçibaşı: Bu istilah altında xüsusi şah alayının üzvləri olan qorçi
dəstələrinin rəhbəri başa düşülür. XV əsrdə bu məfhumun işlənməsinə dair hələlik məlumat yoxdur, lakin XVI əsrdən etibarən qorçi dəstələrinin sayca çoxalıb dövlətin hərbi həyatında mühüm rol oynaması ilə əlaqədar olaraq, qorçibaşı vəzifəsi də müəyyən edilmiş və bu vəzifənin sahibi dövlətin ən etibarlı şəxslərindən biri olmuşdur. Mənbələrə əsasən müəyyən etmək olur ki, dövlətin ümumi qorçibaşısından başqa ayrı-ayrı vilayətlərin, habelə hər bir qorçi dəstəsinin də öz qorçibaşısı var imiş. Məsələn, I Şah İsmayılın hakimiyyətinin ilk illərində onun qorçilərinə rəhbərliyi Durmuş xan Şamlu [81, 240b] və Dədə bəy Zülqədər [65, 88; 43 88, 269] etmişlər. Sonralar isə səfəvi qorçibaşısının Sarı Pirə adlı bir əmir olduğu məlumdur [65, 286; 77, 158]. Bu üç qorçibaşının hər biri dövlətin baş qorçibaşıları olmuşlar ki, onlar ən etibarlı əmirlər arasından seçilib bu vəzifəyə layiq görülmüşdülər. Bəzi vilayət qorçibaşılarının nüfuzu onların hətta hakim vəzifəsinə çəkilməsinə səbəb olmuşdu. Məsələn, 926 (1519/20)-cı ildə I Şah İsmayılın əmri ilə Şirazın hakimi öldürülmüş, onun yerinə Əli sultan adlı qorçibaşısı hakim təyin olunmuşdu [88, 279]. Qorçibaşının qorçilər üzərində böyük ixtiyar və səlahiyyəti olmuşdur. Müəyyən şikayəti olan hər bir qorçi yalnız qorçibaşı vasitəsilə öz şikayətini hökmdara çatdıra bilərdi, əks təqdirdə o, qorçilikdən kənar edilirdi [61, 339a]. Qorçibaşı öz qorçiləri ilə hərbi yürüşlər vaxtı şahı müşayiət etməli idi [65, 286, 345]. Qorçibaşı Sevindik bəy Əfşar uzun illər I Şah Təhmasibə sədaqətlə xidmət etmişdir [65, 286, 332; 81, 257a, 269b] 22 . Şirvanşah Şahruxun qorçibaşısı Padar adlı bir şəxs idi ki, Həsən bəy Rumluya görə o, vilayətin bütün ―mədaxil və məxaricindən‖ (yəni ölkənin bütün daxili və xarici yollarından) xəbərdar idi [65, 286]. Bu məlumat əsas verir ki, hökmdar yanında böyük səlahiyyətə malik olan qorçibaşı dövlətin ərazisinə də yaxşı bələd imiş. Başqa bir qorçibaşıya misal olaraq 954 (1547/48)-cü ildə öldürülən Şirvan qorçibaşısı Əhməd bəy Ustaclunu göstərmək olar [81, 257a, 274a; 88, 296, 301]. O, səfəvilər tərəfindən Şirvanın müstəqilliyinə son qoyulandan sonra (1538) orada hakim olan Əlqas Mirzəyə xidmət göstərir, onun qorçilərinə rəhbərlik edirdi. Bəzən tarixçilər qorçibaşı və əmirül-üməra istilahlarını eyni mənada işlədirlər. Belə ki, I Şah İsmayılın məşhur əmiri Abdal bəy Dədə həm əmirül- üməra [98, 137; 61, 288], həm də qorçibaşı kimi göstərilmişdir [98, 141]. Lakin qorçibaşı və əmirül-üməra mənsəblərinin hər dövrdə eyniləşdirilməsi həm bir sıra mənbələr, həm də tədqiqatçılar tərəfindən təsdiq edilmir. Həsən bəy Rumlu və Qazi Əhməd Qəffari Abdal bəy Dədənin əmirül-üməra yox, qorçibaşı olduğunu söyləmiş [65, 88; 88, 269], tədqiqatçılardan O. Ə. Əfəndiyev və S. M. Onullahi də bu iki vəzifənin hər birinin ayrı-ayrılıqda fəaliyyət göstərdiyini qeyd etmişlər [52, 105; 11, 40]. Lakin istər ―Əhsənüt-təvarix‖də, istərsə də dövrün başqa mənbələrində təxminən XVI əsrin ikinci yarısında əmirül-üməra istilahının işlənmədiyi açıq-aşkar nəzərə çarpır. Təsadüfi deyil ki, I Şah Təhmasib bütün hərbi əməliyyatlarını qorçibaşı Sevindik bəy vasitəsilə icra edirdi. Orta əsr tarixçiləri I Şah Təhmasib vaxtı dövlətin əmirül-üməra mənsəbinin və onu aparan şəxsin adını göstərmirlər. II Şah İsmayılın hakimiyyəti dövründə də bu vəzifə xatırlanmamış, ancaq onun əvəzinə ―qorçibaşılıq mənsəbi‖ Allahqulu bəy Əfşarın əlində olduğu göstərilmişdir [58, 213]. II Şah İsmayılın vəfatından sonra da kimin şah olması məsələsini həll edən iki şəxsdən biri məhz qorçibaşı olmuşdur [58, 220]. 22 I Şah Təhmasibin hakimiyyəti illərində qorçibaşılar, əsasən, əfşar tayfası əmirlərindən təyin edilmişlər [55,48]. 44 Deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, XVI əsrin birinci yarısında haqqında danışdığımız hər iki vəzifə fəaliyyətdə olmuş, lakin həmin əsrin ikinci yarısında sarayda qorçibaşının rolu artmış və əmirül-üməra mənsəbi bir müddət onunla əvəz olunmuşdur. Qorçibaşı vəzifəsinin əhəmiyyəti I Şah Təhmasib zamanında xüsusilə artmışdı [55, 48]. Təsadüfi deyildir ki, qorçibaşı XVIII əsrə qədər ən yüksək hərbi vəzifə kimi mövcud olmuşdur. ―Təzkirətül-müluk‖-da əmirlərdən bəhs olunarkən, ən əvvəl qorçibaşının adı çəkilmiş və bu vəzifənin sahibi ―əzəmətli dövlət adamlarının ən ümdə əmiri‖ adlandırılmışdır [63, 5, 7]. Yenə də bu əsərdən məlum olur ki, bəylərbəyi (əmirül-üməra—Ş. F.) daha saray daxilində fəaliyyət göstərməyərək saraydankənar əmirlər sırasına daxildir [63, 4]. V. F. Minorski də qorçibaşı vəzifəsini əmirül-üməra ilə eyniləşdirmişdir [99, 75]. Onun bu fikrini yalnız XVI əsrin ikinci yarısına aid etmək olar, çünki yuxarıda deyildiyi kimi, Səfəvi dövləti yaranmağa başlarkən, dövlətdə həm qorçibaşı, həm də əmirül-üməra vəzifələri olmuşdur. Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|